İmparator I. Justinianus döneminde Bizans İmparatorluğu feci bir salgın tarafından tahrip edildi. Bu, üç tarihi veba salgınından ilkinin başlangıcıydı; ikincisi 14. yüzyıldaki Kara Ölüm, üçüncüsü ise 20. yüzyıldaki veba salgınıydı. 549'da sona eren ve genellikle Justinianus Vebası olarak anılan ilk salgın sadece birkaç yıl sürmüş olsa da, salgın iki yüzyıl daha, 8. yüzyıla kadar sık sık tekrarlanmaya devam etmiştir. Tarihçiler vebanın ilk salgınının insanlık tarihinin en kanlı salgınlarından biri olduğu ve 15 milyon ila 100 milyon insanın (ya da o zamanki Avrupa nüfusunun %25-60'ının) ölümüne yol açtığı konusunda hemfikirdir.
Kara Ölüm Veba ile İlgili Yazılar:
- Büyük Londra Vebası: 17. Yüzyılın Kara Ölümü
- Kara Ölüm Veba'nın tarihi ve yayılım hikayesi
- Veba doktoru: Orta Çağ'ın gagalı doktorları
- Atina'nın Altın Çağı Veba Salgını Yüzünden mi Sona Erdi?
Justinianus Vebasının Başlangıç Noktaları
Bir hastalığın etiyolojisi ( hastalığın nedeninin araştırılması) çağdaş dönemde bile anlaşılması zor bir konu olmaya devam etmektedir. Bilimin geçmişteki salgın ve pandemilere dair çizebildiği resim daha da bulanıktır ve bizi muhtemelen yanlış tarihsel raporlara bağımlı kılmaktadır. İlk veba salgınının başlangıcı ve Justinianus Vebası bu kuralın istisnası değildir.
Bununla birlikte, salgının kökeni kesin olarak Doğu olarak belirlenmiştir. Buna karşın, aynı döneme ait kanıtlar salgının Afrika'dan Avrupa'nın kuzeyine doğru yayılmış olabileceğini düşündürmektedir. Pandemi ilk olarak 541 yılında Mısır'da belgelenmiş olsa da, Bizans İmparatorluğu sınırlarına ulaşana kadar kayıtlara geçmemiştir.
Birçok kişi, ortak semptomları ve hastalığın muhtemel doğu kökenleri nedeniyle Kara Ölüm ile bu salgının aynı olduğunu düşünmüştür.
2013 yılında bu önsezinin doğruluğu kanıtlandı. Bilim insanları, Kara Ölüm'e de neden olan Yersinia pestis bakterisinin Justinianus salgınından sorumlu olduğunu belirledi. Hem antik hem de çağdaş Yersinia pestis türlerinin bulunduğu Tian Shan dağlarının hastalığın gerçek doğum yeri olduğu öne sürüldü.
Veba Avrupa'ya Yayılıyor
Bizans imparatorunun sarayında tarihçi ve akademisyen olarak görev yapan Kayseryalı Prokopius, Justinianus Vebası konusunda temel referanslarımızdan biridir. Duyduğuna göre, Bizans İmparatorluğu bu hastalığı Mısırlı gezginlerden kapmıştır. Özellikle de Mısır'ın doğu Nil Deltası'ndaki Pelusium limanından yayılmıştır. Hastalık buradan kara ve su yoluyla tüm İmparatorluğa yayılmıştır.
542 yılında Konstantinopolis salgından büyük zarar gördü. 5. yüzyılda Bizans şehri, tahminen 300.000 ila 500.000 kişiye ev sahipliği yapan hareketli bir metropoldü. Sonuç olarak, halkını desteklemek için büyük miktarlarda tahıla ihtiyaç duyuyordu. Bu konunun siyasi önemi, hükümeti metropole yeterli tahıl tedarikinin ulaşmasını garanti altına almak için harekete geçmeye sevk etti. Bu gıda öncelikle tarımsal kaynaklarının bolluğuyla bilinen Mısır'dan getiriliyordu. Dolayısıyla Bizans kenti, Mısır'la yaptıkları tahıl ticareti nedeniyle Justinianus Vebası'ndan etkilendi. Tahıl taşıyan kamyonlara binen fareler muhtemelen salgının hızla yayılmasına katkıda bulunmuştur.
Bizans İmparatorluğu'nda Veba Krizi
Prokopius'un salgın Konstantinopolis'e ulaştığında yaşananlara dair anlattıkları iç karartıcıdır. Pandeminin Konstantinopolis'i dört ay boyunca kasıp kavurduğunu, öyle ki yetkililerin ölüleri gömmek yerine sokaklarda bıraktığını söyler. Çok sayıda ölü olduğu için uygun cenaze törenleri yapılamamış ve tüm kent çürümeye yüz tutmuş. Mezarlıklar dolup taştıkça, kent sakinleri devasa mezar çukurları kazıyor ve hatta cesetleri denize atıyorlardı.
Prokopius'un Bizans başkentindeki günlük ölüm sayısı için verdiği 10.000 rakamı muhtemelen yüksektir, ancak yazdıkları bize kenti saran trajedinin boyutları hakkında bir fikir vermektedir. Tarihçiler Konstantinopolis'te salgının en yoğun olduğu dönemde gerçek ölüm oranının muhtemelen günde 5.000'e yakın olduğunu hesaplamışlardır ki bu yine de şaşırtıcı bir rakamdır. Şehir sakinlerinin %20 ila 40'ı nihayetinde hastalığa yenik düşecekti.
Rivayete göre hem Procopius hem de İmparator Justinianus vebaya yakalanmıştır – her ikisi de son derece hasta olmalarına rağmen hastalıktan ölmemiştir.
Siyasi ve Ekonomik Etkiler
Veba Konstantinopolis'ten Bizans İmparatorluğu'nun geri kalanına yayıldı, ancak özellikle Akdeniz'de kötüydü. Justinianus'un hükümdarlığının ilk dönemlerinde kazandığı zaferler sayesinde yeniden canlanan kara ve su ticaret hatları ölümcül veba bakterilerini taşıyordu. Kırsal kesimde çiftçilerin tarımsal hasatları dramatik bir şekilde azaldı ve Konstantinopolis'te yiyecek kıtlığına yol açtı.
Bunun sonucunda İmparatorluğun vergi tahsilatı da kaçınılmaz olarak düştü. Gizli Tarih (Secret History,) kitabının yazarı Prokopius, Justinianus'un krize verdiği sert tepkiyi anlatırken, imparatorun tebaasından her zamanki yıllık vergi katkılarını talep etmeye devam ettiğini ve hatta toplulukların komşularının ölümlerinden kaynaklanan açığı telafi etmelerini emrettiğini söyledi.
Daha sonra ortaya çıkan Justinianus Vebası salgınları Roma şehrine büyük zarar verdi.
Salgın, binlerce Bizans askerini öldürdüğü ve sonuçta garnizonların azalmasına yol açtığı için İmparatorluğun düşmanlarıyla savaşma kabiliyetini de engelledi. Salgının ilerleyişi, Bizans İmparatorluğu'nun nüfusu önemli ölçüde düştüğü için askeri güçlerin yeni asker toplamasını da durdurdu.
Bu askeri gerileme Justinianus'un yeni fethettiği toprakları saldırılara karşı son derece hassas hale getirdi ve eski Batı Roma İmparatorluğu topraklarını yeniden fethetme vizyonunu gerçekleştirmesini engelledi. Lombardlar 568'de kuzey İtalya'ya saldırıp fethederek burada konuşlanmış olan küçük Bizans kuvvetlerini yenmiş ve yarımadanın siyasi birliğini bozmuşlardır.
Bizans İmparatorluğu'nun doğu bölgeleri 630'lu yıllardan itibaren vebanın orduyu zayıflattığı ve saldırıya karşı koymalarını zorlaştırdığı Arap Müslüman istilacıların eline geçti. Sonuç olarak Justinianus, Kuzey Afrika'daki Vandallara ve İtalya'daki Gotlara karşı çabalarını azaltmak zorunda kaldı.
Justinianus Vebası Düşünüldüğü Kadar Ölümcül Değil mi?
Yeni bir araştırmaya göre, modern yazarların felaket tahminlerine rağmen, Justinianus Vebası daha önce düşünülen kadar yıkıcı olmamış olabilir. Justinianus Vebası'nın gerçek şiddeti, belki de 14. yüzyıldaki Kara Ölüm ile yapılan karşılaştırmalar nedeniyle abartılmıştır.
Araştırmacılar, yazıtlar, polen sayımları, sikkeler, DNA örnekleri ve toplu mezarlar da dahil olmak üzere çeşitli veri setlerini analiz ederek salgının Kara Ölüm kadar ciddi olmadığını belirledi. Artık çok daha kesin bir güvenle Kara Ölüm'ün Avrupa'da on milyonlarca kişinin ölümünden sorumlu olduğunu söyleyebiliriz. Sadece bir örnek vermek gerekirse, nüfus artışı ve istikrarının güvenilir bir göstergesi olan polen sayımları Justinianus Vebası öncesinde, sırasında ve sonrasında neredeyse hiç değişiklik göstermemiştir. Benzer şekilde, dolaşımdaki sikkelerin miktarında da fazla bir değişiklik olmamıştır. Ayrıca, 540'lı yıllarda beş veya daha fazla kişi olarak tanımlanan toplu definlerde belirgin bir artış görülmemektedir.
Prokopios ve Efesli John'un da aralarında bulunduğu az sayıda yazar neredeyse kıyametçi, sansasyonel anlatılar sunsa da, tarihi kayıtların büyük çoğunluğu siyasi ya da ticari faaliyetlerde önemli bir düşüşten bahsetmez. Princeton Üniversitesi'nden John Haldon adlı bir tarihçi, "[Justinianus Vebası'nın] Akdeniz, Orta Doğu, Orta ve Batı Avrupa dünyasının tüm bölgelerini etkileyen genel bir felaket olduğu fikrinin yeniden düşünülmesi gerektiğini" savunmuştur.
Epidemiyoloji ve Justinianus Vebası
Justinianus Vebası'na neden olan Yersinia pestis salgınının yukarıda da belirtildiği gibi Orta Asya'da başladığı düşünülmektedir. Ancak bazı araştırmacılar, coğrafi olarak daha doğuda olmasına rağmen Sasani Pers İmparatorluğu'nun Bizans İmparatorluğu'ndan sonra salgına kurban gitmesini gerekçe göstererek hastalığın Sahra altı Afrika'dan kaynaklandığını varsaymaktadır.
Günümüz Çin'i, Kazakistan ve Kırgızistan'daki Tian Shan dağlarından elde edilen çağdaş suşlar, Almanya'daki Justinianus Vebası kurbanlarında bulunan Yersinia pestis DNA'sı ile en benzer varyasyonları göstermiştir. Daha fazla kanıt, Avrasya Bozkırları boyunca batıya seyahat eden göçebelerin Justinianus Vebası'nın yayılmasında rol oynamış olabileceğini düşündürmektedir; zira Tian Shan'dan MS 180 yılına kadar uzanan eski bir kafatasında çok benzer bir suş keşfedilmiştir.
Bizans İmparatorluğu, Justinianus'un vergilendirmeyi sürdürme ve denizaşırı seferler düzenleme çabalarına rağmen vebadan ciddi şekilde etkilendi. İmparatorluk İtalya'yı ve Batı Akdeniz'i yeniden ele geçirmenin eşiğindeydi ki bu da salgın başlamadan önce eski Batı Roma İmparatorluğu'nun kalbinin attığı toprakları yeniden canlandıracaktı.
Lombardlar 568'de İtalya'ya girdiler ve Bizans ordusunun hastalık nedeniyle geçici olarak çökmesinden yararlanarak Bizanslıları yarımadanın güneyine ittiler. Yeni araştırmalar vebanın ciddiyeti konusunda şüphe uyandırsa ve veba salgınları antik çağda daha yaygın olsa da, Justinianus'un Vebası kuşkusuz akranları tarafından korkunç bir felaket olarak görülüyordu.
