İspanyol kaşif Kristof Kolomb'un 1492'de Amerika kıtası ya da "Yeni Dünya" topraklarına ayak basmasından önce, kıta etnik açıdan zengin ve sosyal açıdan gelişmiş birçok medeniyete ve küçük topluluklara ev sahipliği yapıyordu. Ancak Kolomb'un adımlarını takip eden İspanyol kaşiflerin güç ve zenginlik arayışıyla gelişi, bu uygarlıkların tarihinde çalkantılı bir dönemece yol açmış ve onları önlenemez bir düşüşe sürüklemiştir.
Kolomb Öncesi İmparatorluklar Neydi?
Kolomb öncesi uygarlıklar Orta Amerika ve Güney Amerika'da yerleşmişlerdir. Bu topluluklar sosyokültürel, ekonomik ve dini sistemleri önemli ölçüde geliştirmiş ve İber Yarımadası'ndan gelen yabancı kaşiflerin dayattığı farklı bir dünya görüşüyle çatıştıktan sonra gerilemişlerdir. Askeri çatışmalar, kaşifler tarafından yeni hastalıkların getirilmesi ve farklı bir sosyo-dinsel sistemin dayatılması, orijinal toplulukların sosyal dokusunu tahrip etmiştir. Kaşifler topraklarını çalıp sömürmüş, onları köleleştirmiş ve Hristiyanlığa geçmeye zorlamışlardır.
Kristof Kolomb'un 1492 yılında Karayip Adaları üzerinden bugünkü Dominik Cumhuriyeti ve Haiti üzerinden Amerika kıtasına ulaşmasından önce, kıtada birçok medeniyet ve daha küçük topluluklar yaşamaktaydı. En önemli kültürler arasında Olmekler, Aztekler (kendi adlarıyla Culhua-Meksika), Mezoamerika'daki (Meksika, Guatemala ve Belize) Mayalar ve Güney Amerika'daki (Peru) Batı And bölgesindeki İnkalar (kendi adlarıyla Tahuantinsuyo) vardı.
Kolomb öncesi terimi, Kolomb'un 1492'de yeni bir kolonizasyon çağı başlatmasından önce Amerika kıtasında yaşayan yerleşik toplumları ifade etmektedir. Ancak bu terim genellikle birkaç spesifik kültüre atıfta bulunmakta ve İber istilasından önce Amerika'da yaşayan geniş toplumsal çeşitliliği göz ardı etmektedir.
Her ne kadar bu terim Kolomb'un gelişinden önceki bir döneme atıfta bulunsa ve Orta ve Güney Amerika kolonizasyon döneminin öncesini ve sonrasını işaret etse de, bazı Amerikan yerli uygarlıkları İspanyol ve Portekizlilerin bu bölgeleri işgal etmesinden sonra bile sosyokültürel gelişimde zirveye ulaşmıştır. Bu nedenle, İspanyol öncesi veya Antik Amerika terimleri de kullanılabilir.
Aztekler örneğinde olduğu gibi, bu topluluklardan bazılarını tanımlamak için kullanılan bazı kelimeler konusunda da bazı karışıklıklar olmuştur. Bu adlandırma 18. yüzyıldan beri Tenochtitlan'da (şimdiki Mexico City) yaşayan orijinal Meksikalıları ifade etmek için kullanılmaktadır.
Daha açık olmak gerekirse, Azteklerin kendilerini özgür kılmak istedikleri sosyopolitik güç buydu. Şimdi, bazı tarihçiler Azteklerin hala bilinmeyen Aztlán şehrinden gelen ve Meksikalıları istila ederek Hernán Cortés'in Montezuma'yı fethetmesine yardım eden halk olduğunu açıklığa kavuşturmuştur.
Toplulukların ve Siyasi Güçlerin Etnik ve Kültürel Çeşitliliği
Aztekler, Mayalar ve İnkalar genellikle Antik Amerika'daki en gelişmiş kültürler olarak anılsa da, diğer topluluklar uzun süren bir sosyal ve kültürel gelişim dönemi boyunca kurulmuştur.
Örneğin, Karayipler'deki Caribeler ve Tainolar, Kristof Kolomb'un "La Española" (şimdiki Dominik Cumhuriyeti ve Haiti) adasına ulaştığında ilk gördüğü topluluklardı ve onlara Indios (Eski Kıta'daki Hindistan topraklarına ayak bastığını düşündüğü için) adını vermişti. Brezilya ve Arjantin'deki Tupiler ve Guaraniler de öne çıkanlar arasındaydı.
Kolomb öncesi kültürler büyük sosyokültürel, dilsel ve dinsel sistemler geliştirmiştir. Yerel arkeoloji, mimari, matematik, astronomik, sanatsal ve tarımsal bilgide önemli gelişmeler olduğunu ve toplumsal iş gücü sistemlerinin farklılaştığını tespit etmiştir.
Bu uygarlıklar arasındaki kültürel ve coğrafi farklılıklara rağmen, hepsi merkeziyetçi bir siyasi rejimi, köklü bir ekonomik sistemi ve çok tanrılı bir inanç yapısını paylaşıyordu.
Orta Amerika'da Olmekler (MÖ 1500 – MS 300) Meksika Körfezi'ne, şimdiki Veracruz ve Tabasco'ya yerleşmişlerdir. Kayalara oyulmuş devasa kafaların inşası ve temel bir yazı sisteminin kurulması ile karakterize edilmişlerdir.
Aztekler (MÖ 1325 – MS 1521) Orta ve Doğu Meksika'ya yerleştiler ve büyük ölçekli tapınak ve pazar inşaatları geliştirdiler. Askeri güç sayesinde, liderleri II. Montezuma'nın ölümüne ve 1521'de Hernán Cortés'in yönetimi devralmasına kadar egemenliklerini genişletebildiler.
Aztek imparatorluğu genellikle düşünüldüğü gibi monolitik bir siyasi yapı değildi; bunun yerine bir iç savaşın sonunda ortaya çıkan çok etnikli bir birimdi. Ancak Tenochtitlan şehri daha çok askeri açıdan baskındı.
Mayalar (MÖ 300 – MS 900) Kolomb öncesi uygarlıklar arasında en popüler olanlardan biri olabilir. Meksika'daki Yucatán Yarımadası'na ve Guatemala'daki Petén Ormanı'na yerleşmişlerdir. Büyük bir matematik bilgisi, astronomi ve yazma yeteneği geliştirdiler. MS 600 civarında uygarlıklarının zirvesine ulaştılar.
Güney Amerika'da İnkalar (MÖ 1438 – MS 1572) Peru And Dağları boyunca sosyo-dinsel yönetimlerini geliştirdiler. Antik Amerika'nın en önemli uygarlığı olmalarını sağlayan büyük bir askeri güce ulaştılar. Francisco Pizarro'nun 1532'deki istilasına kadar hayatta kalan son bölgesel siyasi yapıydı.
Kolonizasyon ve Kolomb Öncesi Uygarlıkların Çöküşü
Günümüzde, Kolomb öncesi toplulukların çöküşüne fatihler önderliğindeki İspanyol kolonizasyonunun neden olduğu gerçeğine karşı çıkmak zordur. Birçok tarihçi, İspanyol monarşisi ve "vahşileri" ve "barbarları" Hıristiyanlığın sosyo-dinsel yapılarına dönüştürmek için bir uygarlaştırma projesi adına işlenen zulümleri göstermiştir.
San Bartolomé de las Casas & Theodor de Bry: İspanyol vahşetinin kınanması
Amerika ve Karayipler'deki ilk İspanyol kolonilerini ziyaret ederken karşılaştığı dehşeti ilk yazan İspanyol Dominiken rahip San Bartolomé de las Casas oldu. En ünlü yazısı olan "Short Account of the Destruction of the Indies" (Hint Adaları'nın Yıkımının Kısa Tarihi) adlı eserinde İspanyol kaşiflerin yerli halklara karşı uyguladığı şiddeti kınamıştır. Şöyle yazmıştır:
Hristiyanların şeytani eylemleriyle geçen kırk yıl içinde on iki milyondan fazla erkek, kadın ve çocuğun haksız yere öldürüldüğünü çok kesin ve doğru bir şekilde tahmin edebiliriz. Gerçekte, kendimi kandırmaya çalışmadan, katledilenlerin sayısının elli milyona yakın olduğuna inanıyorum."
de las Casas, 1992
Ve ekledi:
Bu kadar çok sayıda ruhu öldürmelerinin ve yok etmelerinin nedeni, Hıristiyanların nihai bir amacı olmasıdır; bu da altın elde etmek ve çok kısa bir süre içinde kendilerini zenginlikle şişirmek ve böylece liyakatleriyle orantısız yüksek bir mülke yükselmektir.
de las Casas, 1992
De Las Casas'ın eseri 1583 yılında Alman illüstratör Theodor de Bry'in (1528-1598) illüstrasyonları eşliğinde İngilizceye çevrilerek yayımlandı. Bu işbirliği sayesinde her iki yazar da İspanyolların Amerika'daki sözde zalimliklerinin kınanmasını sağladı. Bu çalışma aynı zamanda "asil vahşi" mitinin inşasını ve Katolikliğin gericiliğine ve İspanyol toplumunun çöküşüne yönelik eleştirileri de büyük ölçüde etkiledi.
De Las Casas'ın çalışmaları, daha önce Protestan Anglo-Sakson tarihçiler tarafından yayılan ve İspanyolları zalimlik ve hoşgörüsüzlükle suçlayan İspanyol karşıtı propagandaya atıfta bulunan "Kara Efsane" olarak adlandırılan terimin temelini oluşturmuştur. Buna karşılık, 20. yüzyıl boyunca birçok İspanyol tarihçi, eski suçlamaları ve düşmanca propagandayı abartılı fantezilere dayalı olarak tanımlayarak, İspanya'nın iyi bir imajı lehine bu konuyu ele aldı.
Bu konu halen devam eden bir tartışma olsa da, sömürgeleştirme konusundaki son antropolojik ve tarihsel perspektifleri izleyerek, Kolomb öncesi yerli imparatorluklar ile yabancı sömürgeciler arasındaki çatışmalı karşılaşmanın, yerlilerin artık köklü bir medeniyet olarak var olamayacağı istikrarsız bir ortam yarattığından emin olabiliriz.
Tarihsel kanıtlar, İspanyol ve Portekizli fatihlerin yerlileri Hıristiyanlığa geçmeye zorladıklarını, topraklarını ve bedenlerini sömürdüklerini, maden kaynaklarını çaldıklarını ve köleleştirilmiş insanlar olarak ticarileştirdiklerini belirtmektedir.
Bu konuyu ele alan en iyi çalışmalardan biri Tzvetan Todorov'un The Conquest of America, The Question of the Other (1999) adlı kitabında İspanyolların Meksika ve Karayipler'deki Kolomb öncesi kültürleri fethi, kolonileştirmesi ve yok etmesini analiz etmesidir.
1519 yılında Hernán Cortés, Aztek imparatorluğunu ve kralları Montezuma'yı yok etmek amacıyla 500 adamıyla Küba'dan Meksika'ya gitti. Cortéz, 1521 yılının 13 Ağustos'unda, kendilerini Meksika imparatorluğunun gücünden kurtaracaklarına inandırılarak kandırılan yerli toplulukların yardımıyla México-Tenochtitlán'ı işgal etti. Yıllar sonra Cortés, Yeni İspanya Genel Valiliği'ni kurarak gücünü kuzeye ve güneye doğru genişletmeye devam etti.
Birkaç yıl sonra, Francisco Pizarro, kaşif arkadaşı Cortés'in başarılarından ilham alarak, İnka İmparatorluğu topraklarını fethetmek ve kralları Atahualpa'nın yönetimini devralmak için 200 adamıyla bir sefer başlattı. 1533 yılına gelindiğinde bu, fethedilen farklı topluluklar arasında çatışmalı bir birimden oluşan dünyanın en geniş imparatorluğuydu.
Pizarro Atahualpa'yı kaçırdı ve 26 Temmuz 1533'te öldürdü. Bundan sonra, İnkaların gücünden kurtulmak isteyen yerli askerlerin yardımıyla Pizarro, Cuzco'daki birliklere karşı savaştı ve 15 Kasım 1533'te yenildi. Bu, daha sonra Peru Genel Valiliği'nin kurulmasının yolunu açtı.
Kolomb Öncesi İmparatorlukların Tarihi Hakkında Ne Öğrenebiliriz?
Geleneksel tarih yazımı genellikle tarihsel olayları zaman ve mekanda sabit olgular olarak tasvir eder, ancak sosyal, kültürel ve tarihsel konjonktürler bazen diğer olaylarla örtüşen ve sınırları bulanık olan gelişim süreçleridir.
Kolomb öncesi uygarlıkların yükselişi ve çöküşü söz konusu olduğunda, Amerika'nın önceki yerel sosyo-kültürel ve siyasi rejimleri ile İspanyol ve Portekizli kaşiflerin bu bölgelere gelişinin sonuçları arasındaki karmaşık iç içe geçmede zamansal ve mekânsal sınırları belirleyebilecek belirli anlar tespit etmek zordur.
Örneğin, Kolombiya, Venezuela ve Panama'da yaşayan kültürlerde olduğu gibi, diğer pek çok kültürün yükseliş ve çöküş tarihleri vardır. Dahası, sömürgecilik sonrası yerli hareketleri, kaybedilen ve yok edilen kültürel bilgiyi geri kazanmak için büyük çaba sarf etmiştir.
Kolomb öncesi uygarlıklar resmi kültürel ve siyasi birimler olarak var olmasalar da, mirasları Latin Amerika kimliklerinin tarihsel olarak nelerden oluştuğunu anlamaya yönelik karmaşık soruda hala yankı bulmaktadır.
