Önde gelen bir Romalı komutan ve siyasetçi olan Pompey, MÖ 27 Eylül 106'da İtalya'nın Picenum kentinde doğdu. MÖ 28 Eylül 48'de Mısır'daki Pelusium'da öldürüldü. Jül Sezar ve Marcus Licinius Crassus ile birlikte Birinci Triumvirliği kuran Pompey, MÖ 48 yılında Pharsalus Muharebesi'nde Sezar tarafından yok edilmiştir. Pompey ya da Gnaeus Pompeius Magnus varlıklı bir pleb ailesinin çocuğu olarak dünyaya geldi ve olağanüstü askeri başarıları nedeniyle "Büyük" lakabını kazandı. Ancak, daha önce müttefik olduğu Sezar'la rekabeti sonunda onun felaketi olacaktı. Pompey saygın bir Romalı komutan ve siyasetçiydi. Sezar'ın kızı Julia ile evli olmasına rağmen, MÖ 49'da patlak veren İç Savaş onu Jül Sezar'ın en büyük düşmanı haline getirecekti.
Pompey, dünyanın seçkinlerine özgü merhametsiz ve küstah bir adamdı. Bununla birlikte, içsel olarak sahip olduğu ya da geliştirdiği sevimli yönü birçok kişinin kalbini kazandı.
Pompey'in ilk yılları
Pompey soylu bir ailenin, talepkar ve sert bir babanın çocuğu olarak dünyaya geldi. Pompey'in babası Roma ordusunda önemli bir general olan Cnaeus Pompeius Strabo'ydu. Pompeius Strabo, dik başlı karakteri nedeniyle Sosyal Savaş (MÖ 91-87) boyunca öne çıktı. Bu nedenle, kent halkının onu hor görmesi ve cesedini yakması nedeniyle cenaze töreni de alay konusu oldu.
Pompey babasını izledi ve askeri ve stratejik planlamaya ilgi duydu. Babasının zenginliği ve geniş müşterileri Pompey'i Sulla ile görüşmeye yöneltti. O sırada Sulla, eski soyluların ayrıcalıklarını kararlılıkla savunan geleneksel siyasi grup Optimates'in başındaydı. İlerici Populares fraksiyonunun lideri Gaius Marius, karısı Julia'nın yeğeni olan genç Julius Caesar (Jül Sezar)'dan oldukça umutluyken, Pompey onun gözünde henüz parlak bir gençti.
Pompey gençliğinden beri savaş için eğitildiğinden, önce başarılı bir askeri kariyer hedeflemesi mantıklıdır. Siyaset adamı Sulla'nın dikkatini çeker çekmez Afrika ve Sicilya'da savaşmaya başladı ve Uzak Doğu'da, Hispania'da ve Akdeniz korsanlarına karşı başarılı seferler düzenledi.
Aeschylus'un "Babasından nefret ediyorum ama bu çocuğunu çok seviyorum" sözü, Plutarkhos'un Büyük Pompey biyografisinde ilk satır olarak yer alır.
Pompey Roma ordusunda yükselmiş ve sonunda İmparator olmuştur. Sezar ve Crassus ile birlikte Pompey, MÖ 60'tan itibaren Roma'yı yöneten üçlü hükümdarlığı kurdu. Pompey, Sezar'ın kızıyla evlendi ve üçü birlikte tüm Roma topraklarını yönetti.
Roma'da düzeni geri getirme çabaları nedeniyle Pompey MÖ 52'de tek konsül seçildi. Ancak üç yıl sonra, Pompey ile Sezar'ı karşı karşıya getiren bir iç savaş patlak verdi. Hatta Pompey o zamana kadar Roma'nın düşmanı olarak ilan edilmişti. Yunanistan'da efsanevi Pharsalus Muharebesi'nde Sezar tarafından ağır bir yenilgiye uğratıldıktan sonra, Pompey bir Mısır kıyısında uğradığı suikast sonucu öldürüldü.
Pharsalus'tan sonra Pompey Mısır Kralı Ptolemaios'a sığınmış, ancak Ptolemaios sonunda ona ihanet ederek öldürmüş ve başını Sezar'a vermiştir. Pompey, Nicopolis ve Pompeiopolis gibi şehirleri de kuran askeri bir kahramandı. Ayrıca Roma'da Pompey Tiyatrosu'nu kurmuştur.
Pompey döneminde Roma nasıldı?
Roma şehir devletinin siyasi sistemleri, İmparatorluğun geniş coğrafyasına kıyasla Cumhuriyetin gerilemesi nedeniyle bir canlanmaya ihtiyaç duyuyordu. Bu siyasi sistemin çöküşü, sürekli iç savaşlara yol açmış ve hırslıların iktidar hırsları için ideal bir ortam sağlamıştır. Pompey, dünyadaki elitlerin tipik bir örneği olan merhametsiz ve arsız bir adamdı. Bununla birlikte, doğuştan gelen ya da geliştirilmiş sevecenliği ona birçok arkadaş ve taraftar kazandırdı. Üstelik yakışıklı da görünüyordu. Davranışları nazikti ve gözleri yumuşaklığı ve ihtirası bir arada barındırıyordu. Pompey kadınlar arasında oldukça popülerdi ve şaşırtıcı derecede güzel olan ünlü hayat kadını Flora kendisine tamamen çarpılmıştı.
Bu yakışıklılığı, alnında bir tokayla tutturulmuş isyancı saçları tamamlıyor ve ona sahte bir Büyük İskender havası veriyordu. MÖ 81'de Marius'un destekçilerine karşı Afrika'da komuta ettiği başarılı seferlerden sonra, savaşçıları ona bu özelliğinden ve Büyük İskender'e atfen askeri cesaretinden dolayı "Magnus" (Büyük) demeye başladılar. Pompey'in memnuniyetle kabul ettiği bu unvan, onun arzuları hakkında çok şey ortaya koymaktadır.
Felaketin habercisi olan küstahlık
Pompey, geleneklere rağmen, zaferinin kutlanması sırasında Roma'nın etrafında Afrika fillerinin taşıdığı bir savaş arabasıyla dolaşmayı planlamıştı. Bir senaryo yazarından çok bir stratejistti ve bu nedenle aşırı görkemli savaş arabasının şehre girmesini zorlaştıracağını hesaplayamamıştı. Alay konusu olmak antik Roma'da vahim olsa da, onun gibi bir adam için geçerli değildi.
MÖ 79 yılında Pompey henüz 26 yaşındaydı. Atlı sınıfının (alt Roma soyluları) bir üyesi olmasına rağmen, Pompey başarılarından o kadar emindi ki, normalde senatoryal sınıf için ayrılmış bir onur olan konsüllük için Senato'ya talepte bulundu. Hocası Sulla (MÖ 82-79'da diktatör olarak görev yaptı) bu talebin kibir ve kötü şans işareti olduğunu düşündü ve Pompey'le arasına mesafe koymaya karar verdi.
Pompey'in artık optimates liderinin desteğine sahip olmayacağı anlaşıldığında, Sulla'nın rakibi Marcus Aemilius Lepidus'un seçilmesini desteklemek için harekete geçti. Sulla'ya göre Aemilius Lepidus iğrenç bir provokatördü. Ancak bu tesadüfi birliktelik çok uzun süre devam etmedi. Aemilius Lepidus Senato'ya karşı ayaklandı ve karşılığında Pompey Picenum'dan topladığı bir orduyla bu isyanı bastırdı. Pompey, Aemilius Lepidus'u savaş meydanında yendikten sonra ertesi yıl onu iktidardan uzaklaştırdı.
Zafere giden yol
Pompey MÖ 77'de İspanyol seferine yeniden başladı. Yeni görevi, bir başka Marius taraftarı tarafından yönetilen isyanı bastırmaktı. Bir dizi yakın çatışmanın ardından General Pompey sonunda Sertorius'u kesin bir yenilgiye uğrattı. İber Yarımadası'ndan ayrılmadan önce son bir bencillik gösterisi olarak Col du Perthus'un (Perthus Geçidi) tepesine kendi adına bir anıt dikti. Yazıta göre Pompey 87 şehir fethetmişti. Şüphesiz rotası üzerindeki en küçük yerleşim yerlerini bile ele geçirmiştir.
Capua kentinde Spartaküs isyanı patlak verdiğinde, Pompey 6.000 isyancıyı tutukladı ve Roma'dan Capua'ya giden yol boyunca her 33 metrede bir çarmıha gerdirdi. Komutan kölelere bir mesaj göndererek onları kaçmaya çalışmaktan vazgeçirmeyi umuyordu.
Romalılar aylardır isyanlarla uğraşıyor olsalar da, Sertorius'un muzafferi henüz İspanya'dan ayrılmamıştı. Kaçmaya çalışırken, Spartaküs (Spartacus) ve 100.000 köleden oluşan çetesi orduyu tamamen bozguna uğrattı. Crassus gibi deneyimli bir generalin bile başı derde girmişti. MÖ 73 yılında Pompey ve Lucullus'tan yardım aldı. İsyancıların çoğu onların kuvvetleri tarafından ortadan kaldırıldı. Pompey 6.000 kişiyi yakaladıktan sonra, Roma'dan ayaklanmanın başladığı Capua'ya giden yol boyunca her 33 metrede bir çarmıha gerdirdi.
Komutan, kölelere kaçmaya çalışmaktan vazgeçirecek bir mesaj göndermeyi umuyordu. Roma'da insanlar yöneticilerin otoritesini sorgulamazdı. Bu nedenle, Spartaküs isyanını bastırarak kamuoyu önünde itibar kazanması Pompey'in zekice "marifetlerinden" bir diğeriydi.
Pompey'in mutlak iktidar umutları bu yeni zaferle daha da güçlenmişti ve Roma'da kendisine duyulan hayranlıktan yararlanarak, gerekli koşulları bir kez daha yerine getiremese de, yeni bir konsolosluk önerisinde bulundu. Ancak senato Pompey'in popülerliği nedeniyle bir istisna yapmak zorunda kaldı ve bu nedenle Pompey ve Crassus MÖ 70 yılında Roma konsülü (başbakan) seçildiler.
Seçilmelerine rağmen, bu iki adam önce askerlerini görevden almakta tereddüt etti ve bu da yeni bir iç savaş korkusu yarattı. Ancak, zaten çok fazla kan dökülmüştü ve bu nedenle iki konsül aynı anda lejyonerlerini terhis etmeye karar verdi. Ancak bu, hedeflerinden kalıcı olarak vazgeçtikleri anlamına gelmiyordu, aksine sadece geçici bir duraklamaydı.
Pompey'in korsanlara ve Mithridatis'e karşı savaşları
Pompey, MÖ 67'de bir kez daha adını duyurmak için denizcilikteki hünerini kullandı. Gabinian Yasası Pompey'e olağanüstü bir yetki, Imperium verdi. Dolayısıyla Akdeniz'deki korsanlık sorununu tamamen ortadan kaldırma yetkisine sahipti. Korsanların saldırıları ticareti engelliyor ve buğdayın büyük bir kısmı Mısır'dan geldiği için İtalya'nın gıda tedarikini tehdit ediyordu. Pompey, 200 gemiden oluşan filosuyla korsan tehdidini etkili bir şekilde ortadan kaldırmayı ve deniz alanını sadece üç ay içinde düzene sokmayı başardı. Artık Atinalıların gözünde bir kahraman olan Pompey, reforme edilmiş korsanların bir kısmını günümüz Türkiye'sindeki Soli, Mersin'e yerleştirdi. Bu korsanları denizden uzak bir yere yerleştirerek onları çiftçilere dönüştürmeyi planladı. Ancak Soli şehri Mithridatis tarafından tahrip edilmişti ve yine de sakinleri tarafından yeniden canlanma talebi vardı. Böylece Pompey şehri yeniden inşa etti ve adını "Pompeiopolis" koydu.
Yasa koyucu Gaius Manilius, bu zaferden birkaç ay sonra Pompey'e Pontus kralı VI. Mithridatis Eupator'a karşı savaşı yönetme şansı verdi. Mithridatis'in Doğu'da estirdiği terör, Roma ile yaptığı anlaşmanın şartlarına uymayı reddetmesinin doğrudan bir sonucuydu. Pompey, Doğu'dan gelen bu tehdidi ortadan kaldırması ve bölgeye barışı yeniden getirmesi için serbest bırakıldı.
Kral Mithridatis'in askerlerini MÖ 66'da Lycus Muharebesi'nde cesur bir gece saldırısıyla bozguna uğrattı. Doğu'da Pompey ilerlemeye devam etti. Ermenistan Kralı Tigran gibi bazıları Pompey'e karşı çıkmak yerine onunla birlikte çalışmayı seçti. Ancak diğer pek çok kral diplomatik yolu seçemeyecek kadar egoist oldukları için sonlarını hazırladılar. Her zaman galip gelen General Pompey Doğu'yu dize getirdi ve Karadeniz'in güneybatı kıyısındaki Pontus ve Bitinya topraklarını ilhak etti. Pompey, Part Kralı III. Phraates'i bile zor durumda bırakmayı başardı.
Halkına korku salan general
Ancak Pompey'in ilerleyişi burada sona ermedi. Yahudiyeli yöneticiler MÖ 63'te bir güç çatışmasına son vermek için ona geldiler. Pompey Yahudiye'yi ezme şansını gördü ve bunu kendi fırsatı olarak değerlendirdi. Bir Cumartesi günü lejyonunu Kudüs'e soktu. O gün kutsal bir gün olduğu için Yahudi ordusu savaştan kaçınmayı tercih etti. Yaklaşık 13.000'i sığındıkları tapınakta katledildi. Yahudiye artık Roma'ya bağımlıydı ve yeni kralı II. Hyrcanus, Pompey tarafından saygı görüyor ve Romalılar tarafından bir tebaa gibi muamele görüyordu.
Pompey zaferinin tadını çıkarmak için İtalya'ya dönmeyi düşünüyordu. Geri dönerken, büyüklüğünün anıtları olarak yeni şehirler kurarak İskender'in izinden gitti. Brindisi şehrine vardıktan sonra, endişeli ve kendisini hayranlıkla izleyen senatoya iktidarı güç kullanarak ele geçirmeyeceğini göstermek için kuvvetlerini dağıttı. Pompey, siyasetin en üst kademelerinde söz sahibi olmanın bir yolu olarak evlilik bağları üzerine kumar oynadı. Pompey daha gelenekçi olan Optimates ile yakınlaşarak onların yeni şampiyonu olarak ortaya çıkmayı umuyordu. Sonuç olarak, gözünü Cato ailesinin bir üyesiyle evlenmeye dikti. Ancak tecrübeli Stoacı Pompey'e yeğenini vermeyi reddetti.
Pompey sonunda neler olduğunu anlamıştı. Sık sık kazandığı zaferler ve başarma arzusu dostlarını endişelendiriyordu. Zaten diğerlerinin üzerinde yükselmiş ve tehdit edici görünmeye başlamıştı. Böylece kendisini daha iyi anlayacak bir adam aramaya karar verdi. Benzer şekilde Sezar da tebaasının kendisinden saygı ve hürmetle korkmasını sağlıyordu. İki adam Roma'nın geri kalanına karşı güçlerini birleştirme zamanının geldiği konusunda hemfikirdi. MÖ 59 yılında Pompey, ittifakını sağlamlaştırmak için yeni dostu Sezar'ın kızı Julia ile evlendi.
Sezar ve Pompey, birbirlerinin iktidara gelmesine yardımcı olmak için yaptıkları anlaşmada Crassus'u da bu gizli anlaşmaya davet ettiler. Birinci Triumvirlik, Pompey ve Crassus'u konsül seçtirmeyi ve ardından Sezar'a Galya'da daha fazla zaman vermek için oy kullanmayı planladı. Her şey plana göre ilerliyordu. Ancak, Julia'nın MÖ 54'te ve Crassus'un konsüllüğünden iki yıl sonra MÖ 53'te Doğu'da ölmesinin ardından anlaşma değiştirildi.
Jül Sezar Pompey'e karşı: Devlerin hesaplaşması
MÖ 51 gibi erken bir tarihte Sezar tüm Galya'yı yönetiyordu. Roma'ya geri dönmek ve yeni bir konsüllük görevi almak Sezar'ın öncelikler listesinde üst sıralardaydı. En azından Pompey'in görüşüne göre, bu iki adamın kaderinde çatışmak vardı. Stratejik bir hamle olarak Sezar, Pompey'in de aynı şeyi yapması halinde ordusunun dağıtılmasını önerdi. Bu sembolik bir saldırmazlık anlaşması imzalamakla eşdeğerdi. Ancak Pompey bunu reddetti ve bunun yerine kısa süre önce Galya'nın reisi Vercingetorix'i yenmiş olan Sezar'ı, adamlarını dağıttıktan sonra Roma'ya dönmeye çağırdı.
Ancak Sezar askerlerini MÖ 12 Ocak 49'da Rubicon Nehri'ni geçmeye yönlendirdi. Uyarı çok açıktı: Devasa bir çatışmanın zamanı yaklaşıyordu. Eğer bir çatışma olacaksa, Pompey bunun Roma şehrinde olacağını ve sonunun kendisi için iyi olmayacağını biliyordu. Galya başarılarıyla güçlenen Sezar'ın ordusu Pompey'in üzerine yürürken, Pompey'in kuvvetleri sayıca üstündü. Pompey 19 Mart'ta Roma'dan doğuya doğru yola çıktı ve kuvvetlerini yeniden düzenleyerek Sezar'ı tarafsız bir bölgede kendisiyle buluşmaya zorlamayı planladı.
İki general MÖ 48 baharında Arnavutluk'taki Dyrrachium yakınlarında bir tür mevzi savaşı yaptılar. İkmal sıkıntısı nedeniyle askerleri dayanmak zorundaydı. Ancak her ikisi de bu koşullar altında saldırıya geçmenin riskli olacağını biliyordu. Yine de 10 Temmuz'da her iki ordu, Nisan'dan Temmuz sonuna kadar süren ve Sezar'ın ordusu için önemsiz olmayan bir yenilgiyle sonuçlanan Dyrrhachium Muharebesi'nde çarpıştı.
Ancak 9 Ağustos M.Ö. 48'de, orta Yunanistan'daki Pharsalus yakınlarında, iki ordu Pharsalus Muharebesi'nde tekrar karşılaştı. Pompey 6.000 askerini kaybedip 24.000'ini tutsak düşürürken, Sezar sadece 1.200 adamını kaybetti. Pompey bu ezici yenilginin hayatının en kötü yenilgisi olduğunu itiraf etti. Sıradan bir sivil kılığına girerek kamptan ve askerlerinden kaçtı.
Pompey intikam almak için çılgınca bir girişimle Kleopatra'nın kardeşi ve kocası olan XIII. Ptolemaios'a yaklaştı. Mısır'da saklanmanın kendisine kayınpederi Sezar'la tekrar yüzleşmek için yeterli zamanı kazandıracağına inanıyordu. 28 Eylül'de gemisi Nil Deltası'nın kuzeyindeki Pelusium kıyılarında demirledi. Genç firavunun danışmanlarından oluşan küçük bir grup Pompey'i bir tekneyle geldiğinde karşıladı.
Pompey'in eski yüzbaşılarından biri olan Romalı Lucius Septimius bir süredir Nil Vadisi'nde görev yapıyordu. Pompeius gafil avlanıp kaçma şansı olmadan teknede kapana kısılmışken, eski lejyoner öldürücü darbeyi indirdi. XIII. Ptolemaios'un danışmanları Pothinus ve Achillas, Pompey'in gemide çaresizce ölmesini izlerken ona suikastta katılmışlardı.
Pompey muhteşem bir kariyere sahipti ve böyle bir ölümden daha fazlasını hak ediyordu. Cesedi kıyıya atılmış, oluk oluk kan akıtılmış ve başı Achillas tarafından kesilmişti. XIII. Ptolemaios elinde paha biçilmez bir hazine tuttuğuna inanıyordu: Roma'nın en iyi taktikçilerinden birinin başı. Katiller kendilerini Pompey'den daha kurnaz sanıyorlardı ve Sezar'ı memnun ederek onun desteğini alabileceklerini umuyorlardı. Ancak Pompey'in ölümü bir barışa neden olmak yerine bir iç savaşın fitilini ateşledi. Sezar hala Pompey'e büyük saygı duyuyordu. Pompey'in azmine ve ordudaki profesyonelliğine hayranlık duyuyordu. Hiç şüphesiz bu çatışmadan zevk almış ve böylesine yetenekli bir taktikçinin mücadele ettiğini görmekten onur duymuştu. Sezar ve Pompey birbirlerinin aynadaki görüntüleriydi ve bu nedenle Pompey, Sezar'ın gerçekten meşru tek rakibi olarak tarihe geçti.
Pompey dönemindeki önemli tarihler
MÖ 60: Birinci Triumvirlik
Jül Sezar (Julius Caesar), Roma Konsülü olabilmek için Pompey ve Crassus ile Birinci Triumvirlik adını verdikleri gizli bir ittifak kurdu.
MÖ 59: Jül Sezar, Roma Konsülü
Pompey ve Crassus ile Jül Sezar'dan oluşan bir üçlü yönetim, ikincisinin Konsüllük görevini üstlenmesine izin verdi.
MÖ 149: Jül Sezar Rubicon'u geçti
Jül Sezar, Cisalpine Galya (Alpler'in bu tarafındanki Galya) ve İtalya'yı birleştirmek için 13. Lejyon'u Rubicon Nehri üzerinden geçirdi. Ancak Roma Senatosu'nun izni olmadan hiçbir askeri komutan bu sınırı geçemezdi.
Jül Sezar Roma yasalarını çiğnedi ve bu fermanı hiçe sayarak Senato'ya savaş ilan etti. Rubicon'u geçerken "Alea iacta est" diye bağırdı, bu popüler Latince'de "Zarlar atıldı" anlamına geliyordu. Hiçbir şey Jül Sezar'ı Roma'ya girmekten, Pompey'i görevden almaktan ve sonunda tüm Roma İmparatorluğu üzerinde ömür boyu diktatör olmaktan alıkoyamazdı.
9 Ağustos, MÖ 48: Pompey Sezar tarafından yenilgiye uğratıldı
Tesalya'daki Pharsalia'da Sezar Pompey'in kuvvetlerini takip etti ve bozguna uğrattı. Sezar'ın Rubicon'u (Galya'yı İtalya'dan ayıran nehir) geçmesinin ardından Pompey ve Senatörler Roma'dan kaçarak bir yıl önce Yunanistan'a gittiler. Sezar'ın Pompey'i yenmesinden sonra Pompey Mısır'da XIII. Ptolemaios'a sığındı, ancak XIII. Ptolemaios Sezar'ın misillemesinden korktuğu için onu öldürttü.
MÖ 30 Eylül 48: Pompey'e suikast
Kleopatra'nın kocası XIII. Ptolemaios, Sezar'ın düşmanı olan Romalı komutan Pompey'i öldürttü. Mısır firavunu bu suikastı Sezar'ın gözüne girmek için planlamıştı. Ancak Roma İmparatoru'nun bu iyiliği takdir etmesi pek olası değildi. Sonunda Sezar, Kleopatra'nın tahta çıkabilmesi için firavunu tahttan indirtti ve sonra da onun sevgilisi oldu.
MÖ 47: Jül Sezar Kleopatra ile tanışır
Sezar Mısır'da Pompey'in izini sürerken, Jül Sezar onun öldürüldüğünü öğrendi. Kız kardeşi Kleopatra ile arası açık olan firavun XIII. Ptolemaios'a içerlemeye başladı. Mısır Kraliçesi'nin Romalı komutan üzerinde anında ve derin bir etkisi oldu. Hükümdara karşı yürüttüğü başarılı askeri harekâtın ardından Sezar, Mısır tahtını Kleopatra'ya devretti. Artık bir erkek çocuk bekliyorlardı.
MÖ 15 Mart 44: Jül Sezar'a suikastı
Ömür boyu diktatör ilan edilmesine rağmen Jül Sezar öldürüldü. Hepsi de oligarşik cumhuriyetin yeniden kurulmasını destekleyen 50 Senatör, Senato'nun bir oturumu sırasında Sezar'ın üzerine yığıldı ve 23 hançer darbesi indirdi. Sezar, rakibi Pompey'i onurlandıran bir anıtın yanında öldü. Sezar, metresinin oğlu Brutus'a ve suikasta karışan Romalı komutan Cassius'a büyük saygı duyuyordu.
Konuyla ilgili:
- Galya Savaşları: Jül Sezar Galya'yı nasıl ele geçirdi?
- Jül Sezar suikastı Roma Cumhuriyeti'nin çöküşünü nasıl hızlandırdı?
Kaynaklar:
- "Parallel Lives, The Life of Pompey," 2nd century AD, by Plutarch.
- "The Mithridatic Wars", by Appian.
- "Pompey the Great," 1978, by John Leach.
- "The Civil War," by Julius Caesar.
- "Commentarii de Bello Gallico," by Julius Caesar.