İngiliz deneyci filozof Francis Bacon (1561-1626), modern bilimin gelişimine büyük katkıda bulunduğu için önemli bir figürdü. Çevremizdeki dünyayı tanımak istiyorsak gözlem, deney ve deneyimin çok önemli olduğuna inanıyordu. Hayatı boyunca bu görüşünü korumuştur ve bu nedenle Rönesans'ın bilinmesi gereken düşünürlerinden biridir. Bu makale bir dizi soruya yanıt aramaktadır: Felsefeye nasıl katkıda bulundu? En önemli çalışmaları ve en can alıcı görüşleri nelerdi? Ve "Bilgi güçtür" derken neyi kastediyordu?
Francis Bacon Kimdir?
Francis Bacon (1561-1626) Rönesans'ın ilk çağlarında yaşamış bir İngiliz filozof ve devlet adamıydı. En çok bilimsel yöntemin geliştirilmesine yaptığı katkılarla tanınır ve bu nedenle genellikle modern bilimin ve deneyciliğin kurucularından biri olarak kabul edilir. 22 Ocak 1561'de Londra'da Strand yakınlarındaki York House'da doğdu.
Cambridge Üniversitesi'ndeki Trinity College'a devam etti. Cambridge'deki eğitimi sırasında Bacon, parlaklığı ve yüksek zekâsından etkilenen Kraliçe Elizabeth ile tanıştı. Bilimsel katkılarının yanı sıra Bacon, İngiltere'nin Lord Şansölyesi olarak görev yaptı ve hukuk, siyaset ve felsefeye önemli katkılarda bulundu.
Çalışmaları onu, kendi döneminde uygulanan yöntemlerin, sonuçların ve verilerin yanlış olduğu inancına getirdi. Bacon'a itirazlarında kısır, tartışmacı ve yanlış görünen Aristoteles'in tümdengelim yönteminden büyük bir memnuniyetsizlik duyduğunu ifade etti. Bu yüzden kendi yöntemini geliştirdi ve bugün bile Rönesans döneminde bilimsel ilerlemeye büyük katkıda bulunan bir filozof olarak tanınıyor.
Peki ama onun felsefesi gerçekte nelerden oluşuyordu? Neden bu kadar önemlidir? Ve ne tür bir bilimsel yöntem geliştirdi? Aşağıdaki metin boyunca bu soruları yanıtlayacağız.
Epistemoloji ve Modern Bilim
Epistemolojiye, yani bilgi teorisine yaptığı katkılarla başlayalım. Bacon'ın yaşadığı dönemde dünyayı bilimsel olarak keşfetmeye yönelik ilgi giderek artıyordu. Dönemin düşünürleri, gerçekliğin yalnızca saf akıl yoluyla incelenmesine yönelik dini ve felsefi yaklaşımı reddediyordu. Böyle bir yöntemin doğru bilgi getirmediğine ve fazla spekülatif olduğuna inanıyorlardı.
Gerçek bilgi, gözlem ve deney yöntemleriyle birlikte deneyimlerimizi kullanarak doğar. Bacon da bu görüşteydi. Aslında, bu görüşü destekleyen ve Rönesans boyunca yayan öncü kişi oydu.
Bacon, gözlem, deney ve tümevarımsal akıl yürütmeyi vurgulayan yeni bir bilgi edinme yaklaşımını savunmuştur. Bilimsel bilginin yalnızca geleneğe, otoriteye veya soyut akıl yürütmeye dayanmak yerine ampirik kanıtlara dayanması gerektiğine inanıyordu. Bacon, sistematik gözlem yoluyla veri toplamanın ve hipotezleri test etmek için deneyler yapmanın önemini vurguladı.
Bu nedenle genellikle modern bilimin ve ampirizmin kurucularından biri olarak kabul edilir. John Locke'un (1632-1704) modern ampirizmin babası olduğunu öne süren yazılara rastlasak da, Locke'tan önce ampirizmi savunan ve teşvik eden düşünür Bacon'dır.
Aristoteles'in Etkisi
Modern bilimi savunmak Bacon'ın "Bilgi Güçtür" demesine yol açmıştır. Bireyleri ve toplumları güçlendirme potansiyeline sahip olan bilgiye atıfta bulunuyordu. İnsanların bilgi edinerek ve doğal dünyayı anlayarak onun üzerinde kontrol sahibi olabileceklerine ve kaynaklarını kendi çıkarları için kullanabileceklerine inanıyordu.
Çünkü Bacon'a göre bilgi sadece teorik ya da soyut değil, pratik sonuçları olan bir şeydir. Bireylerin bilinçli kararlar almasını, sorunları çözmesini ve hedeflerine ulaşmasını sağlar: bilgi edinerek birey güç kazanır.
Bacon'ın zamanından çok önce Aristoteles, mantığını ortaya koyduğu Organum adlı kitabını yayınlamıştır. Aristoteles'in kullandığı Yunanca kelimenin -organum- çevirisi "alet," "araç "tır. Aristoteles'in kastettiği şey, mantığın bilgi edinmek için nihai bir araç ve bireylerin hakikati elde etmek için kullanabilecekleri ve işletebilecekleri temel bir zihin becerisi olduğudur.
Aristoteles kitabında tümdengelim yönteminin her türlü zihin mantığının ana temeli olduğunu öne sürer. Bu, kesinlikle doğru olacak kesin bilgiyi elde etmek için kullanmak istediğimiz yöntemdir.
Aristoteles'in felsefesi ve mantığı antik dünya boyunca ve Orta Çağ'da çok etkili olmuştur. Karanlık Çağlar boyunca felsefe teolojinin hizmetine sunulmuştur. Ancak, Aristoteles'in mantığı hala geçerliliğini korudu ve teoloji onun mantığını kendi yararına kullandı. Böylece Aristoteles'in tümdengelim yöntemi yüzyıllar boyunca en etkili bilimsel yöntem olarak kaldı.
Ancak Francis Bacon "yeni bir araç" olan tümevarım yönteminin kullanımını tanıttığı Novum Organum adlı kitabını yayınladığında durum değişti.
Francis Bacon'ın Novum Organum'u: Yeni Enstrüman
Bu kitapta Bacon, geleneksel bilgi edinme yöntemlerini eleştirmekte ve gözlem, deney ve tümevarımsal akıl yürütmeyi vurgulayan yeni bir yaklaşım sunmaktadır. Francis Bacon'ın Novum Organum adlı eserindeki ana fikir, bilginin ilerlemesine ve insan yaşamının gelişmesine yol açacak yeni bir bilimsel araştırma yöntemi önermektir.
Bacon'a göre Aristoteles'in tümdengelim yöntemi, gerçek dünyanın herhangi bir fiziksel gözlem ve araştırmasından bağımsız olarak saf akla dayanmaktadır. Bunun yerine, bilginin dikkatli gözlem ve deney yoluyla elde edilen ampirik kanıtlardan oluşan sağlam bir temel üzerine inşa edilmesi gerektiğini öne sürer.
Bacon sistematik veri toplanmasını, hipotezlerin formüle edilmesini ve bu hipotezlerin kontrollü deneyler yoluyla test edilmesini savunur. Bu şekilde Aristoteles'in yönteminin tam tersi olan bir yöntem ortaya koymuştur: tümevarım yöntemi.
Tümevarım yöntemi, belirli gözlemlere veya deneylere dayanarak genel sonuçlar çıkarmayı içerir. Öte yandan, Aristoteles'in tümdengelim yöntemi tam tersi bir yol izlemiştir – genel gözlemlere dayanarak özel sonuçlar çıkarmak.
Bu yapısıyla tümdengelim yöntemi bilgimizi genişletemez, bizi yöntemi uygulamaya başlamadan önce sahip olduğumuz bilgiyle baş başa bırakır ve Bacon'ın itiraz ettiği şey de budur. Tümdengelim yöntemini reddetmiştir çünkü ek bir bilgi edinmemiz mümkün değildir, oysa önerdiği tümevarım yöntemi yeni bilgiler edinmemizi de sağlamaktadır.
Francis Bacon'ın Dört İdolü
Bacon'ın Novum Organum'undaki ana fikirden zaten bahsettiğimize göre, onun "idoller" kavramına bir göz atmanın zamanı geldi. Bu kavram tümevarım yönteminden önce gelir, ancak yazının akışı açısından şimdi açıklayacağız. Tümevarım yöntemini yeni bilimsel yöntem olarak tanıtmadan önce Bacon, insan aklı ve anlayışındaki çeşitli hata ve yanılgıları açıklamak için zaman ayırmıştır.
"Putlar" aslında insan anlayışını engelleyebilecek çeşitli hata ve önyargı kaynaklarıdır. Bu putlar, insanların düşünme biçimini şekillendiren uzun süreli akıl yürütme geleneğinin sonuçlarıdır.
Her biri gerçek bilgiye ulaşmanın önündeki farklı engelleri temsil eden dört tür put tanımlar. Kabile Putları (Idola Tribus) insan doğasına içkindir ve insan zihninin ortak eğilimlerinden ve sınırlamalarından kaynaklanır. Karmaşık olguları basitleştirme, mevcut olmayan kalıpları empoze etme ve kişisel önyargılardan etkilenme eğilimlerini içerirler. Kabilenin putları ortak insan doğamızdan kaynaklanır ve gerçeklik algımızı çarpıtabilir.
Mağara ve Pazar Yeri
Mağara putları her bireyin bireysel önyargılarına ve sınırlamalarına işaret eder. Bunlar kişinin kendine özgü geçmişinden, deneyimlerinden, eğitiminden ve bakış açılarından kaynaklanır. Bacon, insanların dünyayı kendi "mağaralarından" ya da kişisel bakış açılarından görme eğiliminde olduklarını, bunun da öznel yorumlara ve gerçekliğin çarpıtılmasına yol açabileceğini söylüyor. Bu yüzden bu yanılgıları 'mağara putu' olarak adlandırıyor.
Pazar yeri putları ise dil ve iletişim kullanımından kaynaklanır. İnsan dilinin kesin olmayan ve kusurlu doğasından kaynaklanabilecek yanlış anlamalara ve belirsizliklere atıfta bulunurlar. Bacon'a göre kelimeler muğlak olabilir ve birden fazla anlama gelebilir ya da yanlış yorumlanmaya maruz kalabilir, bu da kafa karışıklığına ve anlama hatalarına yol açabilir.
Tiyatro putları, insanların benimsedikleri ve bağlandıkları felsefi ve entelektüel sistemlerden, ideolojilerden veya dogmalardan kaynaklanır. Bunlar geleneksel inançların, felsefi çerçevelerin veya yanıltıcı teorilerin eleştirilmeden kabul edilmesinin sonucudur.
Tiyatro putları entelektüel özgürlüğü sınırlayabilir ve yeni kavrayış ve keşifleri engelleyebilir; bu da tiyatroda izlediğimiz performansın gerçekliğin yansımasıymış gibi görünmesine neden olur, oysa aslında oyuncular uydurma bir gerçeklik senaryosunda rol almaktadır.
Francis Bacon'ın Diğer Etkileri
Bacon'ın tümevarım yöntemini kendisinin icat etmediğini belirtmek önemlidir. Aristoteles tümevarım yöntemini Bacon'dan çok önce biliyordu ve bu konuda kapsamlı yazılar yazmıştı. Ancak yine de tümdengelim yöntemini tümevarım yöntemine tercih etmiştir.
Bacon'ın vaaz ettiği bilimsel akıl yürütmenin önemini zaten ele aldığımıza ve "Bilgi güçtür" özdeyişinin ne anlama geldiğini gördüğümüze göre, Francis Bacon'ın felsefi önemine ve daha fazla etkisine bir göz atalım. Çalışmalarının en önemli yönü, genellikle bilimde ampirik yöntemin kurucularından biri olarak kabul edilmesidir.
Bacon, doğal dünya hakkında bilgi edinmenin temeli olarak sistematik gözlem, deney ve tümevarımsal akıl yürütmeyi savunmuştur. Veri toplamaya ve deney yapmaya yaptığı vurgu, modern bilimsel metodolojinin gelişimine zemin hazırlamıştır. Bacon'ın fikirleri 17. yüzyıl boyunca Bilimsel Devrim'in daha geniş bağlamında önemli bir rol oynamıştır.
Bilgiye yeni bir yaklaşım çağrısında bulunduğu ve geleneksel Aristoteles felsefesi ile skolastisizmi eleştirdiği için, yeni bilimsel disiplinlerin ve paradigmaların ortaya çıkmasının önünü açmaya yardımcı olmuştur. Nihayet, Bacon'ın tümevarıma yaptığı vurgu, bilimsel araştırma için bugün de bilimsel sorgulamanın merkezinde yer alan metodolojik bir çerçeve sağlamıştır.
