İnkaların kökeni 1000'lere uzanır. 1438'de antik Peru'da kurulan İnka İmparatorluğu batı Güney Amerika topraklarına yayılmış ve o dönemin mevcut en büyük imparatorluğu olmuştur. İnkalar bugün de Amerika'da kurulmuş en geniş imparatorluk olmaya devam ediyor. Kendilerinden yaklaşık 50 yıl sonra kurulan başka bir imparatorluk tarafından 1572'de yıkıldılar. Zorlu And Dağları'nda yaşamanın gözü kara kıldığı İnkalar karşılaştıkları tüm toplumları kendilerine bağladılar ve çöllerden tropikal ormanlara dek çeşitli karalara ayak bastılar. İnkalar ele geçirdikleri yerleri kendilerine özgü sanat ve mimariyle süsledi ve Machu Picchu gibi etkileyici yapılara imza attı.
İnka uygarlığının tarihi
İnka adı ilk kez 11. yüzyılda ortaya çıkar. Kendine İnka diyen Manco Capac, Cuzco Vadisi'ne gelerek başkentini kurar. Ancak diğer antik Amerika kültürlerinde olduğu gibi İnka insanları tarihsel kökenlerini kendi yazdıkları yaratılış mitine dayandırır. Bu yüzden Manco Capac'ın nereden geldiği ve kim olduğu bilinmez ancak İnkalar Keçuva ırkına mensuptu ve muhtemelen binlerce yıldır bölgede yaşıyordu. Öyle ki Arkeolojik kanıtlar İnkaların bulunduğu Cuzco Vadisi'ndeki ilk yerleşimcilerin MÖ 4500 yılında yaşamış avcı-toplayıcı topluluklar olduğunu göstermiştir.
Yaklaşık 30 dilden 10 milyon insan 40.000 İnka tarafından yönetildi.
Hikayeye göre yaratıcı ilah Viracocha Inca, Pasifik Okyanusu'ndan çıktı ve Titicaca Gölü'ne vardığında güneşi ve tüm etnik grupları yarattı. Bu ilk insanlar tanrı tarafından gömüldü ve daha sonra pınarlardan ve kayalardan (kutsal pacarinas) çıkarak dünyaya geri döndüler. İnkalar güneş ilahı İnti tarafından Tiwanaku'da yaratıldı ve bu nedenle kendilerini "Güneşin Çocukları" yani seçilmiş azınlık olarak gördüler. İnka hükümdarı İnti'nin yeryüzündeki temsilcisi ve somutlaşmış haliydi. Bir diğer yaratılış mitinde İnkalar Dünya'daki ilk insanlardır ve Chanca'ları taştan savaşçıların (pururaucas) yardımıyla yenerek Cuzco Vadisi'ne uluslarını kurarlar. İnkalara başkent seçmek isteyen Manco Capac toprağa bir altın çubuk fırlattı ve düştüğü yere Cuzco'yu kurdu.
İnka İmparatorluğu'nun ortaya çıkışı
İnsanlık binlerce yıldır bölgede yaşamış olsa da Cuzco ancak Geç Ara Dönem'in (1000-1400) başında önemli bir yer haline gelmiştir. İlk büyük İnka lideri Pachacutec Yupanqui'nin ("Dünyayı Tersine Çeviren") gelişiyle ve 1438'de Chanca halkının yenilgisiyle 14. yüzyılın sonundan 15. yüzyıla kadar devam edecek bir bölgesel birleşme süreci başladı. Ganimet ve yeni tedarik kaynakları arayan İnkalar önce güneye yayıldılar. Lupaka, Colla, Chimor ve Wanka uygarlıklarını yenerek And Dağları boyunca her yöne uzanan bir imparatorluk kurdular. İnka İmparatorluğu kurulduktan sonra tüm ülkeye vergilendirme uygulandı. Böylece Cuzco'nun baskınlığı yükseldi ve ünlü Machu Picchu yaklaşık 1450'de Yupanqui tarafından And Dağları'na yapıldı.
İnka İmparatorluğu'nun güç kazanması olağanüstü çabuk olmuştur. İlk olarak İnka dili yani Keçuva dilini (veya Runasimi, "Halkın dili") konuşan herkese ayrıcalık statüsü verildi ve bu soylu sınıf imparatorluk içinde başlıca görevlere getirildi. 1471'de Pachacutec'in yerine geçen Tupac Inka, İnka İmparatorluğu'nu 4.000 km büyüttü. İnkalar imparatorluğa 'Dört Çeyrek Ülkesi' veya 'Dört Bölüm Birlikte' anlamına gelen Tavantinsuyu adını verdiler.
Cuzco için "dünyanın merkezi" denildi ve onu çevreleyen her bir yönün kalan dört çeyreğe açıldığı kabul gördü: Chinchaysuyu (kuzey), Antisuyu (doğu), Collasuyu (güney) ve Cuntisuyu (batı). 40.000 İnka, en az 30 ayrı dilin olduğu ve 10 milyon insanın yaşadığı Eski Ekvador, Peru, kuzey Şili, Bolivya, dağlık Arjantin ve güney Kolombiya'ya uzanan, kuzeyden güneye 5.500 km genişliğinde büyük bir toprak parçasını yönetti.
İnkalarda yönetim
İnkalar krallarının ismini tuttuğundan Pachacutec Yupanqui (yönetimi 1438-63), Tupac Inka (yö. 1471-93) ve Huayna Capac (yö. 1493-1525, İspanya istilası öncesi son hükümdar) gibi isimleri biliyoruz. İnkalarda iki kralın aynı anda hüküm sürmesi ve kraliçelerin bazı önemli yetkilere sahip olması mümkün görünüyor ancak İspanyolların tuttuğu kayıtlar bu konuda belirgin değil. İnkaların "Tanrı İmparator" dediği Sapa Inca en üstün hükümdardı ve dolayısıyla çok zengin bir hayat yaşadı.
Sapa Inca altın ve gümüş kupalardan su içti, gümüş ayakkabılar giydi ve en iyi kumaşlarla döşenmiş bir sarayda yaşadı. İnkalar krallarını mumyaladığından, ölümünden sonra bile ona bakıldı. Cuzco'daki Coricancha tapınağında saklanan mumyalar (mallquis) en iyi giysiler giydirilerek belirli törenlerde düzenli olarak dışarı çıkarılırdı. Mumyalara yiyecek ve içecek sunulur ve kritik konulara dair görüşleri danışılırdı. Et sadece bu törenlerde sunulduğundan İnkalar bu yüzden vejetaryendi.
İnka'da yönetim tıpkı mimari gibi bölümlere ayrılmıştı ve hepsi birbirine bağlıydı. En tepede bir yönetici ve onun panaqa adı verilen on soylu grubu vardı. Ardından kralla daha uzaktan akraba olan on grup daha gelirdi ve ardından İnka kanından olmayan ancak imtiyaz olarak İnkalı yapılmış üçüncü soylu grup bulunurdu. Devletin en altında yerleşim alanlarını denetleyen yerel yöneticiler ve en küçük And nüfus birimi olan ayllu bulunurdu. Ayllu, arazide çalışan akraba ailelerin bir araya gelerek birbirine destek sağladığı bir topluluktu. Her ayllu, kurakas isimli az sayıda soylu tarafından yönetiliyordu, bunlar kadın da olabiliyordu.
Yerel yöneticiler, 80'den fazla bölgesel yöneticiye rapor verir ve bunlar da imparatorluğun her çeyreğinden sorumlu dört valiye rapor verirdi. Dört vali raporları Cuzco'daki yüce İnka hükümdarına ulaştırırdı. Sadakati sağlama adına yöneticilerin çocukları İnka başkentinde mahkum tutulurdu.
İnkaların veri depolama aygıtı Khipu
İnkalar vergi amaçlı sayım yapmak için nüfusu 10'un katlarına ayırdı (İnkaların matematiği bugün kullandığımız sistemle neredeyse aynıdır). İnkalarda para birimi olmadığından vergiler genelde gıda maddesi, değerli metal, tekstil, egzotik tüy, boya ve deniz kabuğu (spondylus) ile ödendi. Tarım arazileri ve sürüler üçe ayrıldı: Devlet dini ve tanrılar için üretim, İnka hükümdarı için üretim ve çiftçilerin kendi kullanımı için üretim. Tüm bu gelir gideri not etmek için 10.000 ondalık sayının kaydedilebildiği taşınabilir khipu veya quipu cihazını geliştirdiler; ilmik ve ipten oluşan karmaşık bir aygıttı ve nasıl çalıştığı hala tam olarak bilinmiyor.
Tüm bu yönetim şekli İnkaların fethettikleri insanlara kendi dinlerini ve yönetimlerini empoze etmesine ve haraç çıkarmasına yol açıyor hatta yeni topraklara zorunlu göç (Mitmalar) politikası uygulanıyordu. Bununla birlikte İnkalar, fethettikleri insanlara çevresel felaket gibi zamanlarda daha iyi yiyecek dağıtımı sağlamıştır. Ayrıca gıda maddelerinin daha iyi depolanmasını sağlamışlardır. Devlet destekli projeler insanlara iş sunmuş, devlet destekli dini bayramlar, yollar ve askeri yardımlar yapılmıştır. Sanat eserleri gibi çeşitli lüks mallar yerel seçkinlerin beğenisini toplamıştır.
İnkaların en muhteşem eseri İnti ve Kilya onuruna yapılmış tapınaklardı. İnti Tapınağı 700 altın levhayla kaplıdır ve her levha 2 kilogram gelir.
İnka İmparatorluğu'nun yıkılışı
İnka İmparatorluğu güç kullanılarak kurulmuş ve güç kullanılarak sürdürülmüştür. Özellikle kuzeydeki tebaalar İnka yöneticilerinden pek haz etmezdi. İsyanlar yaygındı ve İnkalar, Ekvador ile savaşa girerek burada Quito adında ikinci bir başkent kurmuştu. Tam da bu zamanda 15. yüzyıldan itibaren Amerika'yı istila etmekle görevlendirilmiş konkistador isimli askerler 16. yüzyılın ortasında İnka İmparatorluğu'ndaki bu durumdan faydalandılar. İnkaların altın kaynakları ortadaydı ve Francisco Pizarro yönetimindeki konkistadorlar ülkede isyanları teşvik etti. Dahası beraberinde getirdikleri çiçek hastalığını İnkalara bulaştırdılar.
Orta Amerika'dan yayılan veba İspanyollardan hızlı yayıldı. Hastalık İnkaların muhtemelen %80'ini öldürdü (sayının 8 milyon olduğu tahmin edilir). Son hükümdar Huayna Capac İspanyollar saldırmadan önce 1528'de bu hastalıktan öldü. Oğulları Huascar ve Atahualpa iç savaşa girdi ki İspanyol istilacılar tam da bu sırada zenginlik için ülkeye adım attı. İki Amerika kıtasının görülmüş en büyük ve en zengin imparatorluğu olan İnka İmparatorluğu isyan, hastalık ve istila dalgası altında eriyerek yıkıldı.
İnka dili Keçuva bugün yaşıyor ve hala yaklaşık 8 milyon insan tarafından konuşuluyor. Ayrıca zamanın istila, yağma ve tahribatından kurtulmuş çok sayıda bina, eser ve yazılı kaynak var. Bu kalıntılar imparatorluğun kayda geçmiş engin zenginliğine kıyasla azdır ancak bu büyük, ancak kısa ömürlü medeniyetin zenginliğini, yaratıcılığını ve yüksek kültürel başarısını göstermede önemli kanıtlar sunar.
İnka İmparatorluğu'nun yıkılışıyla ilgili daha detaylı bilgi almak için: