Tordesillas Antlaşması, 7 Haziran 1494 tarihinde imzalanmış, İspanya ve Portekiz'in denizaşırı topraklarını tanımlamış ve Yeşil Burun Adaları'nın batısında Atlas Okyanusu boyunca açıklayıcı bir sınır oluşturmuştur. Tarihte ilk kez, dünyayı bölen ve başka herhangi bir ulusun haklarını reddeden bir sınır oluşturuldu. Portekiz Kralı II. John ve Katolik Krallar, bir papalık fermanıyla onaylanan bu sözleşmeyle, keşfedilmemiş Yeni Dünya'yı bölüşmeyi kabul ettiler.
Avrupa'daki diğer denizci güçlere bu yeni bölgeler üzerinde hiçbir hak tanınmadı. I. Francis, "Adem'in vasiyetinde yer alan ve dünya paylaşılırken kendisini payından mahrum bırakan maddeye" bakılmasını istedi. Tordesillas müzakereleri sırasında ne Kızılderililere ne Afrikalılara ve ne de Asyalılara danışılmıştı.
Portekiz ve İspanya'dan Oluşan Bir Küre
Portekiz, 15. yüzyılın ortalarında Asya'ya giden yeni bir ticaret yolu arayışıyla Afrika kıyıları boyunca ticari limanlar inşa etti ve Atlas Okyanusu'na doğru yelken açtı. Asya'nın kapısı, Bartolomeu Dias liderliğindeki Portekiz seferinin 1488'de Hint Okyanusu'nun girişi olan Ümit Burnu'nu geçmesiyle açıldı. Ancak Avrupa'da büyüyen bir güç olan İspanya, kısa sürede Portekiz ile rekabet etmeye başladı. Portekiz, 1479 yılında imzalanan Alcáçovas Antlaşması'nın resmileşmesinin ardından, 1480-1490 yılları arasında Katolik Isabel üzerindeki toprak iddialarından vazgeçmek zorunda kaldı.
Kristof Kolomb'un Amerika kıtasını keşfi, her şeyden çok, iki İber Yarımadası ülkesi arasında bir sınır çizme aciliyetini artırdı. Kutuptan kutba "sınır" çizgisi, 1493 yılında Papa VI. Alexander tarafından ilk papalık fetvasıyla (Bull) Cape Verde Adaları'nın 100 fersah batısında tespit edildi. Portekiz hükümdarı ertesi yıl bu paylaşım hattının yeniden müzakere edilmesini talep etse de, bu İspanyollar için bir zaferdi. Tartışmalar Mayıs 1493'te Valladolid eyaletindeki Tordesillas'ta başladı.
Tordesillas Antlaşması
İspanya ve Portekiz'in gelecekteki denizaşırı mülkleri arasındaki sınır çizgisi, 7 Haziran 1494'te Katolik Hükümdarlar ve Portekizli II. John tarafından imzalanan Tordesillas Antlaşması ile belirlendi. Papa VI. Alexander bu hattı 1493 yılında Azor Adaları ve Yeşil Burun Adaları'nın batısında 100 fersah olarak belirlemişti, ancak Portekizliler bunun 370 fersaha çıkarılmasını talep etti. Bu hattın doğusunda bulunan her yeni toprak Portekiz'e, batısında bulunan her yeni toprak ise İspanya'ya ait olacaktı. 1506 yılında Papa II. Julius, Tordesillas Antlaşmasını (Inter Caetera) onayladı. Gelecekte, yukarıda bahsedilen hattın doğusunda bulunan tüm alanlar Portekiz'e ait olurken, batısında keşfedilen tüm topraklar İspanyol tacına ait olacaktı.
Anlaşma Portekiz'e, Asya'da ve Afrika kıyılarında ticari karakollar kurması karşılığında, Doğu'nun paha biçilmez baharatlarına giden ve en çok rağbet gören ticaret yollarına münhasır erişim hakkı tanıyordu. Tordillas'ın düzenlemesi Portekiz'e Amerika kıtasının mülkiyetini verdi ve küçük İber monarşisinin tek kolonisi olan Brezilya'yı kurmasını sağladı.
Bundan sonra İspanya, Meksika ve Peru'dan geniş bir imparatorluk kurmayı başardı ve baskın Avrupa gücü olarak liderliği ele geçirdi. Amerika'dan akan gümüş ve altın, eski kıtanın ekonomisini canlandırırken, Avrupa'daki çatışmalarının bedelini ödemesine yardımcı oldu. 1550 yılında Güney Amerika'nın neredeyse tamamı, Orta Amerika, Florida, Küba ve Asya'daki Filipinler İspanyol otoritesi altındaydı.
Anlaşmaya Derhal İtiraz Edildi
İki ülke 16. yüzyılın başlarında Tordesillas Antlaşması'nda değişiklikler yaptı. Brezilya'daki Portekiz kolonisi sonunda sınır çizgisinin çok ötesine yayılacak ve İspanya, hala Portekiz egemenliğinin bir parçası olmalarına rağmen Asya'daki Ternate ve Filipinler'i ilhak edecekti. Brezilya'nın güneybatı sınırıyla ilgili bir anlaşmazlığı çözen bir sözleşmeden yararlanılarak, sınır çizgisi ve onunla ilgili tüm anlaşmalar 1750'de kaldırıldı. Daha sonra, 1761 yılında, 1750 anlaşması iptal edildi. Bundan sonraki anlaşmazlıkları çözmek için 1779 yılında iki ülke arasında yeni bir antlaşma imzalandı.
İspanya'nın Papalık ve Portekiz ile imzaladığı çeşitli antlaşmalar Kuzey Avrupa'nın denizci ulusları (İngiltere, Fransa ve Hollanda) için çok az önem taşıyordu, bu nedenle 1520'den itibaren artan sayıda ticaret gemisi Karayip Denizi'ne açılarak Afrika'dan büyük adalara köle getirmeye başladı. Tordesillas Antlaşması ile tanımlanan etki alanlarında yeni sömürge imparatorlukları ortaya çıkarken, her ikisi de gerilemekte olan Portekiz ve İspanya on yedinci yüzyıl boyunca çaresizce izlemekle yetindi.
Tordesillas Antlaşması Hakkında Sık Sorulan Sorular
Tordesillas Antlaşması Ne İşe Yaradı?
Teorik olarak Tordesillas Antlaşması Yeni Dünya'yı İspanyol ve Portekiz nüfuz alanlarına bölüyordu. Antlaşma, Papa 6. Alexander tarafından 1493 yılında yayınlanan papalık bildirilerini değiştiriyordu. Bu bildiriler İspanya'ya Kuzey ve Güney Amerika'nın tamamı üzerinde münhasır haklar tanımıştı. Alexander, kendi ülkesinin Katolik Hükümdarlarının sömürgeci isteklerini karşılamak istiyordu. Portekiz buna itiraz etti ve Tordesillas Antlaşması sınır çizgisini 1290 kilometreden fazla batıya kaydırdı.
Diğer Avrupalı Güçler Tordesillas Antlaşması'nın Şartlarına Ne Tepki Verdi?
İspanya ve Portekiz 1494 yılında Tordesillas Antlaşması'nı kabul ettikten sonra, Avrupa'nın diğer ülkeleri bu antlaşmanın şartlarına uymadı. Bunun yerine Amerika'nın sömürgeleştirilmesine ilişkin kendi gündemlerini takip ettiler.
Tordesillas Antlaşması Ne Kadar Devam Etti?
Tordesillas Antlaşması, 1494'te imzalandığında, sağlam, istikrarlı ve kalıcı bir geçerlilikle süresiz olarak devam etmesi amaçlanmıştı. 1522'de dünyanın çevresinin dolaşılmasının başarıyla tamamlanması coğrafya alanında önemli bir dönüşüme yol açtı. Portekizli bir denizci olan Ferdinand Macellan, bölgede önceden var olan Portekiz işgaline rağmen Baharat Adaları üzerindeki İspanyol toprak haklarını güçlendirmek amacıyla İspanyol bayrağı altında bir yolculuğa çıktı. 1529 yılında imzalanan Zaragoza Antlaşması, 35 yıl içinde dünyanın iki İberya gücü arasında ikinci kez paylaşılmasıyla sonuçlandı. Antlaşma Portekiz'e Asya ve Hint Okyanusu üzerinde egemenlik verirken, Pasifik İspanya'ya bırakıldı.
Kaynaklar:
- Roland Chardon, "The linear league in North America", (1980).
- Horst Pietschmann, Atlantic history: history of the Atlantic System 1580–1830, (2002).