Çoğu insan bitkileri sadece hoş bir manzara olarak görür: Sessiz, hareketsiz ve insan gözünün görebileceğinden daha fazla karmaşıklığa sahip olmayan nesneler. Ancak gerçek çok daha tuhaf ve büyüleyicidir; bitkiler çeşitli duyulara ve dünyayla etkileşim yollarına sahiptir. Bitkilerin uzun zamandır kendilerine özgü bir zekaya sahip oldukları düşünülmektedir ve son çalışmalar bir tür bilince bile sahip olabileceklerini öne sürmektedir.
Dünya gerçekten birilerine ait olacaksa, bu bitkiler olmalıdır. PNAS'ta yayınlanan bir çalışmaya göre, bitkiler Dünya'daki tüm yaşam kütlesinin yaklaşık %80'ini oluşturuyor, yani insanlardan daha fazla sayıdalar. Bitkiler 500 milyon yıldan daha uzun bir süre önce karada ortaya çıktılar ve o zamandan beri Dünya'nın çevresini şekillendirdiler.
Ancak insanlar için bitkiler çoğunlukla fark edilmez çünkü hayvanlardan farklı zaman ölçeklerinde yaşarlar. İnsanlığa kıyasla bitkiler hayatlarını ağır çekimde yaşarlar. Bitkilerin çevrelerindeki ortamı nasıl aktif bir şekilde algıladıklarını ve uyum sağladıklarını göstermek için hızlandırılmış videolara ihtiyaç vardır.
Bitkiler gerçekten bilinçli olabilir mi? Bu tartışmalı bir fikir ve bilimsel çalışmalar hala kesin olmaktan uzak. Ancak kesin olan şey, algılamak, öğrenmek ve hatta birbirleriyle iletişim kurmak için kullandıkları, hayvanlarınkine şaşırtıcı derecede benzer bir dizi duyuya sahip olduklarıdır.
Bu Alana Adanmış Bir Grup Araştırmacı Var
Bitkilerin algılama duyularına sahip olduğu fikri hararetli bir şekilde tartışılıyor, ancak bunu savunanlar, yapraklı komşularımızın onlara verdiğimiz krediden çok daha akıllı olabileceğini gösteren ve giderek artan bir kanıt yığınına işaret ediyor. Niş bir çalışma konusu gibi görünebilir, ancak bitki bilişinin kendine özgü bir araştırma topluluğu vardır. 2016 yılında yayınlanan bir makalede bu alandan "Bitki Nörobiyolojisi" olarak bahsediliyor ki bu oldukça tuhaf bir isim gibi görünebilir.
Ne de olsa bitkilerde nöron ya da hayvanlarda olduğu gibi herhangi bir sinir sistemi yok – ancak Quanta Magazine, bitkilerin şaşırtıcı bir şekilde hayvan sinir uyarılarına benzer bir şekilde vücutlarının etrafındaki sinyalleri ilettiğini belirtiyor.
2019 tarihli bir başka makale bu alanı "Bitki Gnosofizyolojisi" olarak adlandırıyor ve bitkilerde hafıza ve öğrenmeyi tartışıyor – ancak yazarlar bunu doğrudan hayvanların hatırlama veya öğrenme şekliyle karşılaştırmıyor. Tartışmalara rağmen, bazı araştırmacılar bu fikri ciddiye alacak kadar güçlü hissediyor.
Ağaçlar Birbirlerine Karşı Naziktir
Dünyadaki herhangi bir ormana girip yukarı baktığınızda, ağaçların oluşturduğu gölgelik hakkında bir şey fark edebilirsiniz. Bazı ağaçlar birbirlerinin dallarıyla örtüşmekten kaçınır, yaprak yığınları arasında yılan gibi boşluklar bırakır ve güneş ışığının orman zeminine süzülmesine izin verir – sanki ağaçlar saygılı bir mesafeyi koruyor gibidir. National Geographic, bu olgunun taç utangaçlığı olarak bilindiğini açıklıyor.
Bilim insanları ağaçların nasıl ya da neden bu şekilde oluştuklarından tam olarak emin değiller. Ne olursa olsun, sonuçta ağaçlar mesafelerini koruyor, muhtemelen zararlıların veya hastalıkların yayılmasını önlemeye yardımcı oluyor ve ayrıca ağaçların ihtiyaç duydukları güneş ışığını paylaşmalarına yardımcı oluyor.
Ekoloji hiçbir zaman kolay değildir, dolayısıyla bunun arkasında muhtemelen bir dizi farklı neden vardır. Bunlardan biri, ağaçların birbirlerinden doğru mesafede büyümeyi bırakmayı öğrenmiş olmaları olabilir. Başka bir deyişle, ağaçlar birbirlerinin varlığını hissedebiliyor ve üst üste binmekten aktif olarak kaçınıyor olabilirler.
Yine de bu bulmacanın hala eksik parçaları var. JSTOR Daily'ye göre, herhangi bir ormanda ağaçların taç utangaçlığı görülebilir, ancak bu durum tüm ağaçlarda görülmez. Daha çok aynı tür ve yaklaşık yaştaki ağaçlar arasında görülmesi muhtemeldir. Görünüşe göre, taç utangaçlığı, ağaçların sadece çevrelerini değil, aynı zamanda akranlarını da tanımalarının çok açık bir örneği olabilir.
Bitkiler Kaynakları Paylaşıyor
Bazı ağaçlar güneş ışığını komşularıyla paylaşmaya özen gösterirken, çoğu da geniş bir kök kitlesi aracılığıyla toprağın altındaki kaynakları paylaşır. Plant Physiology dergisinde yer alan bir çalışmaya göre, irili ufaklı ağaçların kökleri arasında büyüyen ve tüm ormanı birbirine bağlayan bu ince mantar şeritleri mikorizal ağlar olarak biliniyor. İletişim kurmak için bu tür bir "mantar ağını" kullanan organizmalar, karşılıklı olarak birbirlerinden faydalanırlar. Ormanın zenginliği, daha fazla kaynağa sahip bitkilerin (ve mantarların) fazlalıklarını daha az kaynağa sahip olanlara kolayca verdiği bu ağlar aracılığıyla yeniden dağıtılır.
Bu yeraltı mantar ağları, bir ormanın en büyük ağaçlarının, fideler de dahil olmak üzere etraflarındaki daha genç ağaçları beslemesini sağlar. En büyük ve en yaşlı ağaçlar, bölgedeki diğer yüzlerce ağaçla besin paylaşarak en geniş bağlantıya sahip ağaçlar haline gelir. Ancak ormanlar tümüyle kayırmacılıktan uzak değildir.
Görünüşe göre, "ana ağaçlar" da ailelerini tanıyor, akrabalarıyla yabancılardan daha fazla miktarda besin paylaşıyor – yine de yabancılar ağdan büyük ölçüde faydalanıyor. Aslında, genç ağaçlar için bu çok önemli olabilir. Fidanlar hayatta kalmak için bu ağlara güvenebilirler. Gölgeli alanlarda büyüyen ağaçlar, başka türlü hayatta kalmak için yeterli güneş ışığı alamazlar.
Ağaçlar Kökleri Üzerinden Konuşuyor
Mikorizal ağlar ağaçların kaynakları paylaşmaktan daha fazlasını yapmasını sağlar. Bitkilerin öğrendiği en başarılı hayatta kalma mekanizmalarından biridir. Karada yaşayan en eski bitkilerin kayıtlarıyla birlikte var olmuşlardır ve 300 milyon yıl önce Dünya'nın Karbonifer döneminden kalma fosillerde bulunmuşlardır.
Bu kadar uzun bir geçmişe sahip olan bu bitki-mantar ağları evrimleşmek ve gelişmek için bolca zamana sahip olmuş ve sonuçta bugün ormanların altında büyüyen mikorizal ağlar ağaçların birbirleriyle iletişim kurmasını sağlamıştır. Orman bir topluluk gibidir ve ağaçlar birbirlerini kollar. Eğer bir ağaç yaralanırsa, kökleri aracılığıyla kimyasal uyarı sinyalleri göndererek yakındaki diğer ağaçların tehlikeye karşı kendilerini hazırlamalarını sağlar. Hatta ölmek üzere olan ağaçlar tüm kaynaklarını ağa aktararak, yakınlarındaki diğer ağaçların hayatta kalmasını sağlayabilir.
Hatta bazı araştırmacılar ağaçların bir böcek kolonisininkine benzer bir tür ortak zekaya sahip olduğunu düşünüyor. Bu farkındalık, ormancıların ve botanikçilerin ormanlık alanlara bakışını tamamen değiştirdi. Eski anlayışa göre (Charles Darwin'in çalışmalarıyla ortaya çıkan) ormanlar birbirleriyle sürekli rekabet halinde olan bireylerden oluşurken, gerçekte ormanlar canlıların hayatta kalmak için en iyi şanslarının birlikte çalışmak olduğunu bildikleri son derece sosyal yerlerdir.
Bitkiler Kokularla Konuşur
Bazı bitkiler toprağın altında birbirleriyle konuşuyor olsalar da, toprağın üstünde de iletişim kurmak için yeşil kollarında birkaç numarası vardır. Bitkiler keskin bir koku alma duyusuna sahiptir, kokulara tepki verir ve sonuç olarak davranışlarını değiştirirler.
Özellikle bitkiler, uçucu yağların kokularından ve meyvelerin tatlarından sorumlu bir dizi molekül olan "uçucu organik bileşikleri" algılar. Aslında bitkiler hayvanlardan daha iyi bir koku alma duyusuna sahip olabilir; genetik yapıları, en keskin burunlu canlıdan bile çok daha fazla çeşitlilikte kokuyu algılayabildiklerine işaret ediyor.
Böylesine keskin bir koku alma duyusuna sahip olan bitkiler, karıncaların iletişim kurmak ve organize olmak için feromonları kullanmasına benzer şekilde, birbirleriyle iletişim kurmak için kokuyu kullanabilirler. Yapılan bir çalışmada, akçaağaçların alarm vermek ve diğerlerini tehlikeye karşı uyarmak için koku kullandıkları bulunmuştur.
Tehditlerden fiziksel olarak kaçamadıkları düşünüldüğünde, birbirlerini kollamak bitki iletişiminin büyük bir parçasıdır, bu belki de şaşırtıcı değildir. Bir bitki, komşusunun böcek saldırısına uğramasından yakındaki meyvenin olgunlaşmasına kadar her şeyin kokusunu alabilir ve tepki verebilir.
Bitkiler Nasıl Yardım Çağırır?
Bitkiler diğer bitkilerle iletişim kurmak için sadece koku kullanmazlar. Böceklerle de iletişim kurabilirler. Bir makalede, koku etrafında şekillenen bitki savunma mekanizmaları ele alınıyor. Bitkiler otçul böceklerin saldırısı altında kaldıklarında, karakteristik kokulara sahip belirli uçucu moleküller salgılarlar. Bitkilerin salgıladığı spesifik moleküllerden biri, yaprak bitlerini etkilediği düşünülen yasemin çiçeklerinin kendine özgü kokusunun bir parçası olan jasmone'dur. Bu koku, yakındaki bitkileri savunmalarını hazırlamaya başlamaları için uyarır.
Jasmone gibi kokulu moleküller böceklerin de dikkatini çeker. Özellikle, yırtıcı böcekler kokuya çekilir ve bitkilerin kendilerine saldıranlarla savaşmasına yardımcı olur. Böylece taze kesilmiş çimlerin karakteristik kokusu da açıklanmış olmaktadır. Mahallenizdeki bir parkın çimleri kesilirken duyduğunuz koku aslında çimin saldırı altında olduğunu fark etmesinin kokusudur.
Bitkilerin böceklerle bu şekilde iletişim kurmasının ilginç bir yanı, bunun o kadar uzun süredir devam ediyor olmasıdır ki, bazı böcekler bunun sonucunda kendi koku iletişim biçimlerini geliştirmişlerdir. Bir çalışmada, belirli bir güve türünde seks feromonu iletişiminin, böceklerin bir zamanlar bitki kokularını tespit etmek için kullandıkları aynı biyolojik mekanizmadan evrimleştiği görülmüştür.
Bitkiler Ailelerini Tanıyor
Hayvan davranışının en önemli parçalarından biri akraba tanıma veya bir bireyin ailesini tanıma yeteneği olarak bilinir. Bu, hayvanların sosyal davranışlarının nasıl evrimleştiğinin önemli bir parçasıdır ve akraba tanıma birçok hayvan türünün hayatta kalmasına yardımcı olmuştur. Ancak, daha yeni çalışmalar bitkilerin de akrabalarını tanıyabildiğini ortaya koymuştur. Bitkiler de akraba tanımayı işbirliği yapmak ve kaynakları paylaşmak için kullanıyor.
Yukarıda belirtildiği gibi, bazı komşu bitkiler akraba bitkilere gölge düşürmekten aktif olarak kaçınırken, aynı bitkiler akraba olmadıkları bitkilere daha az uyum gösterir ve yabancılara gölge düşürmekten mutluluk duyar. Sonuç olarak, bir grup akraba bitki daha fazla ışık alacak ve akraba olmayanlara kıyasla daha fazla meyve ve tohum üretecektir.
Görünüşe göre bitkiler birbirlerini toprak altında da tanıyabiliyor. Yayınlanan bir çalışma, bitkilerin salgıladıkları kimyasal bileşiklerle diğer bitkilerin köklerini tanıyabildiğini ortaya koydu. Sonuç olarak bitkiler, yakınlarındaki akrabalarının köklerinden saygılı bir mesafede duracak, böylece iki bitki aynı besinler için rekabet etmeyecek.
Orman Bitkilerin Sesleriyle Dolu
Çoğu insan bitkileri sessiz varlıklar olarak düşünse de, gerçekte oldukça sesli olabilirler. Behavioral Ecology dergisinde yayınlanan bir makale, bitkilerin gerçekten gürültü yaptığını, ancak sadece insanların duyamayacağı frekanslarda ses çıkardıklarını açıklıyor. Bitki seslerinin tamamı ultra düşük frekanslı infrasound veya yüksek frekanslı ultrasondan oluşuyor. (İkincisi, yarasalar tarafından ekolokasyon için ve doktorlar tarafından tıbbi görüntüleme için kullanılan aynı frekans türüdür).
Bitkilerin bu sesleri çıkarıyor olması, bunların bitki davranışında önemli bir rol oynayabileceğini düşündürmektedir. Bitkiler bu sesleri çevrelerindeki ortamı algılamak için (yine yarasalar gibi), hatta birbirleriyle bir iletişim biçimi olarak kullanabilirler. Ne de olsa bakteriler bile ses yoluyla iletişim kurabiliyor.
Bitkiler kesinlikle etraflarında olup bitenlere tepki olarak ses çıkarıyor gibi görünüyor. Yayım aşamasındaki bir çalışmaya göre, bitkiler yaralandıklarında ya da susuzluk çektiklerinde sıkıntı içinde sesleniyorlar. Dahası, çıkardıkları sesler neye tepki verdiklerine bağlı olarak değişiyor ve bitkilerin normal günlük yaşamlarında çıkardıkları seslerden de farklı. Bu bitki sesleri insanlar için tamamen duyulmaz olsa da, diğer bitkiler bunları gayet iyi duyabiliyor olabilir.
Bitkiler Duyabilir
İşitme, basitçe, havada dolaşan titreşimleri algılama yeteneğidir ve bitkilerin de hayvanlar kadar bu ses titreşimlerini algılayabildiğine dair bazı iyi kanıtlar vardır. Biyologlar, bitkiler susuz kaldıklarında köklerini, sanki suyu bulmak için dinleme becerilerini kullanıyorlarmış gibi, akan sıvının sesine doğru büyüteceklerini keşfetmişlerdir.
Böceklerin çiğneme sesi de bitkilerin kimyasal savunmalarını yükseltmelerine neden olur. Oecologia'da yayınlanan bir çalışma, bitkilerin sadece böcekleri duymakla kalmadığını, aynı zamanda çiğneme sesi ile çiftleşme şarkıları gibi diğer böcek seslerini de ayırt edebildiklerini ortaya koydu. Washington Post, bu çalışmanın bitkilerin müziğe mi yoksa basit tonlara mı tepki verdiğini test eden önceki çalışmalardan farklı olduğunu belirtiyor. Bitkilerin hayatta kalmaları için gerçekten önemli olan seslere tepki verme olasılığının daha yüksek olması mantıklıdır.
Ancak bitkilerin işitmesi sadece tehlikeyi savuşturmakla ilgili değildir. Ecology Letters'da yayımlanan bir makale, çiçeklerin arıların sesini duyabildiğini ve buna tepki verebildiğini açıklıyor. Tozlaşma için arılara güvenen bitkiler için çiçeklerini daha çekici hale getirmek hayati bir hayatta kalma numarasıdır. Bazı çiçekler görünüşe göre bunu yakınlarındaki kanat vızıltılarının sesini dinleyerek yapabiliyor. Çiçekler arıları duyduklarında, böcekler için daha fazla nektar üreterek karşılık verirler. Bitki hareketleri yavaş olabilir ama bu sese birkaç dakika içinde yanıt verirler.
Belki de Bitkiler Görebilir
Bitkilerin görebildiği fikri iddialı bir fikir gibi görünebilir, ancak kanıtsız değildir ve ilk akla geldiği kadar tuhaf bir varsayım olmayabilir. Ne de olsa bitkiler vücutlarının büyük bir bölümünde ışığa karşı duyarlıdır. Bununla birlikte, bitki görüşü fikri daha spesifiktir ve Charles Darwin'in oğlu Francis'e kadar uzanmaktadır.
Bitkilerin tam olarak gözleri olmasa da, bu fikir bitkilerin mercek görevi gören hücrelere sahip olabileceği ve bu sayede ocelli adı verilen göz benzeri organlara sahip olabileceği ihtimaline dayanmaktadır. Dikkat çekici bir şekilde, bazı deneyler bitkilerin ışığı gerçekten bu şekilde algılayabildiğine dair kanıtlar sunmuştur.
Bitkilerin ışığı algılama biçimi insanlarınkiyle aynı türden bir görme olmasa da, bitkiler ocelli'lerini çevrelerindeki şekilleri ve renkleri algılamak için kullanabilir. Etkili bir şekilde, bir bitki, büyümesini ışığa doğru yönlendirmek ve engellerden uzaklaştırmak için kullanabileceği herhangi bir sayıda hücre büyüklüğünde "gözbebeklerine" sahip olabilir. Benzer göz benzeri organlar tek hücreli organizmalarda da gözlemlenmiştir, bu nedenle bitki görüşü ilk başta tuhaf bir kavram gibi görünse bile benzeri görülmemiş bir biyoloji değildir.
Bitkiler Öğrenir ve Hatırlar
Dünyayı algılamak ve onunla etkileşime geçmek için bir dizi hileye sahip olan bitkilerin, deneyimlerinden öğrenmek ve hatırlamak için duyularını kullanabilmeleri mantıklıdır. Gerçekten de araştırmacılar bitkilerin tam da bunu yapabildiğine dair kanıtlar bulmuşlardır. İlişkisel öğrenme üzerine yapılan en iyi bilinen çalışmalardan biri, Pavlov ve köpekleri ile yapılan ve köpeklerin bir zil sesini yiyecekle ilişkilendirmeyi nasıl öğrenebildiğini gösteren ünlü deneydir.
Bir çalışmaya göre, bitkiler de aynı şekilde öğrenebilir – rüzgar hissini ışığın varlığıyla ilişkilendirerek. Bu aslında aynı prensip, sadece bitkilerin daha çok ilgi duyacağı şeylerle ilgili. Çalışma, çağrışımsal öğrenmenin bitki davranışının önemli bir parçası olduğunu açıklarken, bunun hem bitkiler hem de hayvanlar tarafından paylaşılan evrensel bir öğrenme türü olduğu gibi ilginç bir sonuca varıyor.
Bitkiler de görünüşe göre deneyimleri hatırlayabiliyor. Hassas bitki (Mimosa pudica), dokunulduğunda veya itildiğinde hızla hareket edebilen yapraklara sahip olmasıyla ünlüdür. Bununla birlikte, Oecologia'da yapılan bir araştırma, bu bitkilerin aynı şekilde yeterince sık rahatsız edildiklerinde, gerçek bir tehdit olmadığını öğrendiklerini ve bu kadar güçlü tepki vermeyi bıraktıklarını ortaya koydu. Bu kısa süreli bir etki değil, kalıcı bir hafıza. Botanikçiler bitkilerin nasıl öğrendiğinden hala emin değiller, ancak öğrendiklerini gösteren pek çok kanıt var.
Bitkiler Acı Hisseder mi?
Araştırmacılar, bitkilerin kendilerine dokunulduğunu kesinlikle fark edebildiklerini, dokunma hissini bildiklerini ve buna tepki verdiklerini, ancak hayvanlarla aynı şekilde "hissettiklerine" dair bir kanıt olmadığını keşfettiler. Yine de, bu deneyimden pek hoşlanmıyor gibi görünüyorlar ve hatta çok sık rahatsız edilmelerinin bir sonucu olarak büyümeyi durdurabiliyorlar.
Bitkilerin acı hissedip hissetmediği sorusu ise daha çetrefilli bir soru. Muhtemelen acıyı insanlarla aynı şekilde deneyimlemezler ve gerçek bir acı tepkisine benzeyen herhangi bir şey göstermiyor gibi görünürler. Yine de, yaralanmalar gibi bizim acı verici olduğunu düşündüğümüz deneyimlere tepki verebiliyorlar. Ancak tüm bilim insanları bu konuda hemfikir değil. Hatta bitkilerin acıyı bastırmak için -eğer acı hissetmeselerdi ihtiyaç duymayacakları- maddeler ürettikleri de biliniyor.
Bir başka ilginç bilgi de Annals of Botany'de yayınlanan ve bitkilerin anesteziden nasıl etkilendiğini gösteren bir çalışmadan geliyor. Ağrı kesici ve anesteziklerin hayvanlarda uyuşukluğa neden olması gibi, bitkiler de benzer bir biyolojik tepkiye sahiptir. Görünüşe göre, bir bitki tıpkı ameliyata girecek bir hasta gibi anestezi altına bile alınabilir.
Bitkiler Bilinçli midir?
Tüm bunların merkezindeki temel soru, bitkilerin gerçekten bilinçli olup olamayacağıdır. Şimdiye kadar evrensel olarak kabul edilmiş bir cevap yok. Bilincin ne olduğuna dair henüz net bir tanım bile yok. Bununla birlikte, bitkilerin çevrelerinin farkında olabileceklerine dair bazı kışkırtıcı kanıtlar var. Bu fikir, bir anestezinin bir bitkiyi görünüşte uyutabileceği gerçeğiyle destekleniyor, ancak bunun bitkinin bilincini kaybetmesini içerip içermediğini söylemek zor.
Plant Signalling & Behaviour'da yayımlanan bir çalışmada, bitkilerin kendilerini diğerlerinden ayırt edebildiklerine dair kanıtlar bile bulunmuştur. Eğer doğruysa, bu durum bitkilerin kendilerinin farkında oldukları fikrini destekleyebilir ve çevrelerindeki diğer bitkilerle nasıl etkili bir şekilde işbirliği yapabildiklerini açıklamaya yardımcı olabilir.
Bu fikirler tartışmalıdır. Protoplasma'da yayınlanan bir makale gibi eleştirel makaleler, bitki bilincine ilişkin kanıtların son derece spekülatif olduğuna ve hala somut kanıtlardan yoksun olduğuna işaret ederek bu fikri çürütmeye çalışmıştır. Herhangi bir sonuca varılmadan önce çok daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır.
Bu fikrin savunucuları bile şimdilik emin olmak için yeterli bilgiye sahip olmadıklarını kabul etmelidir. Bitkiler insanların tanıyabileceği şekilde gerçekten bilinçli olsunlar ya da olmasınlar, kendilerine özgü bir tür zekaya sahip oldukları açıktır.
