Akhenaton (IV. Amenhotep) 18. Hanedanlığın sonlarına doğru tahta çıktığında Antik Mısır güçlü uluslararası ilişkilere sahip ekonomik ve askeri bir güç merkeziydi. Akhenaton, "Aten'in yerine geçen" anlamına gelmektedir; IV. Amenhotep, hükümdarlığının beşinci yılında, dini Mısır'ın geleneksel tanrılarından radikal bir şekilde uzaklaştırdığında bu ismi kendisi için belirlemiştir.
Akhenaton güneş tanrısı Aten'in takdirini kazanmaya çalıştı ve nüfuzlu rahipler, bürokrasi ve soylular arasındaki yerleşik gücü bastırmak ve çürümeyi azaltmak için tek tanrıcılığı getirdi. Ayrıca Mısır'ın ilahi hükümdarı olarak nüfuzunu perçinlemek istiyordu.
Güneşe Tapmak
Akhenaton başkenti kaleleri Teb ve Memfis'ten yeni şehir Akhet-Aten'e (günümüzde Mısır'ın Minya eyaletinde Amarna olarak bilinmektedir) taşıdı. Akhet-Aten, Mısır'ın geleneksel tanrıları olan Maat, Amun-Ra, Osiris ve Isis ile hiçbir bağı olmayan Aten'e tapınma amacıyla inşa edilmiştir.
Babası III. Amenhotep 37 yıl boyunca istikrarlı bir şekilde hüküm sürerken, Akhenaton Akhet-Aten'i kurdu ve Teb'deki Amun Tapınağı gibi kutsal yapılara saygısızlık göstererek Amun tapınmasına savaş açtı. Buna ek olarak, Aten'in varlıklarını onaylamadığı gerekçesiyle Mısır'daki hiyerogliflerden ve anıtlardan diğer tanrılara yapılan atıfları kaldırmaya çalıştı. Rahiplikleri kaldırdı ve kaynakları Amun'dan uzaklaştırarak Aten için eski tapınaklardan tasarım olarak radikal bir şekilde farklı olan görkemli tapınaklar inşa etti.
Akhet-Aten'deyken Firavun önemli tercihlerden mahrum kaldı, dış ilişkiler çöktü, bürokrasi yavaşladı ve diğer güç odakları ona karşı komplo kurmakta kendilerini serbest hissettiler. Mısırlılar ülkedeki doğal felaketlerden, hastalığın yayılmasından, yeni bir başkentin hızla inşa edilmesinin getirdiği yüksek harcamalar nedeniyle ekonominin tahrip olmasından ve Hititlerle süregelen çatışmalardan giderek daha fazla Akhenaton'u sorumlu tutmaya başladılar.
Akhenaton 17 yıl boyunca hüküm sürdü. Zamansız ölümünden sonra Akhet-Aten hemen unutuldu. Akhenaton'un ölçüsüz liderliğinin, oğlu Tutankamon, eski komutan Horemheb ve Büyük Ramses (II. Ramses) de dahil olmak üzere sonraki firavun hanedanlarının ortadan kaldırmasını gerektirecek kalıcı etkileri oldu. Bir "kâfir" ve Antik Mısır'ın düşmanı olarak tarih kitaplarından silindi, anıtları yıkıldı ve Aten'e adanmış tapınaklar yıkılarak taşları daha geleneksel tanrılara tapınmada kullanılmak üzere geri dönüştürüldü.
Akhenaton ve Nefertiti Evliliği
Adı "Güzel kadın geldi" anlamına gelen Nefertiti'nin yukarıdaki büstü, Amarna harabelerinde kraliyet heykeltıraşı Thutmose'un atölyesinde keşfedildi ve Kleopatra ile karşılaştırılabilir bir şöhret seviyesine yükselmesine yardımcı oldu.
Akhenaton ve Nefertiti arasındaki ilişki gizemlidir. Altı kız çocuğu doğurmuştur: Smenkhkare ile evlenen Meritaten'in, tahta çıktığında genç Tutankamon'a baktığı ve Büyük Kraliyet Eşi olduğu söylenir.
Ancak Nefertiti, Tutankamon'un annesi değildir. Akhenaton'un tartışmalı "KV 55" mezarının aksine, Nefertiti'nin mezarı hiçbir zaman bulunamamış ve kesin olarak tanımlanamamış, bu da erken mi öldüğü, köşesine mi çekildiği ya da itibarının mı elinden alındığı tartışmalarına yol açmıştır. Yeni kanıtlar, kocasından daha uzun yaşadığını ve onun ölümünden sonra ancak Tutankamon'un yükselişinden önce Antik Mısır siyasetinde bir rolü olduğunu gösteriyor.
Antik Mısır tutucu ve muhafazakar bir toplumdu, ancak Armana'da bulunan eserlerden ve Horemheb döneminde yere atılıp yüzüstü gömüldükten veya tekrar kullanıldıktan sonra Teb'de ele geçirilen talatat bloklarından, Nefertiti'nin Akhenaton döneminde etkili ve bağımsız olduğu açıkça görülmektedir.
Amarna Sanatı
Akhenaton'u (ve Nefertiti'yi) tarih kitaplarından silmek için çaba sarf edilmiş olsa da, Mısır sanatı üzerindeki etkileri yadsınamaz. 20. yüzyılın başlarında Amarna'nın keşfinden önce, Akhenaton'un tarihe katkısının görsel sanatlarla sınırlı olduğu düşünülüyordu.
Amarna dönemi Akhenaton yönetiminde dini ve sanatsal bir rönesansa sahne oldu ve sonraki firavunlar döneminde de gelişmeye devam etti. Sanatçılar, Firavun'un reformlarına yeni bakış açıları arayışıyla yüzyılların boğucu kurallarından kurtuldukça sanatsal özgürlük yeniden sağlandı.
Resmi duruşlu sert figürler, askeri sahneler ve önemli savaşlar, geleneksel tanrılar ve ölümden sonraki yaşamın önemi artık aile yaşamı tasvirleri, sevgi gösterileri, kadın merkezli sanat ve elbette güneş diski Aten'e övgülerle birleşti.
Amarna üslubu, şu anda Amarna'dan elde edilen ya da bazı durumlarda başka yerlerde doğru bir şekilde tespit edilen sanat, mimari ve bilgi ile zenginleştirilmiştir. Heykel sanatına dair kanıtlar artık Akhenaton'un kraliyet sarayının ötesine geçmekte ve heykeltıraşların bu yöntemi başka kişiler için de kullandığını göstermektedir.
Akhenaton'un Ciddi Bir Hastalığı Var mıydı?
Bilim camiası Akhenaton'un görünüşünün genetik bir bozukluktan mı, onu fiziksel olarak sakat bırakan bir çocukluk hastalığından mı yoksa başka bir fiziksel engelden mi kaynaklandığını tartışmak için çok zaman harcadı. Hatta bazıları tarafından hermafrodit olduğu bile iddia edildi. Louvre Müzesi, Berlin Müzeler Adası, British Museum ve İskenderiye Müzesi'nde Akhenaton'u hem erkek hem de kadın özelliklerine sahip androjen bir kişi olarak tasvir eden kraliyet heykelleri ve eserleri bulunmaktadır. Geniş kalçaları, hamile karnı, uzun başı, dolgun dudakları, ince boynu ve belirgin kulakları söylentilere katkıda bulunmuştur.
Akhenaton'un fiziksel görünümüyle ilgili tartışmaların çoğu, kemiklerinin KV55 mezarındaki mumyaya ait olduğunun tespit edilmesiyle sona ermiştir, ancak evrensel bilimsel kanıya rağmen bu konuda hala anlaşmazlık olduğunu belirtmek gerekir. DNA testleri ve mumyanın ölçümleri, normal boyutlarda, normal büyüklükte bir kafaya sahip ve onu fiziksel olarak farklı kılabilecek genetik işaretlerden yoksun bir adam olduğunu göstermiştir.
Akhenaton'un Modern Yeniden Doğuşu
Akhenaton'un hükümdarlığının en büyük ironisi, kendisinden sonra Firavunların neden olduğu hafıza ve yapı tahribatının, modern arkeoloji aracılığıyla onun rönesansının önünü açmış olmasıdır.
Akhenaton, Amarna şehrinin yıkılması, heykellerinin ve anıtlarının tahrip edilmesi ve fiziksel bedenini ve Tutankamon ve Nefertiti ile ilişkisini yorumlamaya yönelik sanatsal ilgi olmasaydı, Keops (Khufu), Hatşepsut ve II. Ramses ile birlikte unutulabilirdi.
Bunun yerine, şehrinin yeniden keşfedilmesi, taş ayak izlerinin korunması ve ailesini çevreleyen gizemlerin sürmesi ve otoritesinin azalması Akhenaton'u tarihçiler için her zamankinden daha önemli ve ilgi çekici hale getirdi.
Akhenaton, insanların Antik Mısır hakkında cevaplar bulmak için araştırdıklarında aramaya devam edecekleri, büyük fikirleri, güzel bir karısı ve ünlü oğlu olan, güneşe tapan devrimci bir hükümdardır.
Akhenaton Hakkında Sık Sorulanlar
Akhenaton'un ailesi nasıldı?
Akhenaton firavun olduğu sıralarda, MÖ 1353 yılında soylu kadın Nefertiti ile evlendi. Nefertiti, Akhenaton'un Mısır'ın dini ortamını dönüştürmesine yardımcı olan güçlü bir kraliçeydi. Birlikte en az altı kızları olmuştur. Akhenaton'un oğlu Tutankhaten'in de Nefertiti'den olup olmadığı belirsiz olsa da, genç prens ünlü firavun Tutankamon (Tutankhamun) oldu.
Akhenaton hangi dini reformları yaptı?
Hükümdarlığının başlarında Akhenaton kendisini güneş tanrısı Aton ile özdeşleştirmiş ve Aton kültünü tanrıların kralı Amon da dahil olmak üzere diğer birçok tanrıya tapınmanın üzerine çıkarmıştır. Akhenaton kendisini Aton'un yeryüzündeki tezahürü olarak görüyordu. Firavun daha sonra tapınaklardan diğer tanrıların isimlerini sildi; bunun nedeni belirsizdir.
Akhenaton tektanrıcı mıydı?
Akhenaton'un yalnızca güneş tanrısı Aton'a tapması, ilk Mısırbilimcilerin onun dünyanın ilk tek tanrılı dinini yarattığını iddia etmelerine yol açmıştır. Ancak modern bilim, Akhenaton kültünün Aton'u tasavvur ederken ve ona taparken diğer tanrıların -özellikle de Re-Harakhte, Shu ve Maat'ın- özelliklerinden yararlandığını belirtmektedir.
Akhenaton döneminde Mısır sanatı nasıl değişti?
Akhenaton eski Mısır'da hem dini hem de sanatı değiştirmiştir. Bu dönemde kraliyet ailesinin tasvirlerinde uzun, cılız uzuvlar ve dar gözler göze çarpmaktadır ve bazı akademisyenlerin Akhenaton'un Marfan sendromu gibi tıbbi bir rahatsızlığı olup olmadığını merak etmesine neden olmuştur. Bu biçimsel abartıların tanrı Aton'un ışığının metamorfik doğasını temsil etmesi daha akla yatkındır.
Akhenaton'un mirası nedir?
Akhenaton'un hükümdarlığı kapsamlı dini reformlara ve belirli sanatsal gelişmelere sahne olsa da, mirası daha sonraki firavunlar döneminde parçalandı. Akhenaton'un oğlu Tutankhaten, gözden düşen Amun'u tanrıların kralı olarak geri getirdi ve Amun'u onurlandırmak için adını Tutankamon (Tutankhamun) olarak değiştirdi. Aton kültü ortadan kayboldu. Ancak Akhenaton'un sanatsal mirası, gelecekteki zanaatkârların çalışmalarını etkileyecek şekilde hayatta kaldı.
Akhenaton kimdir?
Akhenaton, MÖ 1353'ten 1336'ya kadar hüküm sürmüş bir Mısır firavunuydu. En çok tek tanrıcılığın ve güneş tanrısı Aten'e tapınmanın teşvik edilmesini içeren dini reformlarıyla tanınır.
Akhenaton'un hükümdarlığının Antik Mısır'ın daha geniş tarihi üzerindeki etkisi neydi?
Akhenaton'un hükümdarlığı Mısır tarihinde önemli bir dönüm noktasına işaret ediyordu. Dini reformları ve kültürel yenilikleri çığır açıcıydı, ancak sonuçta kalıcı olmadı. Onun saltanatını, sonunda güçlü Yeni Krallık firavunlarının yükselişine yol açan bir istikrarsızlık ve çatışma dönemi takip etti.