Bir Avuç İspanyol İnka İmparatorluğu'nu Nasıl Yıktı?

Francisco Pizarro ve beraberindeki 168 İspanyol istilacı, İnka İmparatorluğu ile iletişim kuran ilk Avrupalılardı. Fakat bu birkaç İspanyol birkaç sene içinde, yüz binlerle ifade edilen ve bin kilometrelik çemberde yenilmez bir orduyla korunan İnka topraklarını ele geçirdi. Evet, ilk okunuşta oldukça komik görünüyor ama İspanyol istilacıların bunu nasıl başardığını detaylıca anlatmalıyız.

İnka İmparatorluğu 15. ve 16. yüzyıllarda Topa İnka Yupanqui (1471-93) ve halefi Huayna Capac (1493-1525) tarafından tek bir toprak haline getirildi. İlk olarak ikili ilişkiler, ticaret anlaşmaları ve fetih yoluyla savaşan kabileleri ele geçirmişlerdi. Böylece 1.1 milyon kilometre karelik bir bölgede 12 milyondan fazla farklı popülasyonu tek bir yerde topladılar. Bu birleşme sonucu toprak büyüklüğü neredeyse dört katına çıkmıştı. Bunun yanında İnka İmparatorluğu, bölgeler arasında iletişimi kolaylaştırmak ve halkını korumak için 1.500'den fazla devlet binası ve yaklaşık 25.000 kilometre uzunluğunda ulaşım yolu inşa etti. Yani Kristof Kolomb 1492'de Yeni Dünya'ya ayak basmadan çok önce, İnka İmparatorluğu Amerika'daki en geniş topraklara sahipti.

Ayrıca:

• Kolomb öncesi Amerika'da eski uygarlıklar
• İnkalar ve İnka İmparatorluğu: Kökenleri ve çöküş aşamaları

Topraklarını yeni genişletmiş fakat birçok yönden eksik görünen bu imparatorluğun yaşamı uzun sürmedi. Huayna Capac'ın ölümünden sonra, tahtın belirlenmiş varisi ve gayrimeşru oğlu Atahualpa arasında bir iç savaş başladı. Bu anlaşmazlık 1532'de Cuzco civarındaki büyük bir savaşla sona erdi ve Atahualpa kazanan taraftı. İlginç şekilde bu iç savaş, istilacı Francisco Pizarro'nun Peru kıyılarına ayak basmasıyla neredeyse aynı anlarda yaşanıyordu.

Atahualpa'nın saray çevresi ile Pizarro'nun istilacıları arasındaki tanışma, Atahualpa'nın İspanyolların kendisine sunduğu Katoliklik önerisini kabul etmemesine kadar dost yanlısı görünüyordu. Bu reddediş üzerine Pizarro bir saldırı düzenleyerek neredeyse 7.000 İnka vatandaşını katletti. Mucize eseri tek bir adamını bile orada bırakmamış ve bir de yanında Atahualpa'yı kaçırmayı başarmıştı. İspanyollar bir sene geçmemişken İnka İmparatorluğu'nun başkenti Cuzco'nun yönetimine oturdu. Ardından Atahualpa'yı infaz etti ve yerine kukla imparator Manco Inca Yupanqui'yi oturttu. Fakat genç imparator 1536'da kaçarak, istilacı İspanyol gruba yönelik bir gerilla ayaklanmasına liderlik etti.

İspanyol istilacılar ve genç imparator arasındaki savaş Cuzco'nun 1536 yılında kuşatılmasıyla başladı ve Manco Inca'nın büyük ordusu gerçekten de bir düzine İspanyolu kentlerinden kovmayı başaramadı. İnka ordusu daha etkili bir gerilla düzeni alabilmek için hareket merkezi olan Ollantaytambo kalesine çekildi. Burada örgütlenerek Francisco Pizarro ve Peru topraklarındaki diğer İspanyol istilacı askerlere saldıracaklardı. Fakat planlanan gibi olmadı. İmparator bu defa Vilcabamba'ya çekildi. Manco Inka 1544 yılında öldürüldüğünde İspanyol – İnka savaşı büyük oranda sona ermişti fakat direniş seneler boyu devam etti.

İnka'daki İspanyolların karakteristik yapıları çok ilginçti. Görünüşe göre Francisco Pizarro ve ilk gelen bölükteki 168 asker büyük oranda İspanya'nın sert sosyal hiyerarşisinden kurtulmak isteyen insanlardan oluşuyordu. Bu kişiler arasında fakir, okuma-yazma öğrenmemiş ve kanunsuz işlere bulaşmış kişiler vardı. Bu erkeklerin toplumdaki yerlerini yükseltmesinin tek çaresi evlilik olamazdı çünkü bu imkansızdı. Öyleyse Yeni Dünya'da başarılı seferler düzenleyerek isimlerini duyurmaları şarttı. Sonuç olarak, hazine peşinde koşan bu insanların Yeni Dünya'ya rota çizmeleri, tamamen ortak bir amaca odaklanmalarını sağladı: Yerli halkların servetlerini gasp etmek. Profesyonel eğitimi olmayan bu insanların neredeyse hepsi alt sınıf işlerde görev alıyordu. Bir kişinin ganimetteki payı, ister silah, ister zırh ya da at olsun, yatırım yaptığı teçhizatla doğru orantılıydı.

Francisco Pizarro 1532'de 54 yaşındaydı ve Amerika kıtasında tam otuz yıllık bir savaş deneyimi vardı. Yanında Hernando de Soto ve Diego de Almagro gibi ün salmış birkaç etkili isim de vardı. Ne kadar etkili komutanlar olursa olsunlar yine de bir düzine yağmacıyla koca bir imparatorluğu nasıl ele geçireceklerdi?

İlk olarak şunu düşünüyor olmalısınız; İnka İmparatorluğu madem bu kadar zayıf, topraklarını nasıl bu kadar büyütebildi? İnkalıların komşuları üzerinde etkili olan ekipmanları, İspanyol yağmacılar için sıradan şeylerdi. İkna ordusunun mühimmatı sopalar, yaylar, bronz ve kemikten yapılmış mızraklar, bir takım sapanlar ve bakırdan imal edilmiş savaş baltalarından ibaretti. Yani yalnızca komşularıyla karşı karşıya olduklarında etkili savaşçılara dönüşüyorlardı. Fakat karşılarına daha önce binlerce mermi taşıyan Avrupalılar çıkmamıştı. İnkalılar savaşlarda koruma olarak palmiye yaprakları, ahşap ve metalden yapılmış kalkanlar kullanıyordu. Oysa bunlar yalnızca mızrak ve ok gibi saldırılarda etkiliydi.

İspanyolların çelik topları devreye girdiğinde İnkalılar neyle karşı karşıya olduklarını anlayamadı. İstilacılar o dönemin en gelişmiş silah teknolojisini kullanıyordu. İspanyolların ateş gücü İnkalıların sözde zırhlarını parçalayarak geçiyordu.

İnkalıların diğer zayıf kaldığı yer süvariler oldu. İspanyollar yanlarında atlarla gelmişlerdi ve İnkalılar bu canlının ne olduğunu bile bilmiyordu. İnka topraklarında bilinen at benzeri tek hayvan lama olduğu için, bu üstüne binilen hayvana şaşkınlıkla yaklaştılar. İspanyollar süvarilerin çarpıcı saldırı ve manevraları İnka askerlerinin moralini düşürmüştü. Özellikle atın üstündeki askerlerin yerdeki İnkalılara barbarca saldırması bunda etkili oldu.

Tarih boyunca, İnkaların Peru'ya hükmetmesinin en büyük nedeni sayıca üstünlükleri olmuştur. Eğer düşman teslim olmayı kabul etmezse, İnka İmparatorluğu düşmanı yok etmesi için yüz binlerden oluşan ordusunu üstlerine yollardı. İnka bu avantajından dolayı sadece kuşatmalara ve açık sahadaki çarpışmalara yöneliyordu. Fakat İspanyollara karşı yepyeni bir durum söz konusuydu ve ordu yeni şartlar karşısında çabuk kararlar alamadı. Bu yavaşlık binlerce askeri yok etti.

Cuzco kuşatması Mayıs 1536'dan Mart 1537'ye kadar neredeyse bir yıl devam etti. İmparator Manco Inka 100.000 civarı asker ve 80.000 destek kuvvetini -bazı kaynaklara göre bu sayı 400.000 civarıdır- bir araya getirerek saldırıya geçti. İspanyollar 196 istilacı ve bölgeden topladıkları 500 yerli ile büyük meydandaki iki büyük taş binada direnirken kentin büyük bölümünü hızla işgal ettiler. Binalarda yangınlar başladığında istilacılar son anda kurtulmuş ve derhal karşı atağa geçmişti. Günler boyu sokaklarda ve kalelerde binlerce kişi katledilene kadar çarpıştılar. İspanyolların atları önemli bir katkı sağladı. Geçen zaman içinde Manko İnka'nın çiftçi-askerleri topraklarını ekmek için evlerine dönmek zorunda kalmıştı. Bu durumda İnka orduları yaklaşık 60 kilometre uzaktaki Ollantaytambo'ya çekildi. Manco İnka burada 1544 yılında işgalci İspanyollar tarafından öldürüldü. Ölene kadar da bu bölgeden direnişini sürdürecekti. Cuzco Kuşatması sırasında sayısız İnkalı ölürken, istilacı ölümleri çok azdı.

İnkalar gerçekten çabalıyordu. İspanyolların atlarını engellemek için çeşitli engeller kurguladılar. Bazı yerlerde çukurlar dahi kazıldı. Fakat İspanyol istilacılar bu hamlelerin üstesinden gelerek katliamlarına devam etti. Bunun yanında, istilacılar İnkaların dini savaş ritüellerini ve özellikle gece savaşmamalarını kendi avantajlarına çevirmişlerdi. İnkaların kağıt üstündeki devasa ordu ve hafif silahlı olmalarının getirdiği çabukluk, İspanyolların son teknoloji silahları karşısında önemsiz kaldı.

İnka ordusunun komuta kademesi çok yavaş kararlar alıyordu. Çünkü top ve tüfeklere nasıl bir stratejinin etki edeceğini kavramaları kolay olmuyordu. Örneğin Atahualpa'nın generali Quisquis ölmeden bir strateji belirlemiş, birliklerini sarp yamaca götürürse İspanyol atlarının burada etkisiz kalacağını anlamıştı. Aynı şekilde Quizo Yupanqui'de Lima ve Juaja'daki İspanyol birliklerine başarılı bir saldırı yaparak İspanyolların iletişim kanallarını tümden kesmiştir. Böylece Cuzco bir süre takviye edilemeyecek halde kalmıştır. And Dağları'nın geçitlerinden İspanyol birliklerini tuzağa çeken Quizo, üzerlerine büyük kayalar düşürerek dört süvari birliğini yok etti. Fakat bu hamleler çok nadir yapılabilecek şeylerdi ve İnka İmparatorluğu'ndaki katliamı durduramadı.

Böyle büyük bir ordunun başarısız olmasının en önemli nedenlerinden birisi de komuta kademesinin bozulmasıdır. İnka ordusunun en önemli üç generali Quisquis, Chalcuchimac ve Ruminavi'ydi. Fakat bu üçlü İmparator Atahualpa ele geçirildiğinde sonraki çarpışmaları kaybettiler. Chalcuchimac ve Ruminavi istilacılar tarafından işkenceye maruz bırakılarak idam edilmiştir. Quisquis ise geri dönmek isteyen kendi askerleri tarafından katledilmiştir. Bu nedenle Manco Inka daha en başında egemenlik gücünün yarısını kaybetmişti. Zaten en başında toy bir kukla yönetici olarak istilacılara destek olmuştu. Geçen zaman içinde İspanyolların niyetini anlayarak kendi direnişini başlatmış, fakat İnka için daha fazlasını yapamayacağını düşündükçe kahrolacaktı.

Manco Inka, esir imparator Atahualpa'nın generallerini kaybetmiş olsa da, hala Tiso ve Quizo Yupanqui ve Illa Tupac gibi çok değerli komutanları vardı. İspanyolların elinden kurtulan Quizo Yupanqui'yi Lima'daki istilacıların yaşadığı yere saldırması için gönderirken, ordunun geri kalanı Cuzco'daki İspanyolları kuşatmaya yönelmişti.

Manco Inca'nın en akıllı generali Quizo'nun İnka geleneklerine olan bağlılığı nedeniyle öldürüldüğünü söyleyebiliriz. Kuzey seferinde imparatorluktaki en başarılı komutan olduğunu kanıtlamıştı. Fakat Manco Inka'nın muhafazakar savaş vizyonu ve kuzeyde elde edilen başarıların nedenlerini iyice analiz edememesi, hem İnka'nın hem de Quizo'nun sonunu getirecekti.

İmparator Quizo'ya Lima'yı hızla ele geçirip yok etmesini ve Cuzco'daki savaşı sonlandırmaya yardım etmek için geri dönmesini emretti. İnka ordusunun katı kuralları, "kutsal" imparatorundan gelen doğrudan bir emre itaatsizlik etmesini imkansız kıldığından, Lima'yı kuşattı. Birlikleri ilk çatışmalarda büyük kayıplar verdi ve İspanyol süvarileri tarafından açık arazide hızlı bir şekilde bozguna uğratıldı. Sonunda kente son bir saldırı yapmaya karar verdi ve bu saldırı sırasında öldürülerek seferi ve hayatı da sona erdi. Bu şekilde Manco Inca, komutanının yeteneklerini abartarak ve başarılarının ardındaki gerçek nedenleri kavrayamayarak en iyi komutanının ölümüne neden oldu. Quizo'nun ölümüyle İnkalar İspanyolları yenme adına en büyük şansları olan kişiyi kendi elleriyle toprağa vermiş oldular.

Manco Inka'nın son generali Tiso Yupanqui'de 1538'de yere serildi ve İspanyollara esir düştü. Bir yıl içinde kendisini canlı canlı yakarak infaz ettiler. Yüzbaşı Illa Tupac yıllar boyu dağlarda çatışmayı sürdürdü ama destek olmadığı için hepsi sonuçsuz kaldı. Öyle görünür ki Manco Inca, komutanlarının potansiyelinden hiçbir zaman yararlanamamıştı.

İnka İmparatorluğu çok büyüktü ve bu imparatorluktaki orduda herkesi mutlu etmek imkansızdı. Ordu o nedenle, adeta bir tür haraç sistemi gibi İnkalı olmayan kişilerden oluşuyordu. Orduda herkes eşit şekilde birlikler oluşturmak yerine, etnik bir ayrıma gidilmişti. Her topluluğun o topluluktan bir komutanı vardı. Dolayısıyla savaş sırasında dil farklılıkları yüzünden iletişim sıkıntıları doğuyordu. Bu zorluklar, bazı savaşlarda 100.000 kişiyi aşan birliklerde daha da ortaya çıkıyordu.

Bu kadar çok farklı etnik ayrımın olduğu halkı ve orduyu yönetmek neredeyse imkansızdır. En önemlisi herkesin aynı oranda İnka İmparatorluğu'na bağlı olduğunu da düşünemeyiz. Özellikle İnka tarafından birkaç sene önce işgal edilen bölgelerin olduğunu düşünürsek, burada önemli bir sorun olduğu açıktı. İstilacıların bölgeden topladığı 500 yerli destekçisi Cuzco'daki kayıpların büyük kısmını oluşturmuş, böylece İspanyolların çoğunun hayatını kurtarmıştır. İspanyollar daha önce kesilen iletişim hattını, yerliler arasından buldukları muhbirlerle çözmüştü. Böylece İnka'nın yönetim kademesinin hareketlerini öğrenebiliyorlardı.

İnka İmparatorluğu'nun ordusu İspanyol davetsiz misafirleri ortadan kaldırmaya çok yaklaşmış olsa da, istilacıların son teknoloji silahlarının yanı sıra kendi iç sorunları ve halklar arasındaki etnik çatışmalar yüzünden yenik düşecekti. İnka liderleri Avrupalıların yarattığı tehdidi fark edip değerlendirme yapmakta yavaş kaldılar. Tamamen yeni bir savaş yöntemine uyum sağlamakta zayıf kaldılar ve kendi önemsiz gelenekleri de onları ruhen zayıf kıldı.