Yazının gelişim hikayesi hakkında hepimizin biraz da olsa bilgisi var. Bu yazımızda tüm medeniyetlerin yaşadığı süreçleri ele alıyoruz. Yazının gelişimi insanların mesafeler ötesinden iletişimine ve gelecek kuşaklara bilgi aktarmasına imkan tanıdığından çarpıcı bir buluştur. Yazı farklı kültürlerde farklı şekillerde gelişti; MÖ 2500'den önce Mezopotamya, Mısır ve İndus Vadisinde ve sonraları da Girit, Çin ve Mezoamerika'da ortaya çıktı.
Yazının Gelişimi: İlk Alfabe
Bazı bilim insanları görüntü ve sembolleri belirten tarih öncesi mağara resimlerinin bir tür yazı şekli olduğunu düşünmektedir. İlk düzgün alfabe Mezopotamya Sümerleri tarafından MÖ 3300 civarında geliştirildi. Kısa süre sonra bir dizi farklı eski kültürler de genellikle ekonomik kayıtları tutmak veya zamanı hesaplamak için yazıyı geliştirdi. Yazı geliştikçe genellikle hükümdarların otoritesini güçlendirmek için kullanıldı. Taş üstüne yazılmış anıtsal metinler de dahil olmak üzere birçok erken metin, kralların yaptıklarını yüceltir ve başarılarını tanrıların rızasına bağlar.
Yazı sistemleri kullanılan işaretlerin işlevine göre üç tipe ayrılabilir; logografik, hecesel, alfabetik. Ancak bazı alfabeler iki tür işaret kullanır. Logografik alfabede her işaret tam bir sözcüğü ifade eder. Çin alfabesi hecesel işaretleri kullansa da, iyi bir örnektir. Bunun sakıncası çok geniş sayıda simgelere ihtiyaç duyulmasıdır (Çince 50.000 karaktere sahip) Hecesel alfabede işaretler heceleri ifade eder. Daha küçük sayıda, ancak yine de geniş miktarda işarete ihtiyaç duyulur. Örneğin Babil çivi yazısında 700 işaret var. Harf alfabesinde her bir işaret bir sesi ifade ediyor. Bu nedenle çok daha az sayıda simgeye –genellikle 26 civarında– ihtiyaç duyulur.
İlk alfabeler Levant'ta MÖ 1450-1150 civarında geliştirilmiştir. Yazının çoğaltılması yıllarca el yazmalarına bağlı kaldı. Ancak bu durum baskının bulunmasıyla değişti. 20. yüzyılın sonlarında yazı sözcük işlemcilerinin bulunmasıyla elektronik hale geldi. 1990'larda bilginin yayılması internetin kullanıma girişiyle bir devrim geçirdi. Dolayısıyla günümüzde artık eski metinler dijital olarak görüntülenebiliyor. Örneğin 1600 yıl önce Yunanca yazılmış Sinaiticus kodeksinin dijital hale getirilmiş metnini internette bulabilirsiniz.
Yazının Gelişiminde Resimli Simgeler
Piktogramlar veya resim işaretleri iletişimin eski bir biçimidir. Bazı bilim adamları piktogramları, simgeler kelimelerin seslerini dil yoluyla iletmediği için "gerçek" bir yazı olarak görmemektedir. Örneğin, MS 79 tarihli Roma'nın Pompeii kentindeki bir evden alınan bu resim ve yanındaki modern işaret aynı uyarıyı veriyor. Simgeler canis, chien, Hund veya dog gibi herhangi bir dilde okunabiliyor. Bu sözcükler aynı düşünceyi iletse de sesleri değişik dillerde (Latince, Fransızca, Almanca ve İngilizce) üretir. Piktogramların kısıtlı kullanım alanı var. Ancak hala sokak işaretlerinde, haritalarda ve elbise etiketlerinde kullanılıyorlar.
Yazının Tarihsel Gelişim Aşamaları
Tarih Öncesindeki İlk Yazı – Piktogramlar
25.000 yıl öncesine kadar mağara duvarlarına yapılan resimler başkaları tarafından anlaşılabilen bilgileri kaydettiğinden yazının gelişim sürecinin habercileri olarak görülür.
MÖ 3300 – Çivi Yazısı
Yazının gelişimine dair ilk gerçek alfabe Mezopotamya Sümerleri tarafından geliştirilir. Kamış bir kalemle yazmak ıslak kil tabletlerde köşe biçimli bir iz yaratır.
MÖ 3200 – Mısır Hiyeroglifleri
Antik Mısır yazısı çivi yazısından 100 yıl kadar sonra gelişti. Bu alfabe resim yazısının bir çeşididir ve sözcükler ve sesler için işaretler içerir. MS 4. yüzyıla kadar kullanımda kalmıştır. Bkz: Mısır hiyeroglifi.
MÖ 1900 – Çin Yazısı
Günümüze gelen ilk Çin yazısı müneccimlikte kullanılan kehanet kemiklerinin üstünde görülür. Bu eski alfabe bugün hala kullanımdadır. Çin alfabesi kelimelere karşılık gelen 50.000 karakter içermektedir.
MÖ 8. Yüzyıl – Yunan Alfabesi
Yazının gelişimiyle ilgili kritik nokta bu dönemde yaşanarak, sadece sessiz harfleri içeren ilk alfabeler Levant'ta MÖ 1150 civarında gelişmiştir. Bunlara ticaret yoluyla yayılan ve Yunanlıların sesli harfleri eklediği Fenike alfabesi (bkz: Lübnan tarihi) dahildir.
MÖ 6. Yüzyıl – Parşömen
Kurutulmuş ve işlenmiş hayvan derisinden yapılan parşömenler MÖ 6. yüzyıl civarında kamıştan yapılan papirüse üstünlük kazanarak yaygın bir yazı aracı olur.
100 – Roma Alfabesi
Romalılar Yunan alfabesini Latince yazmak için uyarlarlar. Roma İmparatorluğu vasıtasıyla bu alfabe Avrupa'ya yayılır, kişisel ve resmi yazışma aracı haline gelir.
4. yüzyıl – Kodeks
Bu kodeks veya kitap şeklindeki el yazmaları giderek parşömen tomarının yerini alır. İlk olarak Romalılar tarafından geliştirilen kodekslerin kullanımı Hristiyanlık diniyle birlikte yayılır.
7. Yüzyıl – Arap Alfabesi
Arap alfabesi İslam'ın kutsal kitabı olan Kuran'ın yazımında kullanılır. Kullanımı İslam inancının yayılmasıyla birlikte genişler ve dünyanın en çok kullanılan alfabelerinden biri haline gelir.
7-9. Yüzyıllar – Resimli El Yazmaları
Erken orta çağda yazının kullanımı Hristiyan metinlerinin çoğaltılması vasıtasıyla yayılır. Resimli el yazmaları bezemeli büyük harfler ve kenar resimleriyle birlikte çok süslüdür.
1450 – Matbaanın Bulunması
Elle çoğaltmanın zahmeti orta çağda yazının yayılmasını sınırlar. Taşınabilen harflerle baskının bulunması yazıyı çok daha fazla erişilir hale getirir. 1500'de tahminen 35.000 metin basılmaktaydı. Ayrıca bkz: Johannes Gutenberg.
1867-1868 – Daktilo
Amerikalı buluşçu Christopher Latham Sholes ilk kullanışlı daktilonun yapılmasına yardım eder. Patenti, ilk daktiloları 1874'te piyasaya süren Remington'a satılır.
1884 – Dolma Kalem
İlk kullanışlı dolma kalem Amerikalı buluşçu L.E. Waterman tarafından yapılır ve kısa sürede tüy kalemin yerini alır. Laszlo Biro tarafından bulunan Biro, 1940'larda hâlâ kullanımdadır.
1971 – Yazı dijital çağa girer
1971'de Ray Tomlinson ilk elektronik mesajı (e-mail) bir bilgisayardan diğerine gönderir. Elektronik postalar kişisel bilgisayarların yayılmasıyla 1980'lerde popüler hale gelir.
1990 – Günümüz – Metin Mesajları
1990'larda ilk metin mesajları mobil telefonlarla gönderilir. Mesajlaşma 2000'lerde çok popüler olur. 2009'da 1.5 trilyondan fazla mesaj gönderilir.
Dünyada En Yaygın Kullanılan Yazı Sistemleri
Yazı dili, insanlığın en büyük başarılarından biri olarak durmaktadır. Konuşma geçici iken, yazılı iletişim kalıcılık sağlar ve sonuçta ticaretten hükümete ve dine kadar her şeyi etkilemiştir. Aşağıda dünya çapında en yaygın kullanılan beş yazı sistemi yer almaktadır.
Latin Alfabesi
Latin alfabesi en yaygın kullanılan yazıdır ve dünya nüfusunun yaklaşık yüzde 70'i bu alfabeyi kullanmaktadır. Genellikle 26 harften oluşur ve tüm dillerin fonetiğini ilişkilendirmek için kullanılan Uluslararası Fonetik Alfabenin temelini oluşturur.
Çince Karakterler
Dilbilimciler tarafından logogram olarak adlandırılan Çince karakterlerin sayısı binlerle ifade edilir ve başta Çin ve Japonya dilleri olmak üzere Asya'daki pek çok dilde kullanılır. Dünya çapında tahminen 1,34 milyar insan yazılı iletişim için hanzi, kanji veya hanja olarak da bilinen Çin alfabesini kullanmaktadır. Dünyada sürekli olarak kullanılan en eski yazı biçimleri arasında kabul edilir.
Arap Alfabesi
Urduca, Peştuca ve Kürtçe de dahil olmak üzere çeşitli dillerde yaklaşık 660 milyon kişi tarafından kullanılan Arap yazısı, sağdan sola doğru okunan az sayıdaki dilden biridir. Tarihi MS 400'lere kadar uzanmaktadır.
Devanagari
Dünya çapında 600 milyondan fazla kişi tarafından kullanılan Devanagari, Hintçe, Nepalce ve Sanskritçe de dahil olmak üzere yaklaşık 120 dilde kullanılmaktadır. Devanagari alfabesi 33 ünsüz ve 14 ünlü olmak üzere 47 ana karakterden oluşur.
Bengal Alfabesi
Brahmi alfabesinden türetilen ve Devanagari ile yakından ilişkili olan bu hece alfabesini tahminen 300 milyon kişi kullanmaktadır. Bengal alfabesinin mevcut şekli ilk olarak 1778 yılında ortaya çıkmış ve 19. yüzyılda biraz modernize edilmiştir.
Türklerde Yazının Gelişim Tarihi
Orhun (Eski Türkçe) Yazıtları (8-10. yüzyıllar): Bilinen en eski Türk yazısının izi Orhun yazıtlarına kadar sürülebilir. Moğolistan'ın Orhun Vadisi'nde bulunan bu yazıtlar 8. yüzyıldan 10. yüzyıla kadar uzanmaktadır ve Eski Türk yazısı olarak da bilinen Orhun yazısı kullanılarak yazılmıştır. Bu yazı, Türkçe konuşan çeşitli halklar tarafından kullanılmıştır ve Türk yazısının en eski biçimi olarak kabul edilir.
Uygur Yazısı (9.-13. yüzyıllar): Türkçe konuşan bir başka grup olan Uygurlar, Uygur yazısı olarak bilinen kendi yazılarını geliştirdiler. Bu yazı sadece kendi dilleri için değil Budist metinlerin çevirisi için de kullanılmıştır.
Arap Yazısı (10. yüzyıldan günümüze): Türk bölgelerinde İslam'ın benimsenmesi, Türkçe yazmak için Arap alfabesinin kullanılmasına yol açmıştır. Bu yazı, Türk dilinin kendine has fonolojik özelliklerini barındıracak şekilde uyarlanmıştır. Çeşitli Türk lehçeleri Arap alfabesi kullanılarak yazılmaya başlandı ve bu durum yüzyıllar boyunca devam etti.
Çağatay Yazısı (15.-20. yüzyıllar): 15. yüzyılda, Orta Asya'da birkaç yüzyıl boyunca edebi ve idari bir dil olan Çağatay Türkçesini yazmak için Çağatay yazısı adı verilen Arap yazısının değiştirilmiş bir biçimi kullanıldı.
Latin Alfabesi Reformları (1928): Modern Türk yazısının gelişiminde önemli bir dönüm noktası, Mustafa Kemal Atatürk tarafından başlatılan bir dizi dil reformunun bir parçası olarak 1928 yılında Latin alfabesinin kabul edilmesidir. Bu hamle, yazı sistemini modernleştirmeyi, basitleştirmeyi ve Türkçenin fonolojik özelliklerine daha uygun hale getirmeyi amaçlamıştır. Latin alfabesinin benimsenmesi Türk yazısında önemli bir değişime yol açmıştır.
Modern Türk Yazısı: Latin alfabesine dayanan modern Türk yazısı, bugün Türkiye'de kullanılan yazı sistemidir. Bu yazı 29 harften oluşur ve bir harfin genellikle bir sese karşılık gelmesiyle oldukça fonetiktir. Bu yazı, Türkçe konuşulan bölgelerde okuryazarlığı ve iletişimi büyük ölçüde kolaylaştırmıştır.
Türki Cumhuriyetlerde Kiril Alfabesi: Eski Sovyetler Birliği'nin Kazakistan ve Kırgızistan gibi Türkçe konuşulan bazı bölgelerinde 20. yüzyılda Türkçe yazmak için Kiril alfabesi kullanılmıştır. Ancak, bu ülkelerin birçoğu Türkiye'de kullanılan alfabeye uyum sağlamak için Latin alfabesine geçmiştir.
Yazı Hakkında Sık Sorulan Sorular
Yazı ilk olarak nerede gelişti?
Çin, Mezoamerika ve Mezopotamya'da (bugünkü Irak) bağımsız olarak oluşan üç yazı sisteminden Mezopotamya sistemi en eskisidir. Daha sonraki aşamalarında çivi yazısı olarak bilinen Sümer yazısının izleri MÖ 8000 yılına kadar sürülebilir, ancak bilim adamları MÖ 3200'den sonra kullanıldığına dair daha açık kanıtlar bulmaktadır.
Yazı neden icat edildi?
En eski yazı sistemi, arkeolog Denise Schmandt-Besserat'a göre (MÖ 8000 ila 3500 yılları arasında) muhasebe amacıyla biçimlendirilmiş kil jetonların kullanıldığı Mezopotamya'dan (günümüz Irak'ı) gelmektedir. Bu jetonlar daha sonra, halen temel olarak muhasebe için kullanılan iki boyutlu piktografik işaretlere dönüşmüştür (yaklaşık MÖ 3500-3000). MÖ 3000 civarında yazı, konuşma dilini taklit etmeye başladı ve muhasebenin dışına taştı.
Yazı Mezopotamya'da neden icat edildi?
Antik Mezopotamya'da yazı, ihtiyaçtan, özellikle de kayıt tutma ihtiyacından doğmuştur. Dicle-Fırat Nehri Vadisi'ndeki uygarlık yavaş yavaş kentleşmeye başladı. Sonunda bir dizi karmaşık sistem gelişti: siyasi, askeri, dini, hukuki ve ticari.
Yazının evrimine yol açan neydi?
Bilinen en eski yazı yaklaşık 5500 yıl önce Sümerlerde ortaya çıkmıştır… Yazının evrimi aşamalar halinde gerçekleşmiştir. En eski biçiminde, ticari işlemler simgelerle temsil ediliyordu. Dört koyunluk bir satış, koyunları ifade etmek üzere tasarlanmış dört jetonla temsil ediliyordu.
Yazı medeniyet için neden bu kadar önemli?
Yazının icadı insanlığın ilerlemesi için kritik bir öneme sahip olmuştur. Antik dünyada yazı, tarımı, takvimleri ve ticareti kolaylaştıran bir düzen kurma aracı olarak başlamıştır. Ancak yazı fikri bu pratik kullanımların ötesine geçmiştir. Yazı, Voltaire'in deyimiyle "sesin resmidir".
Yazı dilden önce mi geldi?
Konuşulan dilin, yazılı formdan on binlerce yıl önce geliştiğine inanılmaktadır. Yazının en eski köklerine dair kanıtlar MÖ 3000 civarında, Mısır ve Mezopotamya dönemlerinde ve ayrı olarak Çin'de aynı zamanlarda ortaya çıkmıştır.
İnsanlar yazmaya ne zaman başladı?
Sümer arkaik (çivi yazısı öncesi) yazısı ve Mısır hiyeroglifleri genellikle en eski gerçek yazı sistemleri olarak kabul edilir; her ikisi de MÖ 3400 ila 3100 yılları arasında atalarının proto-okuryazar sembol sistemlerinden ortaya çıkmıştır ve en eski tutarlı metinler yaklaşık MÖ 2600 yılına aittir.
Hangi uygarlıkta yazı yoktu?
Teknolojik açıdan sofistike bir kültür olan ve Batı Yarımküre'deki en büyük imparatorluğu kuran İnkalar, uzun zamandır bir yazı sistemi geliştirememiş tek büyük Tunç Çağı uygarlığı olarak kabul ediliyordu – günümüzde "İnka Paradoksu" olarak adlandırılan şaşırtıcı bir eksiklik.
Yazı uygarlığın bir parçası mıdır?
İlk olarak Sümer'deki insanlar tarafından geliştirilen yazı, uygarlığın bir özelliği olarak kabul edilir ve "karmaşık idari bürokrasilerin veya fetih devletinin yükselişine eşlik ettiği görülür". Tüccarlar ve bürokratlar doğru kayıtlar tutmak için yazıya güveniyorlardı.
Yazı yazan en eski uygarlık hangisidir?
Mezopotamya, zaman içinde farklı diller konuşan birçok kültürü barındıran bir bölgeydi. Bilinen en eski yazı MÖ 3400 yıllarında Basra Körfezi yakınlarında Sümer adı verilen bir bölgede icat edilmiştir.
Yazılı dil olmadan yaşayabilir miyiz?
Herhangi bir insanın tamamen izole bir şekilde hayatta kalması neredeyse imkansızdır. Bu nedenle, diğer varlıklarla temas halinde olmak, her zaman bir çeşit iletişim gerektirir.
Uygarlıkların gelişimi için yazı gerekli miydi?
Yazının icadı insanlığın ilerlemesi için kritik bir öneme sahip olmuştur. Antik dünyada yazı, tarımı, takvimleri ve ticareti kolaylaştıran bir düzen kurma aracı olarak başlamıştır. Ancak, yazı fikri bu pratik kullanımların ötesine geçmiştir.
Hangi imparatorluğun yazılı bir dili yoktu?
İnkaların tahmin edebileceğiniz şekilde yazılı bir dilleri yoktu. Bunun yerine, bilgileri kaydetme yöntemleri, daha uzun bir kordona bağlı iplere bağlanan farklı düğümlerden oluşan bir sistemdi. İnka İmparatorluğu'nun Quechua adında kendi konuşma dili vardı.
Kaynaklar: