Latince "bulut" anlamına gelen nebula ya da bulutsu uzaydaki gaz ve toz kütleleridir. Samanyolu Galaksisi'nde olduğu kadar evrendeki galaksilerde de bolca varlar. Bulutsular, yıldızların doğumu ve ölümünden sonra oluşuyor. Bu nedenle yıldızların nasıl meydana geldiğini ve yok olduğunu anlamak isteyen gökbilimciler için önemli "yaşam kalıntıları"dır.
Nebulalar Hakkında Bilgiler
Bulutsular astronominin çok önemli bir parçası ve sadece gökbilimciler için değil, arka bahçelerinden gökyüzünü fotoğraflayan astrofotoğrafçılar için de gözde hedefler arasında. Yıldızlar ya da gezegenler kadar parlak değiller ancak inanılmaz derecede güzeller. Bu bölgelerin en karmaşık ve ayrıntılı resimleri Hubble Uzay Teleskobu gibi yörüngede bulunan gözlem evlerinden geliyor.
Bulutsu (Nebula) çeşitleri
Gökbilimciler bulutsuları birkaç ana gruba ayırır. Bunlardan biri Salma bulutsusu ya da Dağınık bulutsulardır. H II bölgelerinde bulunurlar. H II, yıldızların ana bileşeni olan, evrendeki en yaygın element hidrojene işaret ediyor. "Dağınık" ifadesi, bu bulutsuların büyük ve düzensiz şekillerine ithafen verilmiş.
Yıldızların doğumu ile oluşan nebulalar
- Yansı bulutsusu
H II bölgeleri yıldız oluşturan bölgelerdir, yıldızlar buralarda meydana gelir. İçinde sıcak, genç yıldız sürülerinin olduğu böyle bulutsular görmek çok yaygındır. Bu bulutsulardaki gaz ve toz, içlerindeki parlak yıldızların ışığını yansıttığı için yansı bulutsuları olarak adlandırılır.
- Salma veya Emisyon bulutsusu
Bu gaz ve toz bulutları ayrıca yıldızlardan gelen radyasyonu emerek çevrelerine ısı olarak yayabilirler. Bu tür nebulalar ise emme bulutsuları veya emisyon bulutsuları olarak adlandırılıyor.
- Karanlık nebula
İçinde her zaman yıldızların doğmadığı soğuk, karanlık nebulalar da var. Bu gaz ve toz bulutları hidrojen ve toz içerir. Karanlık bulutsular ilk kez 1940'ların başlarında astronom Bart Bok tarafından keşfedildi. Bu nedenle bazen Bart Damlacığı olarak da adlandırılır. Aşırı yoğundurlar ve gökbilimcilerin yıldız doğumunu gösteren herhangi bir ısıyı tespit etmeleri için özel araçlara ihtiyaçları olur.
Yıldızların ölümü ile oluşan bulutsular
- Süpernova bulutsuları
Ölen yıldızın boyutuna bağlı olarak iki sınıf bulutsu oluşur. Birincisi süpernova bulutsusu ya da kalıntısıdır. En meşhuru Toros takımyıldızı yönünde kalan Yengeç bulutsusu kalıntısıdır. Binlerce yıl önce yüksek kütleli dev bir yıldız patlayarak süpernova denilen olayı meydana getirdi. Yıldız, yakıtını tükettiğinde çekirdeğindeki demiri kaynaştırmaya başladı ve böylece öldü. Çekirdeğin üstündeki tüm katmanlar kısa sürede içeri çöktü. Dış tabakalar çekirdeğe ulaştığında geriye doğru "tepti" ve yıldızı parçalarına ayırdı. Dış tabakalar uzaya saçıldı ve hala saçılma hareketini sürdürüyor. Yengeç şeklindeki süpernova bulutsusu bu şekilde meydana gelmiştir. Patlayan yıldızdan geriye kalan şeyse çekirdeğin kalıntılarından ibaret olan ve son hızla dönen bir nötron yıldızıdır.
- Gezegenimsi nebula
Yengeç Bulutsusu, Boğa takımyıldızında bulunan ve Dünya'dan yaklaşık 6.500 ışık yılı uzaklıkta yer alan bir süpernova kalıntısıdır. MS 1054 yılında Çinli astronomlar tarafından gözlemlenen bir süpernova patlamasının sonucudur.
Patlamaya, nükleer yakıtını tüketen ve artık kendi ağırlığını taşıyamayan büyük bir yıldızın çökmesi neden olmuştur. Yıldızın çekirdeği çökmüş, bu da yıldızın dış katmanlarının uzaya fırlamasına neden olan büyük bir enerji salınımına yol açmıştır.
Yengeç Bulutsusu artık karmaşık ve dinamik bir yapıdır; merkezi bir pulsarı (atarcası) vardır ve bu pulsar Dünya'yı bir deniz feneri gibi tarayan bir radyasyon ışını yayar. Pulsar, hızla genişleyen bir gaz ve toz bulutuyla çevrilidir; bu bulut pulsarın radyasyonu tarafından ısıtılır ve görünür, morötesi ve X-ışını dalga boylarında parlak bir şekilde parlar.
Nebulalar nasıl bulunuyor?
Her türlü bulutsu en iyi teleskop kullanılarak tespit edilir. Bunun en bilinen istisnası, çıplak gözle görülebilen Orion Bulutsusu'dur. Gezegenimsi bulutsular en sönük olanlar arasındalar; aynı zamanda en kısa ömürlü türdür. Gökbilimciler yalnızca on bin yıl kadar bir süre var olduklarını düşünüyor. Yeterli materyal olduğu sürece H II bölgelerinde yıldız oluşmaya devam edecek. Buralardaki parlak yıldız ışıkları görülmelerini kolaylaştırıyor.
En bilinen nebulalar (bulutsular)
En meşhur nebulalar arasında Orion Bulutsusu ve Yengeç Bulutsusu geliyor. Karina Bulutsusu –Carinae Bulutsusu, veya NGC 3372 olarak da bilinir– (Güney Yarımkürede), Atbaşı Bulutsusu ve Lyra takımyıldızındaki Halka Bulutsusu (Gezegenimsi nebula) diğer popüler nebulalar arasındalar. Charles Messier göz atılması gereken nebulalar için bir liste hazırlayan ilk gökbilimci oldu.
Anahtar çıkarımlar
- Nebulalar (Bulutsular), uzaydaki gaz ve toz bulutlarını ifade eder.
- En bilinen bulutsular Orion Bulutsusu, Ring Bulutsusu ve Carina Bulutsusu'dur.
- Gökbilimciler Samanyolu Galaksisi'ne ek olarak diğer galaksilerde de nebulalar buldular.
- Bazı nebulalar yıldız oluşumunda rol alırken, diğerleri yıldız ölümünün bir sonucudur.
Nebula (Bulutsu) hakkında sık sorulanlar
Nebula nedir?
Nebula, uzaydaki gaz ve toz bulutlarıdır. Genellikle yıldızların ve gezegen sistemlerinin doğum yeridirler.
Nebulalar nasıl oluşur?
Nebulalar patlayan yıldızların kalıntılarından veya uzayda kendi yerçekimi altında çöken gaz ve tozdan oluşur. Bazı durumlarda, nebula içindeki basınç ve ısı yeni yıldızların oluşumunu tetikleyebilir.
Nebulaları inceleyerek ne öğrenebiliriz?
Nebulaları incelemek bize yıldız ve gezegen sistemi oluşumunun erken aşamaları ve evrenin kimyasal bileşimi hakkında bilgi verebilir. Ayrıca galaksilerin evrimi ve evrendeki madde dağılımı hakkında da fikir verebilirler.
Gökbilimciler nebulaları nasıl inceler?
Gökbilimciler nebulaları, kızılötesi veya morötesi gibi farklı ışık dalga boylarını gözlemleyen teleskoplar ve nebula içindeki gaz ve tozun kimyasal bileşimini belirlemeye yardımcı olabilen spektroskopi gibi çeşitli araç ve teknikler kullanarak inceler.
Farklı nebula türleri nelerdir?
Kendi ışıklarını yayan parlayan gaz bulutları olan emisyon nebulaları, yakındaki yıldızlardan gelen ışığı yansıtan yansıma nebulaları ve arkalarından gelen ışığı gizleyen yoğun toz bölgeleri olan karanlık nebulalar da dahil olmak üzere birkaç farklı nebula türü vardır.
İçinde hiç yıldız bulunmayan bir nebulada yeni yıldızlar oluşabilir mi?
Evet, mevcut yıldızları olmayan bir nebula içinde yeni yıldızlar oluşabilir. Nebula içindeki basınç ve yoğunluk, gaz ve tozun yerçekimi altında çökmesine neden olarak yeni yıldızların oluşmasına yol açabilir.
Kartal Bulutsusu'nun (M16) önemi nedir?
Kartal Nebulası, yeni yıldızların doğum yeri olduğu düşünülen dev gaz ve toz sütunları olan ünlü Yaratılış Sütunlarını içerdiği için önemlidir. Sütunlar astronominin en ikonik görüntülerinden biri haline gelmiştir ve bunların incelenmesi yıldız oluşumunun ilk aşamaları hakkında bilgi sağlayabilir.
Farklı nebula türlerinin oluşmasına ne sebep olur?
Farklı nebula türleri farklı fiziksel süreçlerden kaynaklanır. Emisyon nebulaları yakındaki yıldızlardan gelen yüksek enerjili radyasyonun gazı iyonize etmesiyle, yansıma nebulaları yakındaki yıldızlardan gelen ışığın tozdan saçılmasıyla, karanlık nebulalar ise arkalarından gelen ışığı engelleyen gaz ve toz bulutlarıyla oluşur.
Neden bazı nebulalar farklı renklerde görünür?
Nebuladaki farklı gazlar kırmızı, yeşil ve mavi gibi farklı renklerde ışık yayabilir. Bu renkleri birleştirdiğinizde güzel bir karışım elde edersiniz!
Kaynaklar:
- The University of Utah, "Nebula"
- Cosmos, "Emission Nebula(opens in new tab)",