Sıtma çok eski zamanlardan beri insanlığı tehdit eden bir hastalık olmuştur ve yıkıcı etkileri günümüzde de görülmektedir. Atalarımız, günümüzde elde ettiğimiz bilimsel ve tıbbi başarılardan faydalanamadan bu ölümcül hastalığa karşı mücadele etmek zorunda bırakıldı. Buna rağmen, birçok insan hastalığa bir çare bulmaya çalıştı. Bu şemsiye altında tıbbi ve halk sağlığı teknikleri ve prosedürleri yer almaktadır. Romalılar hastalıkların yayılmasını önlemek için şehirlerinde gerçekten de tesisler inşa etmişlerdir.
Bu durumda, eski insanlar böylesine ölümcül bir hastalığa karşı koymak için nasıl farklı stratejiler uyguladılar? Eğer farklı tıbbi fikirlere sahip olsalardı, bu konuya nasıl farklı yaklaşabilirlerdi? Yöntemlerinin ardındaki mantığa gelince, hangi tıbbi fikirleri benimsiyorlardı?
Yatak Ağları (Cibinlik) ve Sarımsak: Antik Mısır'da Sıtma
Biyolojik kanıtlara göre sıtma Antik Mısır'da yaygındı. Sıtma antijeni (P. falciparum) yakın zamanda MÖ 3200 ile 1304 yılları arasındaki Mısır eserlerinde bulunmuştur. Bazı fiziksel kanıtlar, kadim Mısırlıların hastalıkla mücadele etmek için daha geniş bir müdahale cephaneliğinin bir parçası olarak yatak örtüleri kullandıklarını göstermektedir.
MÖ 2613-2589 yılları arasında Mısır Firavunu olan Sneferu ve MÖ 51-30 yılları arasında Mısır Kraliçesi olan VII. Kleopatra'nın haşereleri uzak tutmak için cibinlikle uyudukları görülmektedir. Bununla birlikte, insanların ağları sıtmayı önlemek için mi yoksa sadece sivrisinek ısırıklarının neden olduğu acıyı hafifletmek için mi kullandıkları açık değildir.
Antik Yunan tarihçisi Herodot'a göre, Antik Mısır'daki (MÖ 2700-1700) piramit inşaatçıları sıtmadan korunmak için sarımsakla besleniyorlardı. Ancak durumun gerçekten böyle olup olmadığı belirsizdir.
Hipokrat ve Dört Humor: Antik Yunan'da Sıtma
Sıtma muhtemelen Antik Yunanlılar için önemli bir sorun olmuştur.
Homeros (MÖ 750), Aristoteles (MÖ 384-322), Platon (MÖ 428-357) ve Sofokles (MÖ 496-406) eserlerinde bu hastalığa atıfta bulunan Yunan yazarlardan sadece birkaçıdır. Bu edebi kanıtlar, dönemin Yunanlılarının hastalığa ilişkin kültürel bir farkındalığa sahip olduğunu göstermektedir.
Bununla birlikte, antik Yunan hekimi Hipokrat (MÖ 450-370) hastalıkla ilgili en ufuk açıcı araştırmalardan bazılarını yapmıştır. Homeros gibi "Tıbbın Babası" Hipokrat da köpek yıldızı Sirius'un yaz sonu/sonbahar başında görünmesini sıtma vakalarındaki artışla ilişkilendirmiştir. Ayrıca dalak büyümesine ve hastalığın Atina dışındaki bataklıklarla olan bağlantısına da dikkat çekmiştir. Buna ek olarak, "sıtma paroksizmi" (titreme, ateş, terleme, alevlenme) olarak adlandırdığı durumu detaylandırmıştır.
Hipokrat ayrıca hastalığın kurbanlarının ölmeden önce organlarında tipik olarak siyah birikintiler olduğunu gözlemlemiştir. Bunun tipik bir sıtma olduğunu ve aşırı siyah safradan kaynaklandığını iddia etmiştir. Hipokrat'ın kendi geniş tıp felsefesi bu hipoteze destek sağlamış ve gelecekteki pek çok tıbbi bilginin temelini oluşturmuştur.
Dört humor, Hipokrat'ın hipotezinin temelini oluşturuyordu. Bu şekilde tanımlanan dört vücut sıvısı kan, balgam, sarı safra ve kara safraydı. Bir insanın sağlıklı olabilmesi için bu dört sıvının birbiriyle mükemmel bir uyum içinde olması gerekir.
İlgili: Kişilik Tiplerinin İnsan Sağlığıyla İlişkisi
Bu humorların dengesi bozulduğunda, ya çok yüksek ya da çok düşük olduğunda, sorunlar ortaya çıkar ve hastalık başlardı. Hipokrat ve takipçileri için bu, insanların organlarındaki siyah birikintilerin aşırı miktarda siyah safradan kaynaklandığının kanıtıydı. Sonuç olarak, bu fazlalığı düzeltmek sıtmayı iyileştirmek için gerekliydi. Müshil gibi ilaçlar bu şekilde safrayı vücuttan atmak için kullanılırdı.
Antik Roma'da Sıtma: Şehirleri Kurtaran Halk Sağlığı Önlemleri
Romalılar zamanında hastalığın şiddeti önemli ölçüde artmıştı. Antik Romalıların sıtmanın yaz boyunca ılık ve durgun suyla bağlantılı olduğunu bilmeleri hastalığın şiddetini azaltmamıştır.
KJ Arrow, C Panosian ve H Gelband konuyla ilgili kitaplarında sıtmanın MÖ 1. yüzyılda Antik Roma'ya gelişinin Avrupa tarihinde bir dönüm noktası olduğunu yazmaktadır. Hastalığın Afrika'dan Nil ve Akdeniz yoluyla Avrupa'ya ulaştığı varsayılmıştır. Roma İmparatorluğu'ndan gelen tüccarlar hastalığı doğuda Yunanistan, batıda İngiltere ve Danimarka da dahil olmak üzere tüm Avrupa'ya taşıdı.
Antik Romalıların durgun suyu sıtmaya bağlayan nedensel mantığı kusurlu olsa da, sonuçta hastalığın yayılmasını yavaşlatan önlemler almaları için onlara ilham verdi.
Hastalığın kirli havadan (mal aria) kaynaklandığı düşüncesi de bu tür tıbbi mitlere bir örnektir. Antik Romalılar sıtmanın yayılmasından sivrisinek ısırıklarını değil, durgun suların pis kokusunu sorumlu tutarlardı, çünkü hastalık her zaman bu tür suların yakınında bulunurdu.
Ancak bu nedenle su kütlelerini hastalıkla doğru bir şekilde ilişkilendirdiler. Bu yüzden kentsel çevrelerini iyileştirmek için yola çıktılar. Romalı mühendisler, kent merkezlerinde biriken bu pis sudan kurtulmak için drenaj ağları geliştirdi ve inşa etti. Drenaj sistemlerinin kurulduğu bölgelerde etkili sıtma kontrolü sağlandı.
Romalı ansiklopedist Aulus Cornelius Celsus (MÖ 25 – MS 54) tıbbi incelemesinde sıtmayı tartışmıştır. Hastalığın ilerleyişi, De Medicina adlı tıbbi incelemesinin 1. cildinde özetlenmiştir. Orijinal Latince'den çevirdiğimizde şöyle diyor:
Ateş titremeyle başlar, sonra bir sıcaklık patlaması olur ve ateş sona erdikten sonraki iki gün ateş görülmez. Dördüncü gün ateş geri döner.
(Cunha ve Cunha, 2008)
Daha sonra hastalığın neden olabileceği iki farklı ateş türünü açıklamaya devam etti. Hastalığa yakalanan bazı kişilerin sadece üşüdüğünü, bazılarında ise titreme olduğunu söyledi. Bazı insanlar iyileşmiş gibi görünür, ancak tekrar hastalanırlar:
Yine bazıları bu şekilde sona erer ve bunu belirtisiz bir dönem izler; diğerleri bu şekilde sona erer, böylece ateş biraz azalır, ancak yine de başka bir paroksizm ortaya çıkana kadar bazı hastalık kalıntıları kalır; ve bazıları genellikle remisyona girmez ve devam eder.
(Cunha ve Cunha, 2008)
Bir zamanların büyük Roma İmparatorluğu'nun çöküşü bazı tarihçiler tarafından sıtmanın yayılmasıyla ilişkilendirilmiştir. MS 79 yılında, yıkıcı bir veba salgını Atina şehrinin birincil besin kaynağı olan şehrin etrafındaki zengin ve bataklık ekili arazileri yok etti. Son olarak, yerel çiftçiler topraklarını ve topluluklarını terk etmek zorunda kaldılar. Bu nedenle, yaygın bir gıda eksikliği yaşandı ve sonuç olarak birçok insan hayatını kaybetti.
Ne yazık ki, mühendislerin sıtmanın yayılmasını önlemek için oluşturdukları drenaj sistemleri, İmparatorluğun askeri çöküşüyle birlikte meydana gelen Roma şehirlerinin yağmalanmasıyla birlikte yok edildi. Sonuç olarak, istilacılar arasında sıtma vakaları hızla yeniden arttı. Roma'yı ele geçiren ilk barbar hükümdar I. Alarik (Alaric) ve ordusunun çoğu MS 410 yılında vebaya yakalandı.
Cengiz Han'ın Ölümü: Sıtma ve Moğol İmparatorluğu
Sıtmanın Antik Mısır döneminde başlayan yıkıcı seyri, Antik Roma döneminden sonra ve Orta Çağ'ın başlarına kadar devam etmiştir. Tarihin en ünlü fatihi Cengiz Han da, toprakları Roma İmparatorluğu'ndan 2,5 kat daha büyük olan devasa Moğol İmparatorluğu'nun (1206-1368) sonuyla yüzleşti. Han'ın kötü şöhretine rağmen, trajik sonu tarihçiler ve arkeologlar için bir gizem olarak kalmaya devam etmektedir.
Bir kralın cesedinin ölümünden sonra ilahi gücünün bir kısmını koruyacağına dair Moğol düşüncesi, Han'ın ölüm anını tam olarak belirleme çabalarını zorlaştırmaktadır. Sonuç olarak, kraliyet kalıntıları, dağlar gibi uzak yerlerde, güvenli ve rahatsız edilmelerinin zor olduğu, isimsiz mezarlara defnedilmiştir. Burada mezar soyguncuları mezara ulaşmakta çok zorlanırdı ve mezarın yüksekte olması ölüyü cennete daha da yaklaştırırdı. Mezarı bu nedenle tarihçilerden, arkeologlardan ve mezar hırsızlarından kurtulmuştur.
Bu da ölümüyle ilgili tüm spekülasyonların sadece spekülasyon olarak kalacağı anlamına gelmektedir. Fatih'in ölüm nedeninin cesedi incelenmeden tespit edilebilmesi pek olası değildir. Yine de rivayetlerin çoğalması hız kesmeden devam etmektedir. En yaygın teori onun sıtmadan öldüğüdür. Bir başka teori de attan düştüğü ve ölümcül yaralar aldığıdır. Diğerleri, bir Tangut prensesi tarafından bıçaklandıktan sonra iç kanamadan öldüğünü söylese de, başkaları bu teoriye şüpheyle yaklaşmıştır. Bazıları da sonunun savaşta, belki de Çinlilerin elinde ya da Batı Xia'ya karşı son seferinin sonlarına doğru zehirli bir okla vurularak geldiğini iddia etmiştir.
Yakın ailesi ve arkadaşlarından bu konuyu gizli tutmaları istenmiş, bu da Han'ın ölümünü çevreleyen gizemi daha da arttırmıştır. Sonuç olarak, vefatıyla ilgili resmi belgelerin sayısı azdır. Ölümünün Batı Xia'nın fethinin ortasına denk gelmesi ve sorunun imparatorluğu istikrarsızlaştırmasını istememeleri nedeniyle danışmanları bu yönde emirler vermiştir.
Sonuç olarak, sıtma insanlık tarihinin önemli bir bölümünde varlığını sürdürmüş yıkıcı bir hastalıktı. Eski tıp teorisyenleri ve hükümetler, bu fikirleri uygulamaya koyarak veya diğer halk sağlığı önlemlerini yürürlüğe koyarak bu korkunç hastalığın yayılmasını kontrol altına almak ve önlemek için çalıştılar. Romalıların durgun su ve sıtma arasındaki bağlantı gibi bazı erken hipotezlerin yanlış olduğu ortaya çıkarken, diğer kavramlar erken uygarlıkların farkında olmadan sıtmanın şehirlerinde yayılmasını kısıtlamasına yardımcı oldu.
