Okyanus tabanının (deniz tabanı veya deniz yatağı olarak da bilinir) alanı, sıradan bir düzlük ve çeşitlilikten yoksun olmaktan önemli ölçüde uzaktır. Bu sualtı aleminde, volkanlar, çukurlar, vadiler, deniz dağları ve abisal düzlükler gibi jeolojik özelliklerin dinamik bir etkileşimiyle karşılaşılır. Bunlar farklı yükseklik dereceleriyle serpilir, hatta zaman zaman dikkat çekici bir belirginlik sergiler.
Okyanus Tabanının Genel Morfolojisi
Genel bir bağlamda, belirli morfolojik özelliklerle karakterize edilen farklı okyanus kesimlerini tanımlamak mümkündür. Kıyı çevresinden başlayarak, sığ bir kıta sahanlığı (derinlikleri 150 ila 200 metre veya yaklaşık 492 ila 656 fit arasında değişen) ile karşılaşılır ve daha sonra kademeli bir inişe geçerek kıta yamacını oluşturur. Çoğunlukla nehir ağızlarında yer alan çok sayıda su altı kanyonu veya kanalı bu dik eğimi kesmektedir. Kıtadan ya da şelften kaynaklanan partiküllü maddeler bu kanyonlara taşınarak, konsolide olmamış tortuların çağlayanlarına benzer bulanıklık akıntıları oluşturur.
Bu dinamik akıntılar tortul malzemeleri yamacın tabanında biriktirerek tortul yelpazelerin oluşmasına neden olur. Yamacın dibinde, yaklaşık 3.000 metre derinlikte yer alan ve tortuların biriktiği bölge kıtasal yükselme olarak adlandırılır. Bu bölge daha sonra nispeten düz ve derinliği genellikle 5.000 ila 6.000 metre arasında değişen abisal ovaya geçiş yapar.
Okyanus havzasının çekirdeğine doğru ilerlendiğinde, okyanusların en önde gelen topografik özelliklerinden biriyle karşılaşılır: okyanus sırtı, okyanus ortası sırtı veya rift olarak da bilinir. Bu sırtların oluşumu, yeni oluşan okyanus kabuğunun yaratılmasıyla ilişkili volkanik faaliyetlere atfedilebilir ve etkili bir şekilde bir su altı dağ silsilesi ile sonuçlanır. Tüm küresel okyanusların merkezi uzantıları boyunca 64.000 kilometre boyunca uzanan bu sırtlar, volkanik aktivitenin derecesine bağlı olarak çeşitli morfolojik profiller sergiler. Bu tepeler, komşu abisal düzlükten yaklaşık 1.500 metre yükselir. Derinlik ve genişlik açısından değişken boyutlarla karakterize edilen merkezi bir eksenel vadi, genellikle merkezi eksenini sınırlar.
Okyanus kabuğunun oluşumuyla bağlantılı tektonik değişimleri hızlandıran çok sayıda transform fay, bu sırtların eksenel yörüngeleriyle sık sık kesişmektedir. Belirgin morfolojik görünümler sergileyen bu faylar tüm batimetrik haritalarda göze çarpmaktadır. Bu faylar, 2.000 metreye kadar yükselebilen dikey uçurumlarla çevrili dar vadiler oluştururlar. Öncelikle sırt ekseninde aktif olan bu faylar, daha yaşlı okyanus kabuğuna uzanarak ve hatta bazen kıta kenarlarına ulaşarak geniş mesafeler boyunca yayılabilir. Bu tür özellikler kırılma bölgeleri olarak adlandırılır.
Örneğin, Atlas Okyanusu'ndaki Romanche kırılma zonu, 900 kilometrelik yatay bir yer değiştirme ile karakterize edilen 5.000 kilometrelik dikkate değer bir mesafeye uzanır. Buna ek olarak, abisal düzlük bir dalma-batma çukurunda aniden son bulabilir. Bu çukurlar kıta periferileri veya volkanik ada yayları boyunca yüzlerce hatta binlerce kilometre boyunca uzanır. Mariana Çukuru'nda 10.928 metreye yaklaşan derinliklere dalarak Dünya'daki en derin bölgeleri temsil ederler.
Okyanuslar Üzerindeki Ana Yeryüzü Şekilleri
Bu genel diyagramda, çeşitli yüzey kabartmaları noktasal olarak görünür. Öne çıkan örnekler arasında volkanlar, volkanik platolar ve transform faylar yer almaktadır. Volkanik oluşumlar okyanusal litosfer boyunca yaygındır. Değişen boyutlarına rağmen, bu volkanik yapıların bazıları Dünya üzerindeki en yüksek noktalar arasındadır. Hawaii takımadalarındaki Mauna Kea gibi termal anomalilerle ilgili volkanik oluşumlar, Everest Dağı'nın yüksekliğine benzer şekilde, abisal düzlüğün birkaç kilometre üzerinde yükselir.
Batimetrik çalışmalar ayrıca okyanus tabanındaki geniş çaplı püskürme olaylarından oluşan birçok volkanik platoyu da ortaya çıkarmaktadır. Bu oluşumlar 200.000 km²'den fazla bir alanı kaplamakta ve deniz tabanından yaklaşık 2.000 ila 3.000 metre yükselmektedir. Bunlar, Hint Okyanusu'ndaki Kerguelen Platosu veya Pasifik Okyanusu'ndaki Ontong Java Platosu da dahil olmak üzere Büyük Magmatik Bölgeler'in bir parçasıdır.
Okyanus, çeşitli fay oluşumlarına yol açan yaygın genişleme kuvvetlerine maruz kalır. Bu kırıklar, deniz tabanının dokusunun kompleksliğine katkıda bulunan eğimli yer kabuğu blokları oluşturur. Bazı normal faylar, genellikle kıta sınırlarının yakınında önemli tektonik blokları yukarı kaldırabilir. Normal fayların davranışından kaynaklanan diğer fay konfigürasyonları, deniz tabanında okyanus çekirdeği kompleksleri olarak bilinen önemli dalgalanmalara yol açar.
Kubbe şeklindeki bu oluşumlar, ultramafik kayaçların (serpantinleşmiş peridotitler) mantodan tektonik olarak yükselmesi sonucu ortaya çıkar. Genişlikleri yaklaşık on kilometre ve uzunlukları 10 ila 100 kilometre arasında değişen orta derecede geniş olabilirler. Bu oluşumlar dikey olarak değişebilir, bazen birkaç kilometre yüksekliğe ulaşabilir. Genellikle artan hidrotermal aktivite ve Kuzey Atlantik'te okyanus tabanından 4.000 metreden fazla yükselen ve Kayıp Şehir olarak bilinen önemli bir hidrotermal bölgeye ev sahipliği yapan Atlantis Masifi gibi hidrotermal bacaların varlığı ile ilişkilidirler.
Modern uydu tabanlı görüntüleme metodolojileri, kıtasal analoglarına benzer ölçekte eklektik çok sayıda yükseklik kabartması ve derin kesiklerle işaretlenen su altı panoramasının daha iyi anlaşılmasını sağlamıştır.
Kapak görseli: uchicago.edu.
