Antik Roma'da ölüme karşı tutumlar karmaşıktı ve belirli bir bakış açısıyla sınırlı değildi. Bu geniş konu, ölümden sonraki yaşamla ilgili inançlardan cenaze uygulamalarına ve merhumun anılmasına kadar her şeyi kapsamaktadır. Bu konuyu incelerken, antik Yunan kültürü gibi dış etkileri ve inanç ve eğilimlerin zaman içinde nasıl değişip geliştiğini de göz önünde bulundurmalıyız. Bu nedenle Antik Roma'da ölüm, Roma uygarlığına dair bazı önemli bilgiler sağlayabilecek çok çeşitli ve büyüleyici bir konudur.
Antik Roma'da Ölüm ve Toplum
Romalılar ve ölüm arasındaki ilişkinin incelenmesi bize ölüler hakkında olduğu kadar yaşayanlar hakkında da çok şey söyleyebilir. Ölüm ve onu çevreleyen cenaze süreci, sadece ölen kişi için değil, aynı zamanda ailesi için de sosyal statünün sergilenmesi için bir fırsattı. Cenazeler geçmişteki ataların ve gelecekteki torunların dokunaklı hatırlatıcıları olarak hizmet etmiştir. Mezarlar ve kitabeler gibi ölüm anıtları, Roma toplumunun her kesiminde hem ölüler hem de yaşayanlar için önemli kalıcı anıtlardı.
Bugün bize kalan eserlerden, antik Roma'da ölümün günlük yaşamda oynadığı rol hakkında bir fikir edinebiliriz. Bazı Romalılar son derece batıl inançlara sahipti ve ölümle herhangi bir ilişkiden kaçınmak için büyük çaba sarf ediyorlardı. Diğerlerinin ise kendilerini iskelet figürleri ve kafatası mozaikleri gibi ölüm temsilleriyle çevreledikleri görülmektedir. Bu temsiller hayatın geçiciliğinin ve hayatı iyi yaşamanın öneminin hatırlatılması olarak yorumlanmıştır.
Ölüm elbette Roma felsefesinde ve şiirinde düzenli olarak yer alan bir konuydu. Şair Horatius, yaşamdan en iyi şekilde yararlanmak için ölümü bahane etmenin coşkulu bir savunucusuydu. Bize bugün hala iyi bilinen "carpe diem" (günü yakala) gibi birçok söz bıraktı.
Antik Roma'da Ölümden Sonra Yaşamla İlgili İnançlar
Antik Roma'da ölümden sonra yaşam hakkında sabit ya da zorunlu bir inanç yoktu. Genel kanı, ölen kişinin Yeraltı Dünyası'nda yaşamaya devam ettiği yönündeydi. Vergilius'un Aeneis'i gibi Roma şiirinde Yunan kültüründen etkiler ve uyarlamalar bulunabilir. Bu epik şiirde, kahraman Aeneas, Yunan mitolojisindeki karşılığı olan Hades'i yansıtan bir Yeraltı Dünyası'na girer. Aeneas burada kutsanmışların ruhlarının yaşadığı rüya gibi Elysium Tarlaları ve lanetlenmişlerin evi olan kasvetli Tartarus ile karşılaşır. Gömülmemiş olanlar Styx Nehri'nin kıyısında tedirgin bir şekilde beklemektedir. Ruhlarının yaşayanlara musallat olduğuna inanılırdı.
Plüton, Persephone ve Merkür gibi Yeraltı Dünyası ile ilişkili tanrılara, özellikle kişisel kriz zamanlarında yaygın olarak tapılırdı. Di Manes'in Yeraltı Dünyası'nın ruhları ya da küçük tanrıları olduğuna inanılır ve ölülerin öbür dünyada onların saflarına katılacağı düşünülürdü.
Hatta ölenlerin ruhlarının kutlandığı özel festivaller bile düzenlenirdi. Di Manes'e her yıl 13-21 Şubat tarihleri arasında düzenlenen Parentalia'da ve ölenlerin doğum ve ölüm günlerinde tapınılırdı. Gömülmemiş olanların bile bir festivali vardı, her Mayıs ayında ruhları Lemurya sırasında teskin edilirdi.
Ölüler aynı zamanda ev içinde ve kamusal alanda imgeler aracılığıyla yaşamaya devam ediyordu. Roma hanelerinde, özellikle de aristokrat hanelerde, aile üyelerinin yüzlerinden kalıplanmış maskeler yapma uygulaması vardı. Hatta bazı maskeler biri öldükten hemen sonra yapılırdı. Maskeler daha sonra nesiller boyunca ailede saklanır ve genellikle evin ana salonunda sergilenirdi. Aile cenaze törenlerinde ataların maskeleri, onların anısını korumanın bir yolu olarak şimdiki aile üyeleri tarafından takılırdı.
Antik Roma'da ölümden sonraki yaşam imparatorlar için oldukça farklıydı. Jül Sezar, MÖ 44'teki suikastının ardından, ölümünden sonra tanrılaştırılan ilk Romalı ölümlü oldu. Apotheosis olarak bilinen bir süreçte, onu takip eden birçok imparator da ölümden sonra tanrı statüsüne yükseltildi. Hatta İmparator Caligula ve İmparator Commodus gibi bazıları henüz hayattayken tanrılaştırılmakta ısrar etti. Ancak İmparator Augustus da dahil olmak üzere çoğu imparator, yaşamları boyunca tanrılaştırılmayı aktif olarak reddetmiştir.
Antik Roma'da Cenaze Uygulamaları
Antik Roma'da ölümün, yaşayanlara bulaşabilecek ya da zarar verebilecek bir şey olduğu düşünülürdü. Bu nedenle yaşayanlar ve ölüler arasında katı bir fiziksel ayrım vardı. Yerleşim alanlarının etrafında pomerium olarak bilinen bir sınır vardı ve ölüler ancak bu sınırın dışına gömülebilirdi. Pomerium'un ötesinde, gezginlerin şehir ve kasabalara giren ve çıkan ana yollarda sıralanmış mezarlar görmesi yaygındı.
Bu ayrılık hissi, sekiz gün süren cenaze döneminde ölen kişinin aile üyelerini de kapsıyordu. Bu süre zarfında aile kendini toplumdan soyutlar ve ancak cenaze töreni tamamlandıktan sonra topluma yeniden katılırdı. Selvi dalları genellikle cenaze sahiplerinin evlerinin dışına asılırdı.
Antik Roma'daki cenaze törenleri ile günümüzün bazı kültürlerindeki cenaze törenleri arasında benzerlikler vardır. Örneğin, bir cenaze konuşması genellikle mezar başında bir aile üyesi tarafından yapılırdı. Yakın akrabaların, merhumun gözlerini ve ağzını fiziksel olarak kapatmak gibi özel görevleri vardı. Ölü yakma törenlerinde, ateşi yakmak ve sonrasında kemikleri toplayıp temizlemek bir aile üyesinin göreviydi.
Antik Roma'da ölümle ilgili gelenekler zaman içinde değişiklik göstermiş ve bu durum özellikle defin uygulamaları için geçerli olmuştur. Keşfedilen en eski Roma mezarları MÖ 10. yüzyıldan kalmadır ve bunlar hem ölü yakma hem de gömme işlemlerini içermektedir. Ne ölü yakma ne de gömme uygulamaları belirli bir zaman dilimi ya da sosyal grupla sınırlı görünmemektedir.
Geç Cumhuriyet döneminde, MÖ 2. ve 1. yüzyıllarda, ölü yakma en yaygın uygulama gibi görünmektedir. Mezar çömlekleri ölen kişinin külleriyle doldurulduktan sonra özenle yapılmış aile mezarlarının içine yerleştirilmiştir. Daha az varlıklı olanlar ise cenaze kapları için çok sayıda nişin bulunduğu tuğla bir yapı olan ortak bir kolumbaryum kullanıyordu.
2. ve 3. yüzyıllara gelindiğinde, erken dönem Hristiyanlığın yükselişiyle aynı döneme denk gelen ve gömülmeyi teşvik etme popüler hale gelmiştir. Birçok kültürde olduğu gibi, varlıklı vatandaşlar güzel seramikler ve değerli mücevherler gibi mezar eşyalarıyla birlikte gömülürdü.
Mezarlar ve Kitabe Yazıtları
Antik Roma'da bir kişinin yaşamı ve ölümünün anılması genellikle mezarlar ve mezar yazıtları aracılığıyla yapılırdı. Bu anıtlar kölelerden imparatorlara kadar Roma toplumunun tüm üyeleri tarafından kullanılmıştır.
Pek çok Romalı ölümsüzlüğün, bir kişinin varlığının geride bıraktıklarının kalplerinde ve zihinlerinde yaşamasından geldiğine inanıyordu. Taş mezarların ve yazılı kitabelerin kalıcılığı, ölümden sonra yaşamın anısını uzatma fikrini pekiştirmiştir.
Mezarların bakımı, ölenlerin aile üyeleri ve azat edilmiş erkek ve kadınlar için çok önemli bir görevdi. Doğum ve ölüm günlerinde aile, mezarın bulunduğu yerde cenaze törenleri düzenlerdi. Toprağa içki dökülür ve ölünün başka bir diyarda yaşamaya devam ettiğinin bir göstergesi olarak yiyecek bırakılırdı.
Yazılı Roma mezar kitabesinin kökeni, MÖ 7. yüzyıla ait en eski Yunan stellerine veya mezar taşlarına kadar uzanmaktadır. Yunan ve Roma mezar yazıtları normalde çok kalıplaşmış bir dil kullanırdı, ancak kısaltılmış bir biçimde de olsa kişisel bilgilerle doluydu. Yazıt genellikle şunlardan oluşurdu: Di Manes'e bir yakarış; ithaf edenin adı, ithaf edilenin adı ve ikisi arasındaki ilişki; iş ve kariyerdeki önemli noktalar; ölüm sırasındaki yaş ve bazen de torunların mezarla ilgili sorumlulukları.
En ilginç kitabelerden bazıları, dışarıdan bakanlara seslenerek ve onları yazıtlarını okumaya teşvik ederek etkilerini artırmıştır. Viator (gezgin) ya da hospes (misafir) gibi hitap biçimleri izleyicilerin ilgisini çekmenin yaygın yollarıydı. Bu konuşan mezarlar, yaşayanlarla bir bağ kurarak ölülerin anısını uzatmaya çalışmıştır.
Antik Roma'da mezar kitabeleri ve ölüm anıtları birçok farklı biçim ve tarzda yapılmıştır. Kitabe tarzı normalde bir kişinin sosyal statüsünün iyi bir göstergesidir. Yukarıdaki ithaf Marcus Ulpius Urbanus'a aittir, imparatorluk hanedanının azatlısı olup kuyumcu yardımcısı olmuştur. Kullanılan harfler düzgün, muntazam ve iyi aralıklı olup bu yazıtın yapımının pahalıya mal olduğunu göstermektedir. Yazıt bize, üzerinde bulunduğu mezarın Urbanus'un kendisi ve karısı tarafından yaptırıldığını söylemektedir. Dolayısıyla zarif ve resmi bir yazıtın seçilmesi, Urbanus ve ailesinin toplum tarafından nasıl görülmek istediğinin bir yansımasıdır.
Yukarıdaki kitabe yazıtı, Pieris adında bir kadının köle kızı ve kuaförü olan Gnome'ye aittir. Hem Gnome hem de Pieris Yunan kökenli isimlere sahiptir. Antik Roma'daki pek çok köle Yunanistan'dan gelmiştir, bu nedenle Gnome'un metresi Pieris'in eski bir köle olması muhtemeldir. Bu yazıtın harfleri Urbanus'unkinden çok daha ilkel ve gayri resmidir. Bu mezar yazıtının üretimi oldukça ucuza mal olmuştur ve Gnome'un köle statüsünü yansıtmaktadır.
Antik Roma'da Ölüme Dair Anıtlar
Antik Roma'daki bazı ölüm anıtları çok büyük ölçekte zenginlik ve sosyal statü sergilemiştir. Bunun istisnai bir örneği, Roma'da bulunan ve bugün büyük bir kısmı hala ayakta olan Eurysaces'in mezarıdır. Yazıtlar bize Eurysaces'in bir fırıncı ve ekmek ustası olduğunu söylemektedir. Devasa mezar 33 fit yüksekliğindedir ve ekmek yapımının çeşitli aşamalarını tasvir eden ayrıntılı bir frizle süslenmiştir. Büyük dairesel nişler mezarın bir tarafını tamamen doldurmaktadır ve bazı araştırmacılar bunların ekmek fırınlarına benzediğini öne sürmüştür.
Mezarın boyutu ve dekorasyonu Eurysaces için ölümden sonraki yaşamın önemli olduğunu göstermektedir. Kendisi öldükten çok sonra bile dünyanın onun adını anmaya devam etmesini istediği açıktır. Birçok bilim adamı, gösterişli tarzı nedeniyle Eurysaces'in çok zengin bir azatlı olduğunu varsaymaktadır.
Ancak, geniş mezarlar sadece Roma'nın yeni zenginlerine ait değildi. Appian Yolu Roma'nın ana arterlerinden biridir. Güzergah boyunca birçok mezar ve anıt mezar sıralanır ve bugün hala ziyaret edilebilir. En büyüleyici örneklerden biri Caecilia Metella'nın Cumhuriyetçi mozolesidir. Bu devasa yapı, ünlü triumvir Marcus Licinius Crassus'un aynı isimli oğlu Marcus Licinius Crassus'un eşinin yaşamı ve ölümü anısına yapılmıştır. Anıt mezar, kulesi ve mazgalları nedeniyle daha çok küçük bir kale olarak tanımlanmaktadır. Hatta Orta Çağ'da bir kale olarak kullanılmıştır.
Eurysaces'in mezarının aksine, bu mezarın Caecilia Metella'nın gerçekte kim olduğunu ne kadar yansıttığını söylemek zordur. Mezarın savaş görünümlü yapısı elit bir Romalı hanımefendiyle uyumlu görünmemektedir. Bunun aile asaletinin ve üstünlüğünün bir göstergesi olması çok daha muhtemeldir.
Bu nedenle, Antik Roma'da ölümün geniş konusu bize ölüler hakkında olduğu kadar yaşayanlar hakkında da çok şey söyleyebilir. Ölümden sonraki hayata dair inançlar ve ölülerin anılması belki de en çok geride kalanlar için önemliydi. Bu inançlar ve uygulamalar, yas tutarken teselli bulmanın yanı sıra sosyal statünün de bir göstergesiydi.
Antik mezarlar ve kitabeler de ölenlerin anısının günümüze kadar yaşamasını sağlamıştır. Bu kalıcı anıtlar sayesinde fırıncı Eurysaces, kuaför Gnome ve daha binlercesinden hala haberdarız.
