Cenevre Sözleşmeleri, 20. yüzyılda İsviçre'nin Cenevre kentinde müzakere edilen bir dizi anlaşmadır. Savaşın uluslararası hukuka uygun olarak yürütülmesine ilişkin standartlar, dört antlaşma ve tamamlayıcı anlaşmalarla belirlenmiştir. İlk Sözleşme şimdiki adıyla Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Komitesi (ICRC) tarafından oluşturulmuştur. II. Dünya Savaşı'nın ardından varılan 1949 anlaşmaları, çoğu insanın Cenevre sözleşmesinden bahsederken kastettiği şeydir. 21 Ekim 1950 tarihinde Cenevre Anlaşmaları yürürlüğe girmiştir. Sözleşmeler yaralılar, hastalar ve vatandaşların yanı sıra savaş esirlerinin (hem siviller hem de askerler) haklarını da koruma altına almıştır.
Cenevre Sözleşmelerinin Tarihçesi
Kızıl Haç'ın yaratıcısı Henri Dunant tarafından başlatılan uluslararası görüşmeler, 1864 yılında Cenevre Anlaşmalarının temel taşı olarak kabul edilen Sahadaki Ordularda Yaralıların Durumunun İyileştirilmesi Sözleşmesi kabul edilmesini sağladı.
İsviçreli bir işadamı olan Henry Dunant, 1859 Solferino Muharebesi sırasında yaralı askerleri kontrol etmeye gitti. Bu birliklere yardım etmek için ne kadar az insan, araç ve tıbbi yardımın erişilebilir olduğunu görünce şok oldu. Savaşın acımasızlığı ona 1862'de çıkan Solferino Hatıraları'nı yazması için ilham verdi. Henry Dunant çalışmasında soruna iki yaklaşım önerdi.
- Çatışmalar sırasında ordunun tıbbi hizmetlerine yardım sağlamak için dünya çapında sabit yardım kuruluşları kurmak;
- Savaşan tüm tarafların kendi halklarının ihtiyaçlarını karşılamasını zorunlu kılan yasal bir yapının oluşturulması.
Bu tavsiyeler sonucunda İsviçre'nin Cenevre kentinde Uluslararası Kızılhaç Komitesi kurulmuştur. Şubat 1863'te Cenevre Kamu Refahı Derneği, Dunant'ın planlarını hayata geçirmekle görevli beş kişilik bir grubun başkanlığına Henry Dunant'ı atadı. Bu komite daha sonra Uluslararası Kızıl Haç Komitesi'ne dönüşecekti. Ekim 1863'te yardım dernekleri kuruldu ve ilk toplantıda alınan bir kararla çalışanları kızıl haç armaları takmaya başladı.
Ayrıca Komite, İsviçre hükümetini 1864 yılının Ağustos ayında yabancı bir toplantıya ev sahipliği yapmaya ikna etti. Toplantıya 16 ülkeden temsilciler ve askeri doktorlar katıldı.
Toplantı, 12 ülke tarafından onaylanan Silahlı Çatışmalarda Yaralılara Yapılan Muamelenin İyileştirilmesi için ilk Cenevre Sözleşmesi ile sonuçlandı. Sözleşme, tüm hizmet mensuplarına adil davranılmasını, yaralılara yardım eden vatandaşların güvende olmasını ve yaralılara tıbbi bakım sağlayan ülkelerin saldırılara karşı güvende olmasını sağladı.
Henry Dunant, Uluslararası Kızılhaç Komitesi ve ilk Cenevre Sözleşmesi'nin oluşturulmasındaki çalışmaları nedeniyle 1901 yılında ilk Nobel Barış Ödülü'nü kazanmasına rağmen, 1910 yılında neredeyse yoksulluk içinde yaşayarak öldü. Henry Dunant son yıllarını İsviçre'nin Heiden köyünde geçirdi ve burada hastalanarak yerel bir bakımevine yerleştirildi. Hiçbir zaman tam olarak iyileşemedi.
1906 ve 1929 Cenevre Sözleşmeleri
İlk Cenevre Sözleşmesi'nin imzalanmasını takip eden on yıllarda çatışmanın doğası ve askeri teknoloji hızla geliştikçe, kuralların gözden geçirilmesi gerekeceği açık hale geldi. Uluslararası Kızılhaç Dernekleri Konferansı, İsviçre hükümetini ve uluslararası toplumu değişiklikleri detaylandırmaya çağırdı. Böylece, deniz savaşını da içeren 1899 tarihli yeni anlaşma, 1868 tarihli ek maddelerle birlikte onaylandı.
Lahey Barış Konferansı Nihai Senedi, savaşlar sırasında silahların sınırlandırılması veya azaltılması amacıyla 1899'daki ilk Cenevre Sözleşmesi'nin gözden geçirilmesi için başka bir özel toplantı düzenlenmesi için bir madde içeriyordu. 1906 yılında İsviçre hükümeti bu toplantıya ev sahipliği yaptı. Otuz beş devlet katıldı ve önceki sözleşmeleri geliştirmeyi amaçladı.
Böylece, 1906 tarihli Cenevre Sözleşmesi bir öncekinin yerini aldı ve yapılan değişikliklerle çatışma sırasında yaralanan ya da kaçırılanların yanı sıra gönüllü derneklere ve Kızıl Haç'ın sağlık personeline yaralı ve ölülerin bakımı, taşınması ve kaldırılması gibi yeni görevler verildi. Yeni sözleşmenin formülasyonlarında, dilinde ve hukuki yapısında belirgin bir iyileşme vardı.
Önceki Cenevre anlaşmalarının ve Lahey Sözleşmesi'nin savaş esirlerine insani muamele konusundaki eksiklikleri I. Dünya Savaşı sırasında iyice belirginleşti. 1921'de Uluslararası Kızılhaç Komitesi, sorunu çözmenin bir yolu olarak esirlerin bakımına ilişkin ikinci bir sözleşmenin kabul edilmesini önerdi. 1929 yılında Cenevre Diplomatik Konferansı, Lahey kurallarının yerine geçmeyi değil, onları tamamlamayı amaçlayan sözleşmenin taslağını hazırladı. Savaş esirlerine insanca muamele edilmesini sağlamak için, Savaş Esirlerine Muameleye İlişkin yeni anlaşma, tarafsız devletlerden gelen delegelerin tutukluların bulunduğu yerleri gezmelerine izin verilmesini zorunlu kılar. Bu anlaşma, 1949 Cenevre Sözleşmeleri çok geniş bir şekilde onaylandığı için geçerliliğini yitirmiştir.
1949 Cenevre Sözleşmeleri
Önceki Cenevre ve Lahey Sözleşmelerini yeniden vurgulamak, genişletmek ve modernize etmek amacıyla 1948 ve 1949 yıllarında çeşitli konferanslar düzenlenmiştir. II. Dünya Savaşı'nın ardından gelen insani ve pasifist coşkunun yanı sıra Nürnberg Mahkemeleri'nde ortaya çıkan savaş zulümlerine duyulan öfke bu toplantıların arkasındaki itici güçlerdi. Daha önceki normlara taraf olmasına rağmen, Adolf Hitler yönetimindeki Almanya, II. Dünya Savaşı sırasında savaş alanında ve sivil toplama merkezlerinde vahşet uygulamıştır. Bu nedenle, Cenevre Sözleşmelerinin ordunun bir parçası olmayan vatandaşları koruması zorunluydu.
1948 yılında Uluslararası Kızıl Haç, hükümleri genişletmek ve revize etmek için çeşitli çalıştayların düzenlenmesine öncülük etti. Sonuç olarak, genellikle 1949 Cenevre Sözleşmeleri olarak anılan dört ayrı sözleşme hazırlandı ve 12 Ağustos 1949'da Cenevre'de onaylandı:
- Sahadaki Silahlı Kuvvetlerde Yaralı ve Hastaların Durumunun İyileştirilmesi Sözleşmesi
- Denizdeki Silahlı Kuvvetlerin Yaralı, Hasta ve Gemi Kazazedelerinin Durumlarının İyileştirilmesine İlişkin Sözleşme
İlk iki sözleşme, hasta ve yaralılara tarafsız statü tanıyan ilkeyi geliştirmiştir.
- Savaş Esirlerine Uygulanacak Muameleye İlişkin Sözleşme, insancıl muamele, uygun beslenme, yardım malzemelerinin dağıtımı ve esirlere gerekli minimumdan daha fazla bilgi vermeleri için baskı yapılmasının yasaklanmasını zorunlu kılarak 1929 sözleşmesini daha da ileriye götürmüştür.
- Savaş Zamanında Sivil Kişilerin Korunmasına İlişkin Sözleşme. Sivillerin korunması uluslararası hukuk tarafından zaten uygulanıyor olsa da, II. Dünya Savaşı'nda işlenen suçlar bu ilkelerin yeniden ele alınmasının önemini göstermiştir. Sözleşme, bireylerin veya grupların sınır dışı edilmesini, rehin almayı, işkenceyi, toplu cezalandırmayı, "kişisel onura" karşı işlenen suçları, adli cezaların uygulanmasını (infazlar dahil) ve ırk, din, milliyet veya siyasi inançlara dayalı ayrımcılığı yasaklıyordu. Buna ek olarak Sözleşme, orduların düşmanı yenme hedefine ulaşırken, askerleri ek riske sokmadan sivilleri korumasını zorunlu kılmıştır.
Cenevre Sözleşmesi Protokolleri
Cenevre Sözleşmelerinin 1949'da gözden geçirilmesi ve yeni hükümlerin kabul edilmesinin amaçları, II. Dünya Savaşı'ndan alınan derslerin ve mevcut anlaşmalardaki boşlukların doldurulması ihtiyacının ötesine geçmiştir. ABD-Sovyetler Birliği çatışmalarının ve yeni küresel düzenin bir sonucu olarak, dünyanın gelecekteki çatışmalar için daha donanımlı hale gelmesine yardımcı oldu. II. Dünya Savaşı'ndan sonra, çok sayıda sömürge karşıtı ve isyancı çatışmanın Cenevre Anlaşmaları için bir tehlike olarak ortaya çıkmasıyla daha ayrıntılı ve somutlaştırılmış normlara ihtiyaç duyulmuştur.
Uluslararası ve iç savaşlar arasındaki ayrım, Doğu ve Orta Avrupa'da ve başka yerlerde (örneğin Yugoslavya, Ruanda ve Somali) son zamanlarda yaşanan çatışmalar ve iç savaşlar nedeniyle bulanıklaştı ve Cenevre Sözleşmeleri de dahil olmak üzere ilgili uluslararası hukuk kurallarının uygulanmasını sınırladı.
Cenevre Sözleşmeleri'ne ek olarak 1977'de savaşan kişileri ve sivilleri kapsayan iki protokol daha onaylanmıştır. Artık uluslararası düşmanlık olarak sınıflandırılan "kendi kaderini tayin" savaşlarına müdahil olan kişilere, Protokol I olarak bilinen ilk protokol ile Cenevre ve Lahey sözleşmeleri kapsamında koruma sağlandı.
Ortak Madde 3 olarak da bilinen Madde 3, dört Cenevre Sözleşmesinde de korunmuştur ve uluslararası olmayan silahlı çatışmalarda yaralananların savunmasıyla ilgilidir; Ek Protokol II bu maddeyi tamamlar. Bu madde şunları yasaklamaktadır:
Protokol II ayrıca, bir ulusun sınırları içindeki iç silahlı çatışmaların mağduru olan kişileri daha iyi korumayı amaçlayan özel düzenlemelerin ana hatlarını çizmiştir. Ancak egemen bir devletin iç işlerine karışmama kavramı dikkate alındığında, protokolün kapsamı daha kısıtlı hale gelmektedir.
1949 toplantılarına yaklaşık 180 ülkeden üye katılmıştır. Hem Protokol I hem de Protokol II'nin her birinin 145'ten fazla taraf ülkesi vardır, ancak Amerika Birleşik Devletleri bunlardan biri değildir. 50'den fazla ülke deklarasyonlarında, anlaşmaların veya Protokol I'in ağır ihlalleri veya diğer önemli ihlalleri iddialarını araştırmak üzere uluslararası bilgi toplama komitelerinin yetkisini tanımıştır.
Cenevre Sözleşmelerinin kabul edildiği 1949 yılından bu yana, siyasi iklimler, bölgesel ittifaklar ve daha ölümcül silahların mevcudiyeti de dahil olmak üzere pek çok şey değişti. Ancak koşullar ne olursa olsun, bir savaşın yürütülme şekli her zaman birçok birey için sonuçlar doğurur.
Uluslararası Kızılhaç Komitesi Hukuk Bölümü'nün o dönemki başkanı Knut Dörmann, 2009 yılında Sözleşmelerin 60. yıldönümünü kutlamak üzere Dışişleri Bakanlığı ve İngiliz Kızılhaçı tarafından ortaklaşa düzenlenen bir toplantıda konuştu:
