Dinozorlar yaklaşık 174 milyon yıl Dünya'da hüküm sürdü. Bugün dinozorların tarihine dair bildiğimiz birçok şey var. 240 milyon ila 230 milyon yıl önce ortaya çıkmış ve dev bir asteroidin Dünya'ya çarptığı yaklaşık 66 milyon yıl öncesine kadar dünyada yaşamış olan dinozorlar genel olarak başarılı bir hayvan grubuydu.
Önce bir köpek ve at büyüklüğünde olan dinozorlar bu milyonlarca yıl içinde karada yaşamış en büyük canavarlara dönüştüler. Zaman geçtikçe bazı et yiyen dinozorlar küçüldü ve kuşlara dönüştü. Yani bu anlamda sadece kuş olamayan dinozorların soyu tükendi diyebiliriz.
Dinozorlarla ilgili diğer yazılar:
- Kuşlar Gerçekten Dinozor mu?
- Dinozorlar Ne Zaman Yaşadı?
- Triyas Dönemi: Dinozorların Yükselişi
- Dinozor Yumurtaları Nasıldı?
- Müzedeki T. rex Dinozor Kemikleri Gerçek mi?
- Dinozorların Yüzme Özelliği
Dinozorların Ortaya Çıkışı
Dinozorlar yaklaşık 174 milyon yıllık yaşamlarında büyük ölçüde değişti. İlk ortaya çıktıkları Triyas döneminde (252 milyon ila 201 milyon yıl önce) Pangea süper kıtasında yaşadılar. Ancak Kretase döneminin sonunda (145 milyon ila 66 milyon yıl önce) çarpan asteroit ile kıtalar yaklaşık olarak bugünkü yerlerindeydi.
231 milyon yıl öncesine tarihlenen en eski dinozor fosili kuzeybatı Arjantin'deki Ischigualasto İl Parkı'ndan gelir ve Herrerasaurus, Eoraptor ve Eodromaeus cinslerini içerir. Tanzanya'da bulunan ve yaklaşık 240 milyon yıl öncesine dayanan bir cins olan Nyasasaurus da vardır ancak ilk dinozor mu yoksa dinozorlar ve yakın akrabalarını içeren bir grup olan dinozoromorf mu olduğu hala tartışılıyor.
Dinozorlar bu tarihlerde ilk kez ortaya çıktığında benzersiz anatomisi onu diğer hayvan gruplarından ayırdı. Dinozorlar arkozordur (içinde timsah, teruzor, dinozor ve kuş olan bir klad yani ortak bir atayı paylaşan farklı hayvan grupları). Arkozorlar yaklaşık 252 milyon yıl önce Permiyen'deki kitlesel yok oluştan sonra geliştiler. Dinozoromorflar dahil bazı arkozorlar zamanla dik durmaya başladı, yani bacakları vücutlarının yanlarından ziyade altına kaydı.
Yandan bacaklı olmak çok hızlı hareket etmeye ihtiyaç duymayan soğukkanlı hayvanlar için iyidir. Ancak uzuvların vücudun altına alınması her şeyi değiştirir. Arkozorun evrimi ilerledikçe dinozoromorflar uzun kuyruk, büyük bacak kasları ve hızlı ve verimli hareket etmeyi sağlayan ekstra kalça kemikleri kazandılar.
Böylece bazı dinozoromorflar dinozorlara dönüştü. İkisi arasındaki fark küçüktür ancak içeri ve dışarı hareket edebilen kollar, öncekinden daha güçlü kaslara olanak veren boyun omurları ve uyluk kemiğinin pelvisle birleştiği eklem dahil dinozorun anatomisi daha büyük faydalar sundu.
Bu eşsiz anatomi, dinozorların daha uzun süre hayatta kalmasını sağladı. Dik duruşa sahip olmak elleri serbest bıraktı ve iguanodont gibi dinozorların dalları kavramasına ve etçil dinozorların ise avlarını pençeleyip öldürmesine izin verdi. Serbest kollara sahip olmak nihayetinde dinozorların kuş gibi süzülmesine ve uçmasına olanak tanıdı.
Büyüme hızları üzerine yapılan araştırmalara göre dinozorlar muhtemelen sıcak kanlıydı. Sıcak kanlı olmak 7/24 aktif olabilmek demektir. Bu yüzden hayatta kalmak konusunda çevreden daha az etkilenirsiniz.
Başta dinozorlar birlikte yaşadıkları timsah benzeri arkozorlar kadar çeşitli değildi. Hatta hayatta kalma konusunda derhal başarılı oldukları söylenemez. Triyas döneminin hüküm süren hayvanı aslında timsahlardı. Sonra Triyas kitlesel yok oluşu yaşandı, dinozorlar hayatta kaldı ve boşalan toprakları devraldı.
Dinozor, "Dinosauria" (Yunancada "korkunç kertenkele") teriminden geliyor ve 1842'de İngiliz paleontolog Richard Owen tarafından et yiyen teropod Megalosaurus, uzun boyunlu sauropodomorf Cetiosaurus ve ornithiscian Iguanodonu ifade ederken icat edildi.
Bu dinozorların her biri üç büyük dinozor grubundan birini temsil ediyor.
Dinozor Türleri
Paleobiyoloji Veritabanı'na göre 2021 itibariyle bilimsel olarak tanımlanmış 1.545 dinozor türü bulunuyor. Her yıl yaklaşık 50 yeni dinozor türü tanımlanır, yani kabaca her hafta bir yeni türe isim verildiğini söyleyebiliriz.
Yaşamış tüm dinozorlar üç gruptan birine aittir: Ornithischia (Kuş kalçalı dinozorlar), Sauropodomorpha (Uzun boyunlu dinozorlar) ve Teropod (Kertenkele kalçalı dinozorlar).
Ornithischia dinozorları arasında Stegosaurus gibi gagalı bitki yiyiciler, ördek gagalı dinozorlar (hadrosaurlar) ile Triceratops gibi boynuzlu dinozorlar ve Ankylosaurus gibi pullu dinozorlar var. Bazı ornithischialar dört ayak üstünde yürürken, diğerleri iki ayak üstünde yürüdü.
Sauropodomorpha dinozorları, küçük kafaları ve sütun benzeri uzuvları olan uzun boyunlu, göbekli dinozorlardı. Bu grupta sauropodlar (Diplodocus gibi), onların daha küçük ataları (Chromogisaurus gibi) ve şimdiye kadar var olan en büyük kara hayvanlarından titanozor (Dreadnoughtus ve Argentinosaurus gibi) çok büyük sauropodlar var.
Teropodlar ise et yiyen bir dinozor grubudur (Chilisaurus diegosuarezi gibileri otçul olmasına rağmen). Teropod grubunda Tiranozor (Tyrannosaurus rex) ve Velociraptor'ın yanı sıra küçük teropodlardan evrimleşen kuşlar var.
Peki, bu gruplar ne kadar ilişkili? Tartışmaya açık. Ornithischian dinozorların kalçalarında geriye dönük bir pubis kemiği vardır ve bu da onlara kuş kalçalı dinozor adını kazandırmıştır. Ancak onlar kuşların ataları değiller; ataları teropodlardır. Diğer yandan teropodlar ve sauropodomorflar ise modern timsahlarda ve kertenkelede görülen saurischian yani "sürüngen kalçası"na sahiptir.
Tarihsel olarak, sürüngen kalçalı teropodların ve sauropodomorfların, ornithischianlardan çok birbirleriyle yakın ilişkili olduğu düşünülmüştür. Bununla birlikte daha fazla kanıt ortaya çıkana dek tüm aile ağaçlarının şimdilik eşit derecede makul olduğuna inanılıyor.
Dinozorlar Hangi Dönemde Yaşadı?
Dinozorlar, 252 milyondan 66 milyon yıl öncesine dek süren jeolojik bir çağ olan Mezozoik çağın çoğunda yaşadılar. Mezozoik zaman Triyas Dönemi, Jura Dönemi ve Kretase Dönemini içerir.
Triyas döneminde iklim sert ve kuraktı ve dinozorlar küçük dinozoromorf atalarından evrimleştiler. On milyonlarca yıl timsah çizgili arkozorla mücadele ettiler ancak nihayet Pangea bölünmeye başladığında onlara galip geldiler. Süper kıtanın çatlaklarından patlayan volkanlar küresel ısınmaya ve kitlesel yok oluşa neden oldu.
Jura döneminde (201 milyon ila 145 milyon yıl önce) dinozorlar doğada baskın hale geldi ve bazıları devasa boyutlara ulaştı. Örneğin, en eski titanozor olan Vouivria damparisensis 160 milyon yıl öncesine dayanır. Yaklaşık 15.000 kilogram ağırlığındaydı ve 15 metre boyundaydı. Bu döneme ait ikonik dinozorlar arasında Brontosaurus, Brachiosaurus, Diplodocus ve Stegosaurus var. Jura döneminde çiçekli bitkiler gelişti ve Arkeopteriks dahil ilk kuşlar ortaya çıktı. Jura'nın sonunda bir başka yok oluş olayı yaşandı ve hala hakkında az bilgi sahibiyiz.
Kretase döneminde kıtalar birbirinden uzaklaştıkça dinozorların hakimiyeti devam etti. Bu dönemin ünlü dinozorları arasında T. rex, Triceratops, Spinosaurus ve Velociraptor var. Argentinosaurus dahil kayıtlardaki en büyük dinozorlar Kretase'ye kadar uzanır. Kretase dönemi, Meksika yarımadası Yucatan'a çarpan 10 kilometre genişliğinde asteroidin 180 km çapında krater oluşturmasıyla başlayan Kretase-Tersiyer (K-Pg) kitlesel yok oluşuyla sona erdi.
Chicxulub krateri olarak bilinen bu alanda kayanın hızla buharlaşıp soğumasıyla oluşan "şoklanmış kuvars" ve tektit olarak bilinen küçük cam benzeri küre kanıtları var. Asteroit inanılmaz bir güçle çarptı. Kimyasal analizler Chicxulub'daki tortul kayacın yaklaşık 66 milyon yıl önce çarpmış bir asteroidin sıcaklığıyla eriyip kaynaştığını göstermiştir.
En Büyük, En Küçük, En Uzun ve En Yüksek Dinozorlar
Bazı dinozorlar çok büyüktü ve bazılarıysa oldukça minikti. Kayıtlardaki en küçük dinozor, bugün yaşayan bir kuş dinozorudur: Küba'da bulunan sinek kuşu Mellisuga helenae, 5 santimetre uzunluğa ve 2 gram ağırlığa sahiptir. Soyu tükenmiş olan ve kuş olmayan dinozorlara gelince en küçüğü Çin'de keşfedilmiş 32 cm uzunluğunda ve yaklaşık 306 gram ağırlığında Ambopteryx longibrachium adlı yarasa kanatlı bir dinozordur.
En büyük dinozor Titanozordu. Bununla birlikte tam bir dinozor iskeleti nadiren bulunduğundan ve organ ve kas gibi yumuşak dokular nadiren fosilleştiğinden paleontologların bir dinozorun gerçek kütlesini belirlemesi zordur. Bu yüzden dünyanın en büyük dinozoru unvanı için yarışanlar arasında 100 ton ağırlığa sahip Argentinosaurus, yine Arjantin'den 63 ton ağırlığa sahip 98 milyon yıllık isimsiz bir titanozor ve 69 ton ağırlığa sahip Patagotitan var.
En uzun dinozor muhtemelen Diplodocus veya Mamenchisaurus'tu ve yaklaşık 35 metre uzunluğunda ince bir sauropod dinozoruydu. En yüksek dinozor yaklaşık 150 milyon yıl önce geç Jura döneminde şimdiki Tanzanya'da yaşamış 12 metrelik sauropod dinozoru Giraffatitan'dır.
Dinozor Sanılan Hayvanlar
Dinozor çağında birçok şaşırtıcı hayvan yaşadı ve bazıları dinozorla karıştırılıyor. En yaygın yanılgı teruzor veya pterosauru dinozor olarak adlandırmaktır. Teruzor kanatlı bir sürüngendi ve bir arkozordu yani dinozorların akrabasıydı ancak dinozor değildi.
Crocodilia takımında soyu tükenmiş ve yaşayan timsahlar ve onların yakın akrabaları var. Timsahlar arkozordur, ancak dinozor değildir. Bugün yaşayan timsahlar ve kuşlar (dinozorlar), Arkazor (Archosauria) klanının hayatta kalan tek üyeleridir.
Mezozoik okyanuslar mosazorlar (Mosasaurus gibi), pleziyozorlar ve iktiyozorlar olarak bilinen yırtıcı sürüngenler dahil çeşitli deniz yaşamıyla doluydu. Ancak bu sürüngenlerin hiçbiri dinozor değildi.
Tüylü Dinozorlar Var mıydı?
Evet, onların soyundan gelen kuşlar gibi bazı dinozorlar tüyle kaplıydı. Tüyler iyi fosilleşmez, ancak bazı dikkat çekici fosiller, özellikle de Çin'in Liaoning eyaletinde volkanik bir patlamanın ardından gömülenler gibi korunmuş tüyler var. İşte birkaç örnek: Zhenyuanlong suni, Yutyrannus huali ve Jianianhualong tengi.
Dinozorların neden ilk olarak tüyleri evrimleştirdiği belli değil ancak bazı teoriler var. Tüyler dinozorların kuluçkadaki yumurtaları sıcak tutmasını sağlamış olabilir. Ayrıca kur yapma gösterisi gibi iletişim amaçlı kullanılmış olabilir. Ve elbette tepeden süzülme ve kısa süreliğine yükselmeyi sağladı.
Başlangıçta, yalnızca teropodların ve onların soyundan gelenlerin tüy çıkardığı düşünülüyordu, ancak araştırmacılar bitki yiyen ornithischian dinozoru Kulindadromeus zabaikalicus'un üstünde tüy bulmuştur ve Science dergisinde 2014 yılında yapılan bir araştırma dinozorlarda tüylerin düşünülenden yaygın olduğunu gösterir.
Nature Ecology & Evolution dergisinde 2018 yılında yapılan bir araştırmaya göre teruzorların da tüyleri olabilir, ancak kesinleşmesi için daha fazla tüylü örneğin bulunması ve analiz edilmesi gerek.
Özellikle T. rex yani tiranozorun bile tüyleri vardı. Bununla birlikte "Jurassic Park" filmi gibi popüler kültürdeki dinozor tasvirlerinde nadiren tüy kullanılır. Bazı Jurassic Park filmlerinde bilimsel danışman olarak görev yapmış paleontolog Jack Horner, yönetmen Steven Spielberg'e dinozorların tüyleri olduğunu söylemiştir. Örneğin, Jurassic Park 1993'te çıktığında Velociraptor'ların tüyleri olduğu biliniyordu. Ancak o zamanlar CG [bilgisayar ürünü] açısından tüy yapmak teknik olarak zordu. Dahası Steven Spielberg zaten tüylere sıcak bakmıyordu. Dinozorların renkli ve tüylü olması yeterince korkutucu olmazdı.
Dinozorlar Uçtu mu?
Almanya'da keşfedilen ve Jura'nın sonlarına yani yaklaşık 150 milyon yıl öncesine ait olan en eski kuş Arkeopteriks dahil bazı dinozorlar uçabiliyordu.
Bununla birlikte, günümüzdeki çoğu kuşun aksine, soyu tükenmiş dinozorlar muhtemelen kısa mesafe uçtular. Araştırmalar, antik kuşlarda ve kuş benzeri dinozorlarda kalkış ve uçuş için gerekli güçlü bacak kasları, büyük kanatlar ve nispeten küçük bir vücut boyutu olduğunu gösteriyor. Kuş benzeri dinozorlardan Microraptor, Rahonavis ve beş kuş cinsi – Archaeopteryx, Sapeornis, Jeholornis, Eoconfuciusornis ve Confuciusornis – kendini yerden yükselterek koşmadan uçabiliyordu.
Yine Çin'in Jurassic dönemine tarihlenen yarasa benzeri dinozor Yi qi muhtemelen süzülebiliyordu.
Dinozorlar Nasıl Yok Oldu?
Asteroit Dünya'ya çarpmadan önce dinozor neslinin ne kadar iyi durumda olduğu tartışmaya açıktır. Araştırmalar geç Kretase'de dinozor neslinin arttığını ve özellikle otçul dinozorlar arasında çeşitliliğin azaldığını gösteriyor. Ancak bu çalışmalar eksik fosil verilerine ve modellere dayandığından tüm hikayeyi anlatmaz.
Örneğin dinozor çeşitliliği düşse bile, asteroit çarpması olmasaydı geri artabilirlerdi. Dinozorlar, Antarktika dahil her kıtada yaşadı ve bitki yiyicilerden apeks etoburlara kadar çeşitli ekosistemlerdeki farklı basamakları doldurdular. 150 milyon yıllık evrimsel tarihi boyunca dinozorlar çeşitlilikte birçok yükseliş ve düşüş yaşadı. Kitlesel yok oluş olmasaydı, bugün hala kuşlardan daha fazla gelişmiş olacaklardı.
Asteroit çarpışması şok dalgası, ısı darbesi, orman yangınları, tsunamiler (1,5 km yüksekliğinde olanlar dahil), volkanik patlamalar, ölümcül asit yağmurları ve depremler ile büyük bir yıkıma neden oldu. Asteroidin havaya fırlattığı toz ve kir gökyüzünde asılı kaldı. Bu sıcak toz yağmuru çarpmadan sadece saatler sonra küresel sıcaklığı yükseltti ve barınağı olmayan büyük canlı hayvanları yaktı. Yeraltında, su altında, mağarada veya büyük ağaç gövdelerinde barınan küçük hayvanlar bu ilk ısı patlamasından kurtulmuş olabilir.
Toz ve parçacıklar havada kaldığından birkaç yıl içinde Güneş'i engellemiş ve gezegeni soğutarak sayısız bitki ve hayvanın ölümüne yol açan dondurucu kışa neden olmuştur.
Memeliler, kertenkeleler, kaplumbağalar veya kuşlar gibi her yerde yaşayan küçük kara hayvanları, ölü dinozorların, mantarların, köklerin ve çürüyen bitki maddelerinin leşiyle beslenen çöpçüler olarak hayatta kaldılar. Bu senaryoda daha düşük metabolizmaya sahip daha küçük hayvanların hayatta kalma şansı daha yüksekti. Asteroit, dondurucu kış sona erdikten sonra atmosfere karbon salan ve birkaç bin yıl boyunca küresel ısınmaya yol açan karbonca zengin kayaçları da toz haline getirmiştir.
Bilim adamları bir zamanlar Hindistan'daki Deccan Tuzağı isimli volkanik patlamaların kitlesel yok oluşta rol oynayıp oynamadığını merak ediyordu ancak son çalışmalar etkisinin çok az olduğunu göstermiştir. Gerçek sebep asteroitti.
Dinozorlar Geri Getirilebilir mi?
Dinozorların var olduğu yaklaşık 174 milyon yıl boyunca dünya büyük ölçüde değişti. Dinozorlar Triyas döneminde (252 milyon ila 201 milyon yıl önce) ilk ortaya çıktığında Pangea süper kıtasında dolaştılar. Ancak asteroit Kretase döneminin sonunda (145 milyon ila 66 milyon yıl önce) çarptığında kıtalar yaklaşık olarak bugün oldukları yerdeydiler.
Sayısız nedenden ötürü, soyu tükenmiş dinozorları geri getirmek şu anda imkansız. Dinozor proteinleri ve kan damarları bulundu ancak bilim adamları henüz soyu tükenmiş bir dinozorun tüm DNA'sını tam olarak tanımlayamadı. DNA, organizma öldüğü anda bozulmaya başlar, ancak bazı kısımları doğru koşullarda korunur. Bununla birlikte bir canlının en eski dizili DNA'sı 1 milyon yıllık mamuta ait ve dinozorların soyu yaklaşık 66 milyon yıl önce yok oldu.
Bazı bilim adamları, uzun bir kuyruğu, dişleri, kolları ve parmakları olacak "dino-tavuk" dahil kuşları nasıl geri dinozorlara çevirebileceğini araştırıyor. Bir grup araştırmacı tavuk embriyolarına dinozor benzeri burunlar bile vermiştir. Elbette bu "tavukozor" eski bir dinozorun kopyası olmayacaktır.
Dinozorlar Hakkında Sık Sorulanlar
Dinozorlar nedir?
Dinozorlar, yaklaşık 245 milyon yıl önce Mezozoik Çağ'da Dünya'daki baskın karasal yaşam formu olan çeşitli sürüngenler grubudur. Dinozorlar, yaklaşık 66 milyon yıl önce Kretase Dönemi'nin sonlarına doğru düşüşe geçmiştir.
Çoğu dinozorun soyu nasıl tükendi?
Dinozorların düşüşüne büyük olasılıkla birçok farklı faktör neden olmuştur. Popüler bir teoriye göre 66 milyon yıl önce Yucatán Yarımadası'na çarpan bir asteroit, atmosfere yeterli miktarda karasal ve asteroit madde yayılmasına neden olarak güneş ışığının muhtemelen birkaç yıl boyunca engellenmesine yol açmıştır. Bu durum bitki yaşamını ciddi şekilde etkilemiş ve ardından çoğu dinozorun sonunu getirmiş olabilir.
Dinozorların tüyleri var mıydı?
Dromaeosaur gibi bazı dinozor türlerinin tüylerine dair fosil kayıtları bulunmaktadır. İlk tüyler uçuş için evrimleşmemiştir; bunun yerine bilim insanları dinozorların tüyleri ısı düzenlemesi, kamuflaj ve koşarken dengede durmak gibi başka nedenlerle evrimleştirdiğini düşünmektedir. Çoğu tür genellikle tüysüz olarak tasvir edilse de, bazı araştırmacılar dinozorlarda tüylerin yaygın olduğuna inanmaktadır.
Dinozorlar bugün var mı?
Genel olarak modern kuşların dinozorların soyundan geldiği kabul edilir. Bu teorinin kanıtları ilk olarak, kuşlara benzer anatomik yapılar sergileyen iki theropod dinozor cinsi olan Archaeopteryx ve Xiaotingia'nın fosil kayıtlarından ortaya çıkmıştır.
En büyük dinozor hangisidir?
Tahminler farklılık gösterse de, en büyük dinozor adaylarından biri Argentinosaurus'tur. Arjantin'de 1987 yılında keşfedilen Argentinosaurus'un 37 ila 40 metre uzunluğunda ve 100 metrik ton ağırlığında olduğu tahmin edilmektedir.
İlk dinozor fosili ne zaman keşfedildi?
Dinozor fosilleri ve izleri insanlık tarihi boyunca keşfedilmiştir. Dinozorların ayrı bir yaşam formu grubu ("Dinosauria" olarak bilinir) olarak ilk tanımı, bulgularını Cladeiodon ve Cetiosaurus fosil parçalarına dayandıran İngiliz paleontolog Richard Owen tarafından 1842 yılında yayınlanmıştır.
Dinozorlar nedir ve ne zaman yaşamışlardır?
Dinozorlar milyonlarca yıl önce, Mezozoik Çağ'da yaşamış bir grup sürüngendir. Büyük boyutları, benzersiz iskelet yapıları ve çok çeşitli türleriyle karakterize edilirler.
Dinozorların soyu nasıl tükendi?
Bilim insanları arasında dinozorların neslinin nasıl ve neden tükendiği konusunda hâlâ pek çok tartışma vardır. En yaygın kabul gören teori, asteroid çarpması gibi bir felaket olayının, nihayetinde dinozorların neslinin tükenmesine yol açan yaygın çevresel değişikliklere neden olduğudur.
Dinozorlar üzerine yapılan çalışmalara ne denir ve bu çalışmalar nasıl yürütülür?
Dinozorların incelenmesine paleontoloji denir. Paleontologlar fosilleri incelemek için kazı, karbon tarihleme ve iskelet yapısının analizi gibi çeşitli teknikler kullanırlar.
En iyi bilinen dinozor türleri hangileriydi?
En iyi bilinen dinozor türlerinden bazıları Tyrannosaurus rex, Stegosaurus, Triceratops ve Velociraptor'dur. Bu türler boyut, iskelet yapısı, beslenme ve davranış gibi birçok açıdan farklılık göstermiştir.