Muhammed'in ölümünden sonraki yıllarda İslam Ulusunu dört "hak yollu" Halife yönetti. Bu süre zarfında Raşidin Halifeliği (Dört halife dönemi) iktidardaydı. Bu süre zarfında yapılan bir dizi reform, fetih ve merkezileşme, Arap Yarımadası'nı savaşan kabilelerin ve mevsimlik tüccarların yaşadığı basit bir çölden, gelişmekte olan bir medeniyetin kalbinin attığı bir merkeze dönüştürdü.
Üçüncü Halife Osman İbn Affan vefat ettiğinde, İslam İmparatorluğu Orta Doğu ve Afrika'nın büyük bölümünde hâkimiyetini kurmuştu bile. Ancak Osman'ın ölümünü takip eden Büyük Fitne, Emevi Halifeliği'nin iktidarı ele geçirmesinin yolunu açtı.
Emevi Halifeliğinin kökenleri
"Banu Umayya" (Umayya Oğulları) olarak da bilinen Emeviler, Mekke'yi yurt edinmiş Kureyş kabilesinin önde gelen bir koluydu. Yarımada, Suriye ve Yemen'deki çeşitli Arap kabileleriyle güçlü bağlar kurdular ve ustaca kurdukları ticaret ağları sayesinde önemli bir servet biriktirdiler.
Ebu Süfyan bin Harb liderliğindeki Emeviler, Muhammed'in muhalifleriydi ve ilk Müslümanların gördüğü zulümde yer aldılar. Emevi Kabilesi din değiştirdi ve şehir 630 yılında düştüğünde genç İslam devletinin başkentini Mekke'den Medine'ye taşıdı.
Emeviler birkaç yıl içinde Müslüman medeniyetinin zirvesine yükselmiştir. Yermük Muharebesi sırasında Halid İbn El-Velid komutasında kahramanca savaşan Ebu Süfyan, çabalarıyla büyük takdir topladı. Suriye ile olan geniş ticaret bağlantıları ve bölge hakkındaki derin bilgileri nedeniyle Levant'ın ilk Müslüman hükümdarı Ebu Ubeyde bin El-Cerrah için hayati bir kaynaktı. Ebu Süfyan'ın en büyük oğlu Yezid, babası 635 yılında vebadan öldüğünde vali olarak onun yerine geçti.
Yezid'in saltanatı kısa sürdü çünkü o da babasını öldüren hastalığa yenik düştü. Yezid'in küçük kardeşi Muaviye, mevcut en iyi aday olduğu için 639'da Halife tarafından emir olarak atandı. Salgın sona erdikten sonra, ticareti teşvik ederek ve halkı yeni yönetime entegre ederek vilayetin yeniden kurulmasına yardımcı oldu, bu da ona yaygın bir beğeni ve Ömer'in onayını kazandırdı.
Emevilerin yükselişi
Suriye, Ömer'in saltanatının geri kalanında ve Osman'ın iktidarda olduğu süre boyunca Muaviye'nin otoritesi altında kaldı. Emevi Klanı'nın Muaviye'ye yakınlığı sayesinde Muaviye, ailesi ve destekçileri için sağlam bir temel oluşturmayı başardı. Suriye valisi, Osman'ın ölümünden sonra yeni bir halife seçilmeden önce onun öldürülmesi için adaletin yerine getirilmesini istedi. Ancak, gücüne rağmen Ali Bin Ebi Talib'in seçilmesini engelleyemedi.
Ali, peygamberin kuzeni, İslam'ı erken kabul eden biri, askeri bir kahraman ve önceki tüm halifelerin güvenilir bir danışmanı olarak Medine'de önemli bir popülerlik kazanmış olsa da, birçok insan onun adaleti uygulamak yerine barışı koruma stratejisinden memnun değildi. Muhammed'in dul eşi Ayşe ve arkadaşları Talha bin Ubeydullah ve Zübeyr bin Avvam, Ali'nin hoşgörüsüne karşı ilk ses çıkaranlar arasındaydı. Bir ordu kurdular ve Osman'ın ölümünden sorumlu olanları Irak'ın Basra kentine kadar kovaladılar.
Ayşe'nin grubu katilleri yendikten sonra, peşlerinde olan Ali ile uğraşmak zorunda kaldılar. Çıkan çatışmadan sonra Ali galip gelir, Talha ve Zübeyr öldürülür ve peygamberin dul eşi Medine'ye döner. Halife başkenti yine Irak'ta bulunan Kufe'ye taşıdı ve Muaviye ile orada buluşmaya hazırdı.
Muaviye, eski vali Amr bin el-As'ın yardımıyla Mısır ordusunu Ali'ye karşı topladı. İki güç Sıffin Muharebesi'nde berabere kaldı ve ardından üçüncü taraf bir hakem üzerinde anlaştı. Ancak bu hareket, Hariciler olarak bilinen ve sonunda her iki gruba da karşı çıkan bir başka Müslüman mezhebini kızdırdı. Ve 659'da, hakemliğin tüm diplomatik çabalarına rağmen Muaviye Şam'da Halife ilan edildi.
661 yılında, çatışmalar yeniden başlamadan hemen önce Hariciler Ali'yi öldürmeyi başardılar. Ali'nin oğlu Hasan Halife seçildi, ancak sonunda Muaviye'nin bir halef seçmemesi şartıyla Muaviye lehine istifa etti. Emevi Halifeliği kurulmuş oldu.
Kalıtsal Yönetim ve Kerbela
Yeni birleşen Müslüman İmparatorluğu'nun başkenti, Emevi Klanı'nın tüm yerel kabilelerin desteğine sahip olduğu Şam'a taşındı. Arkasında toplanacak güçlü bir liderleri olmayan Irak'taki Kufalılar ve Basralılar fazla bir mücadele veremediler. Bu arada Muaviye'nin liderliği, Hasan'la yaptığı anlaşma nedeniyle Arap Yarımadası'nda ancak isteksizce kabul gördü.
Onun yönetimi sırasında da büyüme çabaları devam etti. Müslüman ordusundan General Oqba Bin Nafi 670 yılında bugünkü Tunus'u ele geçirdi ve Kayravan şehrini Kuzey Afrika'daki fetihler için bir sıçrama tahtası olarak kurdu. Bu arada Arap askerleri doğu İran'ın Horasan bölgesine ilerledi ve bölgedeki hakimiyetlerini hızla pekiştirdi.
Muaviye, Hasan'ın 670'teki ölümünden sonra oğlu Yezid'i halefi olarak atamayı başardı. Birçok Iraklı ve Hicazlı bu eyleme öfkelense de, onaylamadıklarını açıkça ifade etmediler. Muaviye'nin 680'de ölümünden sonra, Emevi otoritesine karşı açık bir meydan okuma ortaya çıktı, özellikle de halkın Ali'nin oğlu ve Hasan'ın ikiz kardeşi Hüseyin'in Halife olarak adaylığını talep ettiği Kufe'de.
Hicaz'ın büyük bir kısmının desteğini alan Hüseyin, oradaki durumu öğrenmesi için bir akrabasını Kufe'ye gönderdi. O ve ailesi, şehrin sadakati hakkında olumlu şeyler duyduktan sonra Irak'ı ziyaret etmeye karar verdi. Yezid, Hüseyin henüz çöldeyken en güçlü generallerinden biri olan Ubeydullah bin Zyad'ı Kufe'ye gönderdi ve direnişi hızla bastırdı.
Hüseyin'i yakalamak için büyük bir kuvvet gönderildi. Hüseyin teslim olmayı reddetti ve hazırlıksız ve sayıca az olmalarına rağmen ailesinin geri kalanıyla birlikte öldürüldü. Kerbela Muharebesi, bugün Şii Müslümanlar tarafından hala kutlanan, İslam tarihinde önemli bir olaydır.
Zübeyr bin Avvam'ın oğlu Abd Allah bin Zübeyr, Medine'de silahlı bir isyanın lideri oldu. Bu, İkinci Müslüman İç Savaşı'nın başlangıcıydı.
İkinci Fitne
Üç yıl içinde Abdullah bin Zübeyr'in askerleri Emevileri Hicaz'dan sürmüş ve müthiş bir ordu toplamıştı. Ancak Şamlılar El-Harra Muharebesi'nde isyancılara karşı galip geldi. Yezid'in ölüm haberi nihayet geldiğinde, Abdullah bin Zübeyr Mekke'ye kaçtı ve kurtarılana kadar burada kuşatma altında kaldı.
Yezid'in oğlu II. Muaviye Halife olarak taç giydi. Abdullah bin Zübeyr kaybettiği toprakları geri almak ve Hicaz'daki Emevi kontrolüne meydan okumak için hızla harekete geçti. Irak ve Mısır onu desteklediklerini açıklayınca Zübeyr'in yalnızlığı daha da arttı. Çatışmalardan bunalan ve kendi hayatından endişe eden II. Muaviye 684'te tahttan çekildi ve yerine kimseyi bırakmadan öldü.
Suriye'deki son Emevi takipçileri, Emevi Klanı'nın bir üyesi ve I. Muaviye'nin uzaktan kuzeni olan Mervan bin El-Hakem'i Halife ilan etti. Ağustos 684'te Merc Rahit Savaşı'nda bin Zübeyr'in destekçilerine karşı kazandığı beklenmedik zaferden sonra Yemenli kabilelerin çoğu bağlılıklarını değiştirdi. Halife ertesi yıl Mısır'ın kontrolünü ele geçirdi ve oğullarından birini ülkenin yöneticisi olarak atadı. Mervan'ın birkaç ay sonra vefat etmesinin ardından oğlu Abdülmelik aile işlerini devraldı.
Ubeydullah bin Ziyad'ın ölümüyle sonuçlanan 686 yılındaki Hezir Muharebesi'nde Emevi yanlısı birliklerin yenilgiye uğramasının ardından Abdülmelik tahta çıktı. Halife'nin Müslümanlar arasındaki otoritesi, kuzeyden gelen Bizans saldırıları nedeniyle şehrin aleyhine olan Konstantinopolis ile bir barış anlaşması imzaladığında daha da aşındı. Emevi ordusunun etkinliği, komuta ve disiplinde bozulmaya yol açan kabile rekabetleri nedeniyle ciddi şekilde engelleniyordu.
Müslümanların birleşmesi ve genişlemesi
Abdülmelik'in ordusunu oluşturan Suriyeli ve Yemenli kabileler 691'de yeniden örgütlendi ve onlara yeni ayrıcalıklar verildi. Aynı yıl Irak'a bir akın düzenledi ve burada bin Zubeyr'in kuvvetlerine karşı Maskin Savaşı'nı kazandı. Birkaç ay sonra El Haccac bin Yusuf'u Arap Yarımadası'na gönderdi ve burayı acımasızca ele geçirdi. Abdullah bin Zübeyr kuşatmada öldürüldüğünde Mekke 692 yılında teslim oldu. İkinci Fitne sona erdikten sonra Emevi Halifeliği her zamankinden daha sağlam bir şekilde kuruldu.
Bu noktadan sonra Emevi Halifeliği, Abdülmelik'in birçok ekonomik ve sosyal reformu sayesinde geri dönüş yapabildi. Halife'nin 705 yılında ölümünden sonra, halefleri İslam İmparatorluğu'nun büyümeye devam etmesini sağladılar. Günümüz Mısır'ından Fas'a kadar tüm Kuzey Afrika, 710 yılına gelindiğinde tamamen Müslümanların kontrolü altındaydı. Endülüs 711 yılında, İslam'ı kabul etmiş ve bugünkü İspanya'da bulunan Vizigot Krallığı'nı fethetmiş bir Berberi olan Tarık bin Ziyad tarafından kuruldu.
Emevi birlikleri doğuya doğru ilerledi ve 717'de Aksu Muharebesi'nde Orta Asya'daki Çin kuvvetleri tarafından durdurulana kadar Maveraünnehir'i ele geçirdi. Emevi Halifeliği'nin fetihlerinin bir kısmı günümüz Hindistan'ının Sind eyaletini de kapsıyordu.
Bizans cephesinde bazı başarılar elde edilmiş olsa da, bu başarılar umulduğu kadar fazla değildi. Müslümanlar 717 ve 718 yıllarında Konstantinopolis'i kuşatmayı başarsalar da, nihayetinde geri çekilmek ve Anadolu'yu boşaltmak zorunda kaldılar. Sonraki yıllarda Halifeliğin büyümesi yavaş ama kesin bir şekilde yavaşladı. Emevi hanedanı ise Atlas Okyanusu'ndan günümüz Hindistan sınırlarına kadar uzanan geniş bir imparatorluk kurdu.
Emevi Halifeliği'nin ilk başarısızlıkları
Abdülmelik'in oğlu Hişam 724 yılında Halifeliğe yükseldi. Onun 19 yıllık iktidarından sonra Halifelik en güçlü dönemini yaşıyordu ve ilk ciddi zorluklarını görmeye başlamıştı.
Avrupa cephesinde Emevi orduları Frank Krallığı'na girmiş, Güney Fransa'nın bazı bölgelerini fethetmiş ve 732'deki Puvatya (Tours) Muharebesi'nde yenilgiye uğrayana kadar kuzeye doğru ilerlemişti. Daha sonra 740 yılında Berberi İsyanı meydana geldi ve günümüz Fas ve Cezayir'indeki Emevi ordusu Kuzey Afrika'nın Berberi Kabileleri tarafından yok edildi. 743 yılında, sert vergilendirme, Arap yöneticilerin yerel halkın din değiştirmesini kabul etmek istememesi ve Emevilerin gücü ciddi şekilde kötüye kullanması sonucunda Halifeliğe tabi olmayan ilk Müslüman cumhuriyetler ortaya çıktı.
Emevi Halifeliği ve zorlu Hazar Hanlığı Kafkasya'da çatıştı. Bu, iki süper güç arasında acımasız bir çatışmaydı. Arap birlikleri, mütevazı bir başarı elde etmelerine rağmen, bugünkü Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya'da kalıcı bir Müslüman varlığı kurmayı başardılar.
Güneydeki Chalukya Hanedanlığı ve Hindistan'ın kuzeyindeki Gurjara-Pratihara Müslüman işgalcileri püskürttü. Bu arada Hişam, Bizans İmparatorluğu'na bir akın başlattı ama sonuçta Akroinon Muharebesi'nde yenildi.
Hişam'ın yönetimindeki en ciddi gerileme Horasan'da, Perslerin ve Arap yerleşimcilerin Hişam'ın baskıcı vergilerine, Şam'a çok yakın valilerin yetkilerini kötüye kullanmasına ve nüfusun ırksal ve dinsel olarak bölünmesine karşı bir araya gelerek isyan etmesiyle meydana geldi. Bu ayaklanma ilk başta bastırılmış olsa da, Emevi Halifeliğini yıkan nihai yangını ateşledi.
Abbasi devrimi başlıyor
Hişam 743 yılında vefat ettiğinde, yeğeni II. Velid kral olarak görevi devraldı. Kısa süren hükümdarlığı, otoritesine meydan okumaya cüret eden akrabalarına karşı baskıyla geçti. Daha sonra halife olarak atanan kuzeni Yezid, 744 yılında ona suikast düzenledi. Sadece altı ay iktidarda kaldıktan sonra vefat etti ve kardeşi İbrahim'i halefi olarak atadı. Eski halife, Halife Abdülmelik'in yeğeni Mervan bin Muhammed tarafından tahttan indirildi. Bugün bu kargaşa dönemi Emevi İç Savaşı olarak bilinir ve bazen "Üçüncü Fitne" olarak da anılır.
Mervan, Halife olur olmaz Emevi karşıtı artan bir öfkeyle karşılaştı. Haşimiyye, 7. yüzyılın sonlarında İkinci Fitne sona erdikten sonra aktif olarak yeni üyeler arayan gizli bir gruptu. Pek çok Şii Müslüman, özellikle de Emevilerin yüksek vergilerinden bunalan Farslar ve yönetici aileyi gaspçı olarak gören Arap kabileleri Haşimiyye'yi destekledi.
Haşimiyye'nin asker toplama çabaları Emevi İç Savaşı sırasında büyük ölçüde desteklendi ve karizmatik ve popüler Fars Komutan Ebu Müslim El Horasani'nin hizmetlerine girmeyi başardılar. Horasan'da 747'de Emevilere karşı açıkça isyan ettikten sonra, Emeviler dava adına vilayeti rahatlıkla fethetti. Bu dönemde Haşimiyye'nin (Kan Dökücü) başında Abbasilerden (Peygamberle bağları olan bir Arap aşireti) Es-Saffah olarak da bilinen Ebu El-Abbas bulunuyordu.
749'da Irak'taki isyancılar hükümeti yenince Ebu El-Abbas Halife seçildi. Emeviler ertesi yıl Şam'ı ve diğer birçok şehri Abbasilere kaybettiler. Mısır'a kaçmak zorunda kalan II. Mervan sonunda yakalandı ve orada idam edildi. Ebu el-Abbas 750 yılının sonlarında Emevi prenslerine af çıkardığında, onları topladı ve hepsini idam etti.
Emevi Halifeliği ve İslam tarihi
Emevi Halifeliği, Peygamber Muhammed ve Raşidun Halifeliği'ne kadar uzanan birleşik İslami yönetimin devamıydı. Hilafetin çöküşünü valilik birliğinin hızlı bir şekilde bozulması takip etti. Barghwata Konfederasyonu ve Midrarid Hanedanlığı gibi yerel devletler, 740 yılındaki Berberi İsyanı'ndan sonra bugünkü Batı Cezayir ve günümüz Fas'ında gelişmiştir. Ancak Emeviler, Müslüman dünyasındaki baskın siyasi güç olmaya devam etti.
Abbasilerin iktidara geldiği 750'li yıllar tarihte bir dönüm noktası oldu. Tarih boyunca tekrarlanan bir şekilde, yeni yöneticiler hemen dostlarına, bu durumda Halife Ali'nin doğrudan halefleri ve onun en sadık takipçileri olan Alioğullarına karşı cephe aldılar. Ardından gelen katliam, Fas'taki Orta Atlas Dağları'na sığınan İdris İbn Abdullah'ın kaçmasına ve 788'de Sultan olarak taç giymesine yol açtı. Bu olay 788 yılında gerçekleşti.
Suriye'ye karşı Emevi Prensi Abdurrahman İbn Muaviye Endülüs'e doğru tehlikeli bir yolculuk yaptı ve sonunda kendisini Abbasilerden korumak için orada konuşlanmış olan Suriyeli garnizonların desteğiyle kontrolü ele geçirdi. Ülkesi kısa sürede İslami entelektüel hayatın merkez üssü olarak öne çıktı.
8'inci yüzyılın sonlarına doğru Arap Ağlebî Hanedanı Abbasilerden başarılı bir şekilde koparak bugünkü Tunus'ta bağımsız bir devlet olarak Kayravan Emirliği'ni kurdu. Abbasiler hala resmi olarak Halife olarak kabul edilseler de, Orta Doğu dışındaki güçleri çoğunlukla sembolikti.
Emevi Halifeliği'nin meşruiyetine yönelik meydan okumalar sıkça görülüyordu. Müslümanlar arasında I. Muaviye'nin iktidara gelişinin haksız olduğu ve aile üyeleri tarafından işlenen cinayetlerin ağır bir şekilde cezalandırılması gerektiği düşüncesi yaygındı. Emevilerin vergileri hem gayrimüslimler hem de İslam'ı kabul edenler için özellikle ağırdı. Son olarak Şam hükümeti, Suriyeli ve Yemenli Arapların toplumun diğer üyelerinin sahip olmadığı özel avantajlara sahip olduğu İslam öncesi kabileler arası dengelere büyük ölçüde dayanıyordu. Bu unsurlar bir araya gelerek Emevi hanedanına karşı, ilk zayıflık belirtisinde sonunda topyekûn bir isyana dönüşecek bir kızgınlık yarattı.
