Jan Ingenhousz kimdir? Fotosentez terimi ilk kez 1893 yılında Charles Reid Barnes tarafından kullanıldı. Ancak bu kimyasal sürecin temel özelliklerini ilk keşfeden ve tanımlayan bir yüzyıl önce Jan Ingenhousz'du. 1779 yazında Hollandalı doktor Jan Ingenhousz Londra yakınlarındaki kır evinde 500'den fazla ayrıntılı deney yürütmüş ve bulgularını Experiments upon Vegetables (Sebzeler Üzerine Deneyler) isimli eserinde tanımlamıştı. Bu keşfine "fotosentez" adı verildiğinde kaşifin ismi çoktan unutulmuştu. Bugün zamanın sisleri içinden yeniden beliriyor.
Doğrusu Ingenhousz sadece parlak bir deneyci, yetenekli bir tıp doktoru, kimya ve fizik dallarında üretken bir araştırmacı değil, aynı zamanda eleştirel bir inceleyici ve çok dilli bir gezgindi.
Jan Ingenhousz Kimdir?
Jan Ingenhousz şimdiki Belçika ve Hollanda sınırının yakınlarındaki Breda'da doğru. Katolik olduğundan ülkesinde Protestan üniversitelere alınmadı, tıp eğitimi almak için sınırı geçerek Louvain'e gitti. Mezuniyetten sonra Paris, Leiden ve Edinburgh'ta jinekoloji, fizyoloji, tarım, kimya ve farmakoloji kurslarında merakını tatmin ederek uzmanlığını yaptı. Babasının ölümünden sonra, Sir John Pringle'ın İngiltere'ye gelmesi için yaptığı cazip daveti kabul ederek doğduğu kentteki genişleyen tıp doktorluğu işini bıraktı.
Pringle genç ve yetenekli Ingenhousz'u İngiliz ordusu ile Avrupa kıtasında geçirdiği zamandan tanıyordu. Pringle artık Diseases of the Army (Ordu Hastalıkları) adlı eserin ünlü yazarı ve Kral III. George'un saray hekimiydi. Himayesine aldığı Ingenhousz'u Londra'nın bilimsel ve siyasi seçkinlerine tanıttı. Bunlardan biri Benjamin Franklin'di; o ve Ingenhousz hayat boyu arkadaş ve bilimsel çalışmalarda ortak oldular.
1766 yılında Jan Ingenhousz canlı çiçek virüsü kullanarak öldürücü çiçek hastalığına karşı nüfusu aşılama girişimine katıldı. Tıp tarihindeki etkili ilk hastalık önleme girişimlerinden biriydi. Özellikle dini çevrelerde, ciddi bir direnişle karşılanmış olsa da Avrupa'daki aydınlanmış seçkinlerin ilgisine de maruz oldu. Ingenhousz, Avusturya İmparatoriçesi Maria Theresia tarafından ailesini tedavi etmesi için Viyana'ya davet edildi. Tedavi başarılıydı, sonucunda Ingenhousz kraliyet hekimi atandı ve kendisine hayatının sonuna kadar yıllık maaş bağlandı.
Artık zengin ve bağımsızdı; Londra, Paris ve Viyana'da yaşayarak tüm Avrupa'da yolculuklar yaptı ve Avrupalı entelektüeller, politikacılar ve doğa felsefecileriyle tanıştı. Bu esnada Joseph Priestley'in laboratuvarının bulunduğu ve 1774'te oksijeni keşfettiği Earl of Sherburne'un Wiltshire malikanesinde uzun dönemler geçirdi. Jan Ingenhousz 1779'da Kraliyet Cemiyeti'ne seçildi ama diğer derneklerden gelen çoğu daveti reddetti. Hatta imparatorluğun Avusturya'daki tüm üniversitelerin ve kütüphanelerin başına geçmesi talebini geri çevirdi. Şarlatan Anton Mesmer'e yönelttiği ateşli eleştiriler güvenilir bilgi için amansız sorgulayışının bir yan ürünüydü ve "hayvan manyetizmasının" mucidinin Viyana'dan kovulmasını sağladı.
Bitkilerin Gizemli Hayatı
Yukarıda, Experiments upon Vegetables'da (Sebzeler Üzerine Deneyler) odiyometreyi tarif eden levha görülüyor. Bu alet Ingenhousz'un sözleriyle "atmosferin kesin sıhhat derecesini inceleyen yeni bir yöntemdi". "Azotlu hava" (azot oksit) su üzerindeki cam şişede hava numunesi ile karıştırılmıştı. Numunedeki "filojistonsuz hava" (oksijen) ile suda çözünen ve dolayısıyla suyun seviyesini yükselten kırmızı bir duman veren tepkimeye giriyordu. Son su seviyesi numunedeki oksijen miktarını gösteriyordu.
Pragmatik zihni onu odiyometrenin tasarımını optimize etmeye götürdü. Kelimenin tam anlamıyla "havanın iyiliğini ölçen" bu alet Priestley tarafından düşünülmüş ve Ingenhousz'un akranlarından Abbe Fontana tarafından geliştirilmişti. Alet çevre biliminin köklerine yerleşmekle kalmadı, Ingenhousz'un bitkilerin gaz üretimini incelemesine de olanak verdi. Ingenhousz'un 1779 tarihli kitabının başlığının açıkça ifade ettiği gibi, bu umulmadık bitki mekanizmasının özünü anlamıştı: Onların güneş ışığında genel havayı arıtmaları, ve gölgede ve geceleri onu zedelemelerinin büyük gücünü keşfetmek.
Bunu modern terminolojiyle ifade edersek: Bitkiler sudan aldıkları hidrojenden ve havadan aldıkları karbondan karbonhidrat üretir. Bu süreç için gereken enerjiyi yeşil molekül bileşiği klorofil vasıtasıyla güneşten alırlar. Bu sürecin atık ürünü biz dahil tüm hayvanlara hayat veren oksijendir. Ingenhousz deneyiyle tüm ilişkisiz değişkenleri ayıklamış ve bitkilerin, sadece yeşil kısımlarının, filogistonsuz hava (oksijen) üreterek havayı nasıl "arıttığını" anlatmıştı. Güneşteki, karanlıktaki ve soba yanındaki bitkilerin "havalarını" karşılaştırarak, "havanın iyiliğini" ısı ile değil, güneş ışığının yardımıyla "artırdıklarını" göstermişti. Ayrıca tüm diğer solunum yapan organizmalar gibi "sabit gaz" (karbondioksit) üreterek havayı zedelediklerini de göstermişti. Bunu en iyi, oksijen üretiminin karbondioksit üretimini geçmediği, karanlıkta gözlemlemişti.
1779'da bulgularının yayımlanması, bunları ilk kendilerinin bulduğunu iddia eden ve Ingenhousz'un iddialarının yanlışlığını ispatlamaya çalışan Priestley, Jean Senebier ve Willem van Barneveld ile arasında hayat boyu sürecek bir tartışmaya neden oldu. Ancak arkadaşı Franklin'in tam desteğiyle, Jan Ingenhousz sonu gelmeyen polemiklere girmektense, araştırmalarına ve uygulamalarına devam etmeyi tercih etti.
Jan Ingenhousz ve Diğer Çalışmaları
Yerkürenin düzeninde bitkilerin hayati rolünün altını çizmeye devam etti. "Bitki ekonomisinin" arkasındaki sır ışıktı ve ışık dünya ekosistemini hareket ettiren güçtü. Tarımdaki akut gereksinimlerle ilişkili şekilde, bitkilerin büyümesini iyileştirme yöntemleri üzerine deneyler yaptı ve 1793'te Londra'da Tarım Kurulu kurulduğunda onur üyesi seçildi. 1789'a gelindiğinde, çığır açan fotosentez tanımından yaklaşık 10 yıl sonra, bitkilerin, güneş ışığının ve atmosferin etkileşimini Antoine Lavoisier'nin yeni kimyasal terminolojisini kullanarak fotosentez içeriğindeki maddeleri oksijen, karbondioksit ve hidrojen ile yeniden ifade etti.
Ingenhousz'un fotosentez araştırması pek çok girişiminden sadece biriydi. 1785'te mikroskopta lamelin kullanılışını ve şimdi "Brown hareketi" diye bilinen solüsyonlardaki parçacıkların rastlantısal hareketini tanımladı. Elektrik iletkenleri, makine ve tabancalar, paratoner ve barut tozu, manyetizma, metallerin özellikleri ve yanıcı gazlı lambalar üzerine çalıştı ve yayınlar yaptı. Yeni buluşların tıbbi uygulamaları da onu çok ilgilendiriyordu. Psikiyatrik bozuluklarda elektroşok tedavisinden ilk kez o bahsetti. Oksijen solumasıyla çeşitli hastalıkların tedavisi için bir alet tasarlayarak Thomas Beddoes'in pnömatik tıbbı icat etmesine katkıda bulundu.
Temmuz 1789'da Fransız Devrimi'nden kaçmak için Paris'ten ayrıldı ve Londra'ya döndü. Viyana'ya ve eşine varan yol hayatı boyunca siyasi kargaşaya tıkalı kaldı. Son yıllarında pek çok deney ve araştırmasını tamamlamak için çizim masasındaki mücadele verdi. Kanıt temelli tıbba son bir öneride bulunmak için çiçek yerine sığır çiçeği aşılaması yapan Edward Jenner ile yazıştı. Jenner'in yeni tekniği ümit vaat ediyordu ama Ingenhousz güvenliğine dair yeterli kanıt olmadan kullanmanın tehlikeli olacağından korkuyordu. Jan Ingenhousz 1799 yılında Bowood House'da öldü. Calne kilisesinde nereye gömüldüğü bilinmemektedir.
Jan Ingenhousz Hakkında Sık Sorulanlar
Jan Ingenhousz neyi keşfetti?
Hollanda doğumlu İngiliz doktor ve bilim insanı Jan Ingenhousz en çok, güneş ışığı altındaki yeşil bitkilerin karbondioksiti emip oksijen salgıladığı fotosentez sürecini keşfetmesiyle tanınır.
Jan Ingenhousz ne zaman doğdu?
Hekim ve bilim insanı Jan Ingenhousz 8 Aralık 1730'da Hollanda'nın Breda kentinde doğdu.
Jan Ingenhousz fotosentez hakkındaki gözlemlerini ne zaman yayınladı?
Hollanda doğumlu İngiliz doktor ve bilim adamı Jan Ingenhousz, fotosentezle ilgili gözlemleri de dahil olmak üzere bitki fizyolojisinin kimyasal etkileri üzerine yaptığı çalışmanın sonuçlarını 1779 yılında Experiments upon Vegetables, Discovering Their Great Power of Purifying the Common Air in Sun-shine, and of Injearing It in the Shade and at Night adlı kitabında yayınlamıştır.
Jan Ingenhousz fotosentez hakkında ne keşfetti?
Hollanda doğumlu İngiliz doktor ve bilim adamı Jan Ingenhousz fotosentez için ışığın gerekli olduğunu keşfetti. Bu gözlem, kapalı bir kapta içindeki hava artık yanmayı destekleyemeyecek hale gelene kadar bir mum yakan İngiliz bilim adamı Joseph Priestley tarafından başlatılan çalışma üzerine inşa edilmiştir.
Priestley daha sonra kabın içine bir dal nane bitkisi yerleştirmiş ve birkaç gün sonra nanenin, kapalı havanın tekrar yanmayı desteklemesini sağlayan bir madde (daha sonra oksijen olarak tanındı) ürettiğini keşfetmiştir.
Ingenhousz bu çalışmayı, bitkileri şeffaf bir kaba yerleştirip suya batırarak devam ettirdi. Güneş ışığına maruz kaldıktan sonra bitkilerin yapraklarının alt kısımlarında küçük kabarcıklar oluştuğunu fark etti. Ancak bitkiler karanlığa yerleştirildiğinde kabarcıkların oluşumu durdu.
Ingenhousz tarafından yapılan ikinci önemli gözlem, bitkilerin ışığa maruz kaldığında ürettiği kabarcıkların sadece bitkilerin yeşil kısımlarında ortaya çıkmasıydı. Böylece, sadece yeşil kısımların yanıcı maddeyi (oksijen) havaya geri kazandırma yeteneğine sahip olduğu sonucuna vardı.
Ingenhousz ayrıca, bitkinin tüm canlı kısımlarının havaya "zarar verdiğini" (solunum yaptığını), ancak yeşil bir bitkinin havayı geri kazanma derecesinin zarar verici etkisini çok aştığını gözlemledi. Başka bir deyişle, karanlıkta bitkilerin havaya "zarar vermekten" sorumlu madde olan karbondioksit gazı saldığını tespit etmiştir. Ancak bitkiler, karbondioksit salma hızlarından çok daha yüksek bir oranda oksijen üreterek bunu telafi etmektedir.
Kaynaklar: