X harfi yüzlerce zamandır cebir ve matematikte bilinmeyen için kullanılıyor. Bugünse X toplumun her yerinde. X ışını, iPhone X, Malcolm X veya X Makinesi gibi. Açıklanamayan veya bilinmeyen bir şeyi gösterirken "X" kullanıyoruz. Peki insanlar neden bilinmeyeni temsil etmek için "X" kullanmayı seviyor? X'in bilinmeyen olma hikayesi nasıl başladı?
"Şey" yerine "X"
Harfin matematikteki kökeni için ilk matematikçilere yol alalım. Cebir, MS 750-1258 yıllarını kapsayan Orta Çağ'da İslam'ın altın çağında icat edildi. Harezmi 830'da Cebir ve Denklem Hesabı Üzerine Özet Kitap'ı yayımladı. X'in bilinmeyen olma kökeni Cebir'in Avrupa'ya gelişiyle başladı. Hint sayı sistemi (1-9 ve 0) kullanımını savunan Harezmi kitabında problem çözmede soyut analiz ve cebirsel indirgeme (sadeleştirme) gibi yöntemler sunuyordu.
11., 12. yüzyılda Avrupa'ya ulaşan matematiksel fikirler Arapça metinlerden geliyordu. Avrupalılar hızla bu metinleri kendi dillerine çevirmeye çalıştılar. Ancak metinlerin çevirisi kolay değildi. Başlıca sorunlardan biri Avrupalıların bazı Arapça sözcükleri okurken çok çaba sarf etmesiydi. Yine Avrupa dillerinde karşılığı olmayan sesler vardı.
Bu köken bilgisi kesin değil ancak teoriye göre İspanyol bilginler Cebir gibi disiplinler üzerinde çalışırken bazı Arapça sesleri tercüme edememiştir. Arap bilginler o zamanlar matematikteki bilinmeyen için Arapça "şey" (شيء) sözcüğünü kullanıyordu. Ancak İspanyollar Türkçeye Arapçadaki okunuşuyla geçmiş bu sözcüğü okuyamadı çünkü "şi" sesini veren "ş" harfi İspanyolcada yoktu. Türkçede yan yana dizilmiş sessiz harfleri okumak gibiydi.
Bu yüzden bir çözüm aradılar ve Arapçadaki "şi" için Yunancadaki 22. harf olan ve "çi" olarak okunup Latincedeki X'e benzer bir işaretle gösterilen χ harfini kullandılar. Diğer bir öngörüye göreyse Yunanca metinlerde en çok rastlanan sözcük olan ve "kai" (και) olarak okunup "ve" anlamına gelen ϗ bağlacı sembolünü kullandılar. Somut kanıtı olmasa da, İspanyolların bilinmeyen için kullandığı bu çi sembolünün veya "kai" bağlacının zamanla yerini Latincedeki "X" harfine bıraktığına inanılıyor.
Bu halihazırda çevrilmiş sözcükler Latinceye aktarılmaya çalışılırken çevirmenler kai'nin kısaltması olan ϗ sembolü için (tıpkı & gibi) Latincedeki X harfini kullandılar. Bu kaba çeviri yüzyıllar boyu değişmeden kalmış ve X harfi toplumda ve bilimde bugün bilinen konumuna gelmiştir.
X kullanmayı kim popülerleştirdi?
Ancak X'in nasıl bilinmeyen olduğuna dair bu kökene güvenmeyenler de var. Bazılarına göre konu okunuşla değil sözcüğün anlamına dair çeviriyle ilgili. Bu kusurlu ancak yaygın teoriye karşılık Merriam-Webster Sözlüğü 20. yüzyılın başında yakın bir teori sundu.
Buna göre Avrupalı bilginler Arapça "shei" yani "şey" sesini Yunancaya "xei" olarak geçirmiş ve yine zamanla yalnız X olarak kısaltmaya başlamıştır. Dahası Yunancada "bilinmeyen" demek olan "xenos" sözcüğü vardır ve bu da gayet X haline gelmiş olabilir. Bu teoriler hala belgelenmiş kanıta ihtiyaç duyuyor.
Dolayısıyla X'in bilinmeyen yerine kullanılmasının nasıl başladığının kesin kökenini bilmiyoruz. Ancak X'i bilinmeyen olarak ilk popülerleştiren kişinin 17. yüzyıl filozofu ve matematikçisi René Descartes olduğu iyi biliniyor. Descartes bilinen nicelikler için alfabenin ilk üç harfi olan a, b ve c ve bilinmeyen şeyler içinse son üç harfi olan x, y ve z kullandı. İlk örneğini 1637'deki Geometri (La Géométrie) adlı kitabı ile gösterdi. Yine aynı kitapta geometrik eksen fikrini sundu ve yatay çizgiyi x ve dikey çizgiyi y ile gösterdi.
Neden y ve z değil x?
Descartes neden bilinmeyen için en çok y ve z değil de x harfini kullandı? Önceki eserlere bakarak x harfini ana bilinmeyen seçmiş olabilir ancak bir teoriye göre fikir bir baskı evinden gelmişti. Geometri kitabı basılırken baskı evi bilinmeyenler için x kullanmayı önerdi. Çünkü dilde az kullanılan bir harfti ve baskı evinin elinde bolca x bloğu vardı. Böylece kitap daha hızlı basılabilirdi.
Yine de bu ilginç hikaye doğru olmayabilir çünkü Descartes'in 1629 gibi Geometri'den çok önceki el yazmalarında x'i bilinmeyen olarak kullandığı görülüyor. Hatta aynı tarihli diğer yazmalarda bu kez bilinen değerleri x, y ve z ile gösteriyor. Bu da X'in kökenine dair buraya kadarki teorileri sorgulatır.
X bugün popüler bir harf olsa da aslında tüm İngilizce kelimelerin yalnız %0,15'inde var. Diğer en az kullanılan harfler q ve z.
X tek bilinmeyen sembolü değildi
X'i belki Descartes popülerleştirdi ancak matematikte bilinmeyeni göstermek için kullanılan başka semboller de oldu. Floransalı matematikçi Benedetto Castelli bunun için 15. yüzyılda Yunanca harf ro'yu (ρ) kullandı. Matematikçi Michael Stifel 16. yüzyılda q harfini seçti (quantita, miktar) ve A, B, C, D ve F'yi de kullandı Fransız 16. yüzyıl matematikçisi Francois Vieta sesli harfleri bilinmeyen ve sessiz harfleri sabit olarak kullandı.
