II. Dünya Savaşı sona erdiğinde Avrupa kana bulanmıştı. Şehirlerin yeniden inşa edilmesi, ulaşımın yeniden rayına oturtulması, ekonominin canlandırılması ve her sektördeki hasarın onarılması gerekiyordu. Marshall Planı, 1947 yılında Amerika Birleşik Devletleri tarafından Avrupa'nın savaştan çıkmasına yardımcı olmak için önerilen bir mali yardım paketiydi.
Plan aynı zamanda Avrupa Kurtarma Programı olarak da bilinmektedir. Karşılığında Avrupa ülkeleri, borçlanılan miktara eşdeğer bir miktar karşılığında Amerikan ürünlerini ithal etmeyi kabul etti. Amerika Birleşik Devletleri toplamda 16,5 milyar dolar ya da günümüzdeki değeriyle 173 milyar dolar borç verdi.
Marshall Planı'na göre, Avrupa ülkelerine şu konularda yardımcı olacaktı:
- Hem özel hem de devlet altyapısının değiştirilmesi, genişletilmesi ve yeniden inşa edilmesi
- Üretim darboğazlarının ortadan kaldırılması
- Tüketimi politik olarak kabul edilebilir bir seviyeye getirmek
- Avrupa Ödemeler Birliği'nin oluşturulması ve desteklenmesi için finansman sağlanması
- İki taraflı ticaret yerine uluslararası ticaretin desteklenmesi
- Küresel dolar kıtlığının sona erdirilmesi
Ancak Marshall Planı'nda "koşulluluk" şartları vardı. Alıcı devletler aşağıdakileri kabul etmek zorundaydı:
- Ticareti Avrupa çapında çok taraflı olarak genişletmek
- Döviz dönüşümünde ilerleme kaydetmek
- Amerikan ithalatına karşı ayrımcılığı ortadan kaldırmak için çalışmak
- Kamu harcamalarının kısılmasını teşvik etmek
- Karne gibi hükümet kontrollerini gevşetmek
- Amerika Birleşik Devletleri'ne ihracatı artırmak
Marshall Planı'nın Tarihsel Arka Planı
Marshall Planı savaş bittikten sonra hayata geçirildi. II. Dünya Savaşı'nın bombardımanları büyük hasara yol açtığı için tüm Avrupa'nın yeniden inşa edilmesi gerekiyordu. Amerika Birleşik Devletleri ise, savaş sanayisi sayesinde barış zamanında yakaladığı büyümeyi, yurtdışında ticari kaynaklar yaratarak sürdürmek istiyordu. ABD, savaş sırasında zarar görmemiş olsa da, II. Dünya Savaşı'nın on kat arttırdığı ekonomik faaliyetlerini sürdürmek istiyordu.
Dahası, Amerikan hükümeti, Fransa ve İtalya'da önemli başarılar elde etmiş olan komünizmin Avrupa'da gelişmesinden korkuyordu. Bu nedenle Marshall Planı, ABD Başkanı tarafından benimsenen ve komünizmle sadece kendi topraklarında değil, tüm dünyada mücadele etmeyi amaçlayan Truman Doktrini'nin bir parçasıydı.
Marshall Planı Ne Zaman ve Nerede Başlatıldı?
Marshall Planı Eylül 1947'de imzalanmadan önce, bundan üç ay önce düzenlenen Paris Konferansı'nda uzun uzun tartışılmış ve ana konulardan biri de bu plandan kimin yararlanacağı olmuştu. Sovyet, İngiliz ve Fransız hükümetlerinin temsilcileri bir araya gelerek 22 Avrupa ülkesinin Temmuz 1947'de Avrupa ekonomik işbirliği konferansı için bir araya gelmesini önerdi. Ancak İngiliz ve Fransızlar Sovyetler Birliği'nin kategorik reddiyle karşılaştı. Marshall Planı daha sonra 1 Nisan 1948'den 30 Haziran 1952'ye kadar 4 yıl boyunca resmi olarak uygulandı.
George C. Marshall: Marshall Planı'nın Arkasındaki İsim
Marshall Planı'nın arkasında Başkan Truman'ın danışmanı General Marshall vardı. Plan, resmi adı olan Avrupa Kurtarma Programı'nı almadan önce basın tarafından böyle adlandırılmıştı. General Marshall, Haziran 1947'de Harvard Üniversitesi'nde planın nihai şartlarını ve Amerika'nın Avrupa'nın yeniden inşasına destek verme isteğini açıkladı.
Marshall Planı'nın Amacı
Marshall Planı'nın bakış açısına bağlı olarak çok farklı amaçları vardı. Avrupa için amaç, bombalanan şehirleri ve tesisleri yeniden inşa etmek için yeterli ve güvenli finansman bulmaktı. Amerika Birleşik Devletleri içinse amaç sadece Avrupa'ya yardım etmek değil, aynı zamanda Amerikan topraklarında bir ekonomik durgunluğu önlemekti. Gerçekten de savaş muazzam bir üretime yol açmış ve olağanüstü bir büyümeye neden olmuştu, ancak düşmanlıkların sona ermesi nedeniyle keskin bir düşüş büyük bir ekonomik gerilemeye neden olma riski taşıyordu.
Marshall Planı Avrupa'ya bir hediye değil, koşulları olan bir krediydi: Alıcı ülkeler, ödünç verilen miktara eşit bir miktar karşılığında ekipman ve hizmetlerini Amerika Birleşik Devletleri'nden satın almak zorundaydı. Marshall Planı aynı zamanda devletlerin para yaratarak kendilerini finanse etmelerini yasaklayarak ve bankalar ya da vergilendirme yoluyla bunu yapmaya zorlayarak Avrupa üzerindeki tasarruf baskısını da artırıyordu. Sovyetler Birliği ise Marshall Planını, gelecekteki Doğu Bloğu ülkelerinden oluşan güvenlik kalesini kemirmenin bir aracı olarak görüyordu. ABD tarafından mali olarak desteklenen bu ülkelerin Sovyetler Birliği'ne bağlılıklarını terk etme olasılıkları artacaktı.
Marshall Planı Nasıl Oluşturuldu?
Marshall Planı 1947 yılında kabul edildi ve Nisan 1948 ile Haziran 1952 arasında 4 yıl boyunca uygulandı. Ancak uygulanması kolay olmadı. Başka bir seçenek daha vardı: Nazi Almanyası'nın zarar verdiği ülkelerin şehir ve yapılarına tazminat ödemelerini sağlamak.
Bu, ABD Hazine Bakanı Henry Morgenthau tarafından tasarlanan ve Almanya'nın ağır sanayisinin yok edilmesini, iki devlete bölünmesini ve kalan toprakların Fransa, Polonya ve Sovyetler Birliği arasında paylaştırılmasını öngören Morgenthau Planı'nın önerisiydi. Ancak, I. Dünya Savaşı'ndan çıkarılan derslerle bu plan, Almanya'ya böyle bir muamelenin II. Dünya Savaşı'nda olduğu gibi derin bir adaletsizlik duygusuna ve yeni bir savaşa yol açacağından korkan Truman yönetimi tarafından benimsenmedi.
Marshall Planı'ndan En Çok Hangi Ülkeler Yararlandı?
Bu tablo The Marshall Plan Fifty Years Later'dan alınan Marshall Planı yardımlarını ülke ve yıl bazında (milyon dolar olarak) göstermektedir. Farklı akademisyenler bu dönemdeki Amerikan yardımlarının tam olarak hangi unsurlarının Marshall Planı'nın bir parçası olduğu konusunda farklılık gösterdiğinden, kesin miktarlar konusunda net bir fikir birliği yoktur.
ABD bugünkü rakamlarla yaklaşık 173 milyar dolar harcamış ve bu miktar bu ülkeler arasında paylaştırılmıştır. Marshall Planı tarafından tahsis edilen miktarlar, tüm yararlanıcı ülkeler arasında eşit olarak değil, uğranılan zararın boyutuna göre dağıtıldı. Fransa ve İngiltere en büyük yararlananlar oldu. İngiltere Marshall Planı'nın %26'sını, Fransa ise %23'ünü aldı. İtalya ve Almanya toplamın %11'ini alarak onları takip etmiştir. Brüt olarak İngiltere yaklaşık 3,200 milyon dolar (o dönemde), Fransa 2,700 milyon dolar, İtalya 1,500 milyon dolar ve Almanya 1,400 milyon dolar almıştır.
Sovyetler Birliği Marshall Planı'na Nasıl Tepki Verdi?
Marshall Planı 16 ülke tarafından kabul edildi, ancak başlangıçta tüm Doğu Avrupa ülkeleri ve Sovyetler Birliği de dahil olmak üzere daha birçok ülkeye teklif edildi. Ancak Sovyetler Birliği, Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü Konferansı'na katılmayı reddetti ve uydu ülkelerine de katılmalarını yasakladı. Sovyetler Birliği'nin reddinin ardından Polonya, Macaristan, Yugoslavya ve Romanya da Marshall Planı'nı geri çevirdi.
Sovyetler Birliği, ekonomik teşvik planının, koruyucu kalkanını oluşturan bu ülkeler üzerindeki etkisini kaybetmesine yol açacağından korkuyordu. Bu nedenle, başta Marshall Planını kabul etme eğiliminde olan Çekoslovakya olmak üzere, planın reddedilmesini sağlamak için bu ülkelerin hükümetlerine baskı yapmakta tereddüt etmedi. Böylece Soğuk Savaş başlamış oldu; SSCB Amerikan yardımını reddederken ABD de Komünistlerin Avrupa'ya ilerleyişini sınırlamaya çalıştı.
Marshall Planı'nın Sonuçları
Marshall Planı, ABD'de durgunluğu önleme ve Avrupa'nın yeniden inşasını hızlandırma hedeflerine ulaşmış olsa da (Batı Avrupa GSMH'si bu dönemde %30'un üzerinde artış gösterdi), özellikle ABD'den büyük miktarda para akışı ve ithalat kolaylığının alıcı ülkelerdeki yerli sanayinin gelişmesini güçleştirdiği yönünde eleştiriler de yok değildi.
Sosyalist muhalifler de seslerini yükseltmeye başladı. Avrupalı sosyalistler, aynı sonucun savaş sırasında paralarını Amerikan bankalarında saklayan Avrupalıların varlıklarının kamulaştırılmasıyla da elde edilebileceğini düşünüyordu. Son olarak, Marshall Planı bazen Avrupa'nın Amerika'ya ekonomik, ardından kültürel ve daha sonra da stratejik teslimiyeti olarak görülmektedir.
