İbn-i Sina: İslam Altın Çağının En Büyük Düşünürü

İslam Altın Çağı'nın en önemli fikirlerinden bazıları, Batı'da daha çok isminin İbranice versiyonu olan Avicenna olarak bilinen İbn-i Sina'dan gelmiştir. Bu makale, İbn-i Sina'nın doğumundan ölümüne kadar olan hayatını, aile geçmişinden eğitimine ve siyasi kariyerine kadar her şeyi kapsayacak şekilde detaylandırmaktadır.

İlgili: İslam Bilimi Avrupa'ya Nasıl ve Kimler Tarafından Aktarıldı?

MS 980 yılının Ağustos ayında İbn-i Sina dünyaya geldi. Bir öğrencisine anlattığı ilk gençlik yıllarına dair hatıraları, o dönemde onun hakkındaki tek bilgi kaynağımızdır. Bu anlatının güvenilir olmadığı açık olsa da, İbn-i Sina'nın hayatıyla ilgili gelecekteki tartışmalar için birincil kaynak olarak hizmet edecektir ve sadece İbn-i Sina'nın hayatının detaylarını onun karakterize etmeyi seçtiği şekilde sahip olarak okunmalıdır.

İbn-i Sina'nın Kozmopolit Yetiştirilme Tarzı

Kelime anlamı "Güneş Ülkesi" olan Kharmaithan, İbn-i Sina'nın doğduğu Buhara'ya çok uzak olmayan büyükçe bir yerleşim yeridir. Orta Pers yazımında "ışıltılı" olarak anılan Belh, babasının yaşadığı yerdi. Yunanlılar tarafından Bactra olarak biliniyordu ve antik çağın büyük bir bölümünde Pers'te Helenizm'in bir merkezini oluşturuyordu.

Bakımsızlığa uğradıktan sonra, Samani ve Gazneli imparatorluklarının yönetimi altında gelişen bir metropol olarak yeniden canlandırıldı. Soheil Afnan, Belh'in olağanüstü kozmopolit bir yer olduğunu gözlemlemektedir:

Burada Zerdüştlük, Budizm, Maniheizm, Nasturi Hıristiyanlığı ve nihayet İslam bir araya geldi. Burası, uzak Çin'den gelen hacıların ziyaret ettiği ünlü Budist manastırı Nowbahar'ın bulunduğu yerdi ve başında Bağdat'taki Halifelerin sarayındaki en güçlü, yetenekli ve aydınlanmış bakanın atası olan Barmak bulunuyordu.

Buhara adlı bir şehirde büyük bir Budist manastırı ile büyük bir İslam okulu bir arada bulunuyordu ve bu okulun Çince adı da Pu-Ho'ydu.

İbn-i Sina'nın Soyu 

İbn-i Sina'nın soy ağacı bugüne kadar karanlıkta kalmıştır. Annesinin yerli olduğunu biliyoruz çünkü adı Setreh, açık bir şekilde Farsça'dır. Bununla birlikte, babasının Pers, Türk, Arap, Çinli veya bu kökenlerin bir karışımı olabileceği tahmin edilmektedir.

Nereden geldiğine bakılmaksızın, İbn-i Sina'nın babası radikal inançlara sahip güçlü bir figürdü. Komşu şehir Harmaithan'ın valisi olmak için Buhara'dan ayrıldığına inanılıyor. "Babam Mısırlıların [Fatımilerin] davetine icabet edenlerden biriydi ve İsmaililer arasında sayılıyordu" diye açıklıyor İbn-i Sina.

Pers liderleri İsmailileri mistik bir grup oldukları için küçümsüyorlardı. İbn-i Sina, babası ya da kardeşiyle Hint aritmetiği, geometrisi ya da felsefesi çalıştığına dair söylentileri doğrulamaz ya da reddetmez, ancak bunların varlığını da inkar etmez. Kesin olan bir şey varsa o da kendisini babasının dini inançlarından ayırmaya istekli olduğudur.

İbn-i Sina'nın Eğitimi

En azından başlangıçta, İbn-i Sina'nın eğitiminde çok çeşitli konulara maruz kaldığı görülmektedir. On yaşına geldiğinde Kur'an'ın tamamını okuyup ezberlediği iddiası efsane haline gelmiştir, ancak bunun gerçek anlamıyla mı yoksa İslam'a olan kökten bağlılığının bir işareti olarak mı algılanması gerektiği belirsizliğini korumaktadır.

Her halükarda, bir bakkaldan biraz Hint aritmetiği, bir bilgeden biraz dini muhakeme ve Nātelī adlı ünlü bir öğretmenden felsefe öğrenmiştir. Arapça olarak okuduğu pek çok Yunan filozof, bilim adamı ve düşünür arasında Aristoteles, Platon ve Öklid de vardı. Düşüncesindeki 'Peripatetik' (Aristoteles sonrası) ve Stoacı ilkeler, ilk iki düşünürü okurken yorumlara güvenmesine dayandırılabilir.

16 yaşındayken akıl yürütmeye olan ilgisi bir saplantıya dönüştü. Oldukça ilginç bir anekdotta İbn-i Sina, bu dönemde ne zaman bir sorun aklına takılsa, o sırada kendisini rahatsız eden entelektüel mesele neyse onu aşmak için camide namaz kıldığını, ancak fiziksel olarak zayıf hissettiğinde bir kadeh şarap içerek gücünü geri kazandığını ifade eder.

Aristoteles ve Fârâbi

İbn-i Sina, Aristoteles'in Metafizik'ini yaklaşık kırk kez okuduğunu iddia etmesine rağmen, onu tamamen anlaşılmaz bulmuştur. Sonunda, bir kitapçı tarafından Fârâbi'nin Aristoteles'in metni üzerine bir denemesi olduğu ortaya çıkan bir cildi satın almaya ikna edildikten sonra, Aristoteles'in yazdıklarının amacını anladı.

Bu dönemde İbn-i Sina da tıp okumaya başladı ve tebaası arasında İbn-i Sina'nın da bulunduğu Buhara prensi Nuh İbn-i Mansur hastalandı. Tıbbi yardıma ihtiyacı olduğunda İbn-i Sina'yı çağırdılar ve o oradayken Buhara'daki ünlü Samani kütüphanesini ziyaret etti.

Daha önce hiç görmediğim ve o zamandan beri de görmediğim, birçok kişinin henüz adını bile bilmediği kitaplar gördüm. Bu kitapları okudum ve içeriklerini not aldım.

İbn-i Sina.

Bu hanedan gerçekten de edebiyata verdikleri destek ve öğrenmeye besledikleri derin hürmetle ünlüydü. Çok geçmeden yangın çıktı ve İbn-i Sina'nın aleyhtarları, kütüphanenin yok edilmesinden onun sorumlu olduğunu ve kütüphanedeki bilgileri kendine sakladığını iddia ettiler.

Buhara'dan Gurganj'a – ve Sürgüne

Buhara'dan ayrıldıktan sonra İbn-i Sina Gurganj'a yerleşir. Resmi neden babasının ölümüdür, ancak artık kendi başının çaresine bakmak zorunda olduğu gerçeği, neden Buhara prensinden Gurganj sultanına efendisini değiştirdiğini açıklamamaktadır. Ancak çalkantılı bir dönemdi, çünkü Türkler İran'da güç kazanıyordu ve İsmaililik inancıyla ilişkili herkese karşı son derece eleştirel yaklaşıyorlardı.

İlk başta kollarını açarak karşılanmasına rağmen, kısa süre sonra Gurganj'da yaşamanın zor olduğunu keşfetti. Adı Mahmud olan Sultan, dini katılığıyla tanınıyordu ve İbn-i Sina'nın ülkeden kaçışı Sultan'ı nihayetinde dehşete düşürdü. İbn-i Sina'nın kendi ağzından öğrendiğimize göre, Mahmud daha sonra bir ressama…

… [İbn-i Sina'nın] bir portresini yapması için görevlendirdiğini ve kırk kadar kopyasının ülkenin her yerinde dolaştırıldığını, nerede bulunursa tutuklanması ve Sultan'a götürülmesi için kesin emir verildiğini söyledi. Bu arada İbn-i Sina ve Masihi (İbn Sina'nın arkadaşı)… köyden köye dolaşırken dördüncü gün şiddetli bir kum fırtınasına yakalandılar ve yollarını tamamen kaybettiler. Masihi çölün aşırı sıcağına dayanamadı ve susuzluktan öldü, ancak arkadaşına 'ruhlarının başka bir yerde buluşacağına' dair güvence verdi. İbn-i Sina rehberle birlikte 'bin bir güçlükten sonra' Baward'a giden yolu bulmuştur.

İbn-i Sina

Böylece, İbn Sina'nın Gurganj'a taşınması, aşağıdaki şekilde tanımladığı bir hareketlilik döneminin başlangıcına işaret ediyordu:

… sonra zaruret beni Fasa'ya ve oradan Baward'a ve oradan Tiis'e, sonra Shaqqan'a, sonra Samanqan'a, sonra Horasan'ın sınır karakolu Jajarm'a ve oradan Jurjan'a (Gurgan) taşınmaya zorladı. Tüm amacım Emir Qabiis'e ulaşmaktı; ancak bu arada Qabiis yakalandı ve bir kaleye hapsedildi ve orada öldü. Bundan sonra Dihistan'a gittim ve orada çok hastalandım, sonra Cürcan'a döndüm ve orada Abii 'Ubaid al-Jiizjani benimle arkadaş oldu; ve durumumla ilgili bir şiir kaleme aldım. İçinde şöyle bir dize vardı: 'Ben bir kez büyük oldum, artık Mısır beni almazdı / Ve değerim arttığında, kimse beni satın almak istemezdi. Bu son mısralar kelimesi kelimesine alınmamalıdır, daha ziyade Yusuf'un Mısır'daki durumuna bir göndermedir ve eşit ölçüde kendine acıma ve kendini tutma sergiler.

İbn-i Sina

Siyaset ve Ölüm

Hamadhan hükümdarının kolik hastalığını tedavi etmek için çağrılmasının bir sonucu olarak İbn-i Sina, hükümdarın özel doktoru ve ardından veziri olmak için kademelerde yükseldi. Öte yandan, İbn-i Sina üstlendiği bu görev nedeniyle başta ordu olmak üzere pek çok kişiyi kendinden uzaklaştırdı. (herhangi bir politikacı için nadiren akıllıca bir harekettir).

İçki içmek ve müzik dinlemek İbn-i Sina'nın en sevdiği eğlencelerden ikisi olsa da, dönemine göre bir tür çapkın olarak da görülüyordu. İbn-i Sina, İsfahan hükümdarı Al el-Dowleh ile yazışmalarının bulunmasının ardından gözlerden uzak yaşamaya başladı. Hapsedildi ve bu konuda aşağıdaki manzum dizeleri yazdı:

Gördüğün gibi içeri girişim kesindi / Dışarı çıkışım birçoklarının şüphe edeceği şeydir.

İbn-i Sina beklenmedik bir şekilde serbest bırakıldı ve İsfahan'a gitmeyi başardı. İbn-i Sina'nın evim diyebileceği bir yer varsa, o da burasıydı. İbn-i Sina kuşkusuz hükümdara yakındı, ancak işine odaklanmak adına siyasetten uzak durmayı tercih etti.

Ancak Pers ülkesinin büyük bölümünde patlak veren iç çatışma onu İsfahan'a kadar takip etti ve ölümü sessiz sedasız olmayacaktı. Hayatının sonlarına doğru, Al el-Dowleh ile birlikte sağlık durumlarının kötüleşmesi nedeniyle İsfahan'dan ayrıldılar. Bu dönemde kendi hizmetkârlarının bile onun için bir tehlike kaynağı olduğunu öğreniyoruz:

Ayrıca epilepsi için mithridatum aldı; ama kölelerinden biri gidip büyük miktarda afyon attı ve karışımı tüketti; zira hazinesinden çok para çalmışlardı ve yaptıklarının cezasından kaçmak için onu ortadan kaldırmak istiyorlardı.

İsfahan'ı yeniden ele geçiren Alâ el-Devleh, Hamadhan üzerine yürüdü ve İbn-i Sina da onunla birlikte geldi. Seferleri başarılı oldu ve çok geçmeden İbn-i Sina kendisini kovalayan ve hapseden şehirde, 1037 yazında 58 yaşında öldü.

 İbn-i Sina Hakkında Sık Sorulan Sorular