İsa Cemiyeti'nin (Cizvitler) 16. yüzyılda Çin'e gelişi, yüzyıllar boyunca devam eden Çin-Avrupa ilişkilerinin seyri üzerinde derin bir etki yaratmıştır. Daha önceki tarihsel dönemlerde Avrupalılar ve Çinliler arasında bağlantılar kurulmuştu. Ancak Cizvit misyonları bu ilişkileri daha üst bir seviyeye taşıdı. İsa Mesih'in inancı ve Konfüçyüs'ün Yolu ideolojileri daha önce benzeri görülmemiş bir söylem içine girecekti.
Cizvitlerin Çin'deki çabalarına çok sayıda aktör dahil oldu. Yerel din değiştirenler, Avrupalı misyonerler, papalar ve imparatorlar da dahil olmak üzere çeşitli aktörler dinamik bir kültürel ortamda etkilerini göstermeye çalıştılar. Dini anlaşmazlıklar sadece Çin'in Konfüçyüsçü ve Avrupalı Katolik gelenekleri arasında değil, aynı zamanda Katolik Kilisesi'nin kendi saflarında da ortaya çıktı. Cizvitlerin Çin topraklarına girmesi nihayetinde 19. yüzyıla kadar Çin ve Avrupa arasındaki dini söylemin son önemli olayını ifade edecekti.
Cizvitlerden Önce Çin'de Hristiyanlık
Cizvit döneminden önce Çin'deki Hristiyanlığın tarihsel anlatısı bölünmüşlükle karakterize edilir. Antik Romalılar ile Han Çinli meslektaşları arasında esas olarak ticari bağlantılar varmış gibi görünmektedir. İki imparatorluğun önemli ölçüde coğrafi olarak ayrı olması ve İran ile Hindistan'da büyük devletlerin bulunması, ticaretin eğik karakterinde muhtemelen rol oynamıştır.
İpek Yolu kenti Xi'an'da bulunan 2,8 metre boyundaki Xi'an Steli, Çin'deki Hristiyan varlığına dair ilk somut arkeolojik kanıttır. Söz konusu anıt 781 yılına tarihlendirilmiştir ve o döneme kadar Çin Hristiyanlığının tarihsel bir anlatımı olarak hizmet etmektedir. Metne göre, Süryani Hristiyan misyonerler ilk olarak Tang hanedanlığı döneminde imparatorluk başkentine gelmişlerdir. Stel özellikle Çin'deki ilk Hristiyanların Roma'nın doğu eyaletlerinin Çince adı olan Daqin'den geldiğini iddia etmektedir.
Ne yazık ki Çin'in Asurlu Hristiyanları için inançları çok uzun sürmeyecekti. 9. yüzyılın ortalarında İmparator Wuzong yabancı dinleri Çin'den uzaklaştırmaya çalışmıştır. Konfüçyüsçü ideolojiden etkilenen imparator hem Budistlere hem de Hristiyanlara karşı katı önlemler aldı. Asur Kilisesi yavaş yavaş ortadan kayboldu ve Xi'an Steli gömülerek unutuldu. Moğollar tarafından yönetilen Yuan Hanedanlığı döneminde, Marco Polo'nun da aralarında bulunduğu önemli sayıda Hristiyan Çin'e geri dönmüştür. Daha sonra, 1368 yılında Han Çinli Ming hanedanının kurulmasıyla bölgeyi bir kez daha terk etmek zorunda kaldılar.
Cizvit Öncesi İmparatorluk Çin'inde Din ve Felsefe
Kadim bilge Konfüçyüs'ün öğretileri iki bin yılı aşkın bir süre boyunca Çin dinine ve felsefesine hakim olmuştur. Bazı durumlarda çeşitli hanedanlar Taoizm ve Budizm gibi alternatif entelektüel gelenekleri tercih etmişlerdir. Bununla birlikte, Konfüçyüsçülükle ilişkili ilkeler ve davranışlar sürekli olarak varlığını sürdürmüştür. Aslında, genellikle Taoizm ve Budizm uygulamalarıyla kusursuz bir örtüşme sergilemiştir.
İmparatorluk Çin'indeki dini kimlik kavramları Hristiyan Avrupa'dakilerden önemli ölçüde farklıydı. Avrupa'da Katolik Kilisesi özel bir bağlılık gerektiriyordu. Hiç kimse aynı anda birden fazla dine mensup olamazdı. Çin'de dini inanç çok daha az sınırlandırılmıştı. Taoist, Konfüçyüsçü ve Çinli Budist öğretiler giderek birbirlerini tamamlamaya ya da birbirleriyle kaynaşmaya başladı. Bir kişi nispeten seküler Konfüçyüs klasiklerini okurken aynı zamanda ataları için dualar ve adaklar sunabilirdi. Çinliler İbrahimi tek tanrılı münhasırlık kavramına aşina değildi.
Çeşitli seçenekler arasından birincil bir Çin entelektüel çerçevesi seçecek olsaydık, Konfüçyüsçülük muhtemelen en büyük öneme sahip olurdu. İlk Konfüçyüs felsefesinin önemli bir kısmı devlet yönetimi ilkelerine dayanıyordu. Filozofun kendisi olan Konfüçyüs, antik Çin'deki çok sayıda savaşan devletçikten birinin hükümdarı olan Lu Dükü'ne danışmanlık yapmaya çalışmıştır. O dönemde Çin'deki istikrarsız siyasi ortam nedeniyle Konfüçyüs ve taraftarları sosyal istikrarın korunmasına büyük önem vermişlerdir. Çeşitli hanedanlar Konfüçyüsçü yönetim ilkelerini farklı ölçülerde uygulamışlardır. Ancak, toplumsal istikrar arzusu sürekli olarak öncelikli olmuştur.
Konfüçyüsçülüğün, diğer Çin inanç sistemleriyle birlikte, Batı'nın peygamberlik kavramını içermemesi dikkat çekicidir. Konfüçyüs'ün öğrencileri tarafından yazıya dökülen öğretilerinin bir derlemesi olan Analektler'de, saygın filozof yeni kavramlar getirme fikrini reddetmiştir. Sadece uzun süredir devam eden gerçekleri tekrarladığını iddia etmiştir. Bunlar, yönetenin yönetilene, ebeveynlerin çocuklara karşı sorumlulukları gibi çeşitli ilişkilerin yanı sıra ritüeller aracılığıyla bilgi ve insanlığın sistematik gelişimini de kapsıyordu. Konfüçyüsçülükteki öz-düşünüm vurgusu, imparatorluk dönemindeki eğitim sisteminin temelini oluşturmuştur. Çin halkının ilk Cizvitlerle olan etkileşimleri Konfüçyüsçü düşünce ve uygulamalardan önemli ölçüde etkilenmiştir.
Matteo Ricci ve Erken Dönem Cizvit Misyonları
Çin'e ilk gelen Cizvitler bunu Avrupalı güçlerin Amerika'yı fethedip kolonileştirdiği sırada yapmıştır. Ancak misyonerlerin Çin'deki karşılaşmaları, yabancı topraklarda inançlarını yayan meslektaşlarınınkinden temel bir farklılık gösterecekti. Çin'deki Ming Hanedanlığı döneminde Avrupalılar, kendileriyle kıyaslanabilecek, son derece okuryazar ve yapılandırılmış bir kültürle karşılaştılar. Birçok Mezoamerikan uygarlığında yaptıkları gibi fetih yoluyla egemenlik elde edemediler.
Cizvitlerin Çin'e ilk ulaşma girişimi, tarikatlarının 1540'ta kurulmasından kısa bir süre sonra gerçekleşti. Aziz Francis Xavier 1552 yılında bir yolculuğa çıktı, ancak Çin anakarasına ulaşamadan vefat etti. Cizvitlerin Çinliler arasında yayılmaya yönelik bir sonraki büyük girişimi için neredeyse otuz yıl daha geçmesi gerekecekti. Temmuz 1579'da İtalyan Peder Michele Ruggieri Portekiz'in liman kenti Makao'ya yerleşti. Üç yıl sonra Matteo Ricci adında bir İtalyan rahip daha ona eşlik eder. Bu iki rahip, Ming döneminin sonlarında Cizvit misyonerlerinin en önemlileri haline gelecektir.
Cizvitlerin Yöntemleri: Çin Kültürüne Uyum Sağlamak
Ruggieri, Ricci ve diğer Cizvit misyonerler Çin kültürüne karşı bir uyum politikası benimsediler. Amaçları Çin dilinde yetkinlik kazanmak ve Çinli bilgin-bürokrat sınıfının kıyafetlerini kendilerine örnek almaktı. Cizvitler, Hristiyan misyonuyla doğrudan çatışmadığı sürece Çinli ev sahiplerinin uygulamalarına müdahale etmekten genellikle kaçınmışlardır.
Avrupa teknolojisinin ve bilimsel bilginin yayılması Cizvit misyonlarının çok önemli bir yönüydü. Bilim, Cizvitlerin entelektüel cephaneliğindeki tartışmasız en güçlü araçtı ve etkinliği bakımından dini bile geride bırakıyordu. Çin aristokrasisi, saygın ziyaretçilerinin matematiksel ve astronomik hünerlerine büyük bir takdir duyuyordu. Avrupa ve Çin'den gelen işbirlikçiler, Öklid'in Elementler'i de dahil olmak üzere önemli eserleri Mandarin Çincesine çevirme görevini üstlendiler.
Hatta 1601'den sonra Matteo Ricci'nin Wanli İmparatoru ile görüşmesine bile izin verildi ki bu o dönemde Çin'de neredeyse imkansız bir başarıydı. Cizvitler ile Çinli yetkililer arasındaki ilişkinin niteliği hüküm süren imparatora bağlı gibi görünüyordu. Bununla birlikte, Çinli seçkinlerin Cizvitlerin teknolojik uzmanlığına olumlu baktığı anlaşılıyor.
Çinliler Katoliklik Hakkında Ne Düşünüyordu?
Çinli elitler Cizvitlerin bilimsel birikimine bu kadar açıksa, Katolikliklerine nasıl tepki verdiler? Çin'deki genel nüfusun durumu nedir? Hükümet yetkilileri Avrupalı misafirlerinin teknolojik becerilerini kesinlikle beğenmiş olsalar da, onların din değiştirme çabalarına şüpheyle yaklaşmışlardır. Birbirini izleyen imparatorlar, misyonerlerin Avrupa'nın hırslı sömürge projelerinin vekilleri olmasından endişe ediyordu. Portekiz monarşisinin Cizvitlere verdiği güçlü destek göz önüne alındığında, böyle bir varsayım tamamen temelsiz olmayabilir.
Çin imparatorluk hükümetleri Cizvitlere karşı dikkatli davranırken, birçok Çinli Katolik inancına geçmiştir. Bir akademisyen-bürokrat olan Xu Guangqi, en önemli Çinli Katolik dönmelerden biri olarak kabul edilir. Xu, Matteo Ricci ile birlikte matematiksel metinleri Avrupa dillerinden Çinceye çevirmek için özenle çalışarak önemli bir rol oynamıştır. Din değiştirip vaftiz olduktan sonra Katolik Paul adını seçmiştir. 1688'de Fujian eyaletinde yerel bir rahip olarak görev yapan Blasius Liu Yunde de kayda değer Çinli Katolikler arasındaydı. Katolik mesajı eyaletler arasında farklı düzeylerde kabul gördü ve bazı Çinliler din değiştirmeye istekli olduklarını gösterdi.
Jeopolitik ve Din: Dominikenler ve Fransiskenler Geliyor
1644'te Qing hanedanının yükselişini takiben, Cizvitler imparatorluğun teveccühünü yeniden kazanmaya ve taraftar havuzlarını genişletmeye çalıştılar. Alman bir Cizvit rahip olan Johann Adam Schall von Bell, 1645 yılında Pekin'deki imparatorluk gözlemevinde müdürlük görevini üstlendi. Başka Katolik tarikatların da gelmesiyle durum daha da karmaşık bir hal alacaktı. Cizvitlerin Çin ile dini ilişkiler üzerindeki münhasır kontrolü artık bir meydan okumayla karşı karşıyaydı.
Cizvitlerin Çin dini ve kültürüne karşı daha uzlaşmacı yaklaşımı, İspanyollar tarafından desteklenen Dominiken ve Fransisken tarikatları tarafından onaylanmadı. Bu topluluklar Amerika'daki misyonerlik çabalarına öncülük etmişlerdi; buradaki yaklaşımları Hristiyanlık dışı maneviyat ve ritüellere karşı çok daha az bağışlayıcı olmuştu. Cizvitlerin Çin kıyafet ve geleneklerini benimsemesini dine küfür olarak görüyorlardı. Dini tarikatlar arasındaki anlaşmazlık Çin Ayinleri Tartışması olarak bilinecek ve Vatikan'ın zamanını 18. yüzyıla kadar meşgul edecekti.
Çin Ayinleri Tartışması ve Katolikler Arası Mücadele
Çin Ayinleri Tartışması, tanımı açısından karmaşık bir sorun teşkil etmektedir. Konu, dil, dini ritüel ve jeopolitik dahil olmak üzere çeşitli boyutları kapsamaktadır. Bu zorluk, farklı kültürel geçmişlerin kesişmesi nedeniyle ortaya çıkmıştır.
Dominikenler ve Fransiskenler, Cizvit rakiplerinin misyonerlik taktiklerini gözlemlediklerinde, batıl telkinler olarak gördükleri şeylerden dolayı Papa'yı uyardılar. Cizvitlerin Tian ve Shangdi gibi üstün bir varlığa atıfta bulunan Çince terminolojileri kullanmalarıyla ilgili bazı şikâyetler dile getirildi. Çinli Katoliklerin aile tapınaklarında atalarına saygı göstermeye devam etmelerine de eleştiriler yöneltildi.
Tartışma sırasında görevde olan Papalar Cizvitleri desteklemek ve onlara karşı çıkmak arasında gidip gelmişlerdir. Benzer bir iddia Çin imparatorları için de ileri sürülebilir. Kangxi İmparatoru 1692 tarihli bir kararnamede Cizvitlere sempati duymuş ve herhangi bir toplumsal huzursuzluğa neden olmadıklarını iddia etmiştir. Bu kişi Hristiyan tanrısını "Cennetin Efendisi" anlamına gelen Çince bir ifade olan Tianzhu olarak tasvir etmiştir. Şimdilik Cizvitler güvenli durumda görünüyordu.
Ancak, 1715 yılına gelindiğinde Cizvitler gözden düşmüştü. Papa XI. Clement tarafından yayınlanan bir fermanla Çinli din değiştirenlerin Konfüçyüs bayramlarına uymaları ya da atalarının tapınaklarını korumaları yasaklandı. Kilise'nin öğretilerine aykırı olmadıkları sürece bazı geleneklere izin verilebileceğini belirtti. Bunun üzerine Kangxi İmparatoru tutumunu değiştirdi. Avrupalı misyonerleri, dini düzenleri ne olursa olsun, yıkıcı ayak takımı olarak tanımladı. 1724'ten sonra Kangxi'nin yerine geçen Yongzheng İmparatoru, din değiştirenlere zulmetmeye başladı. Cizvitlerin Çin misyonu, sonunda çöküşüne yol açacak iki yönlü bir meydan okumayla karşı karşıyaydı.
Katolik Kilisesi 1742 yılında Ayin Tartışmasının sona erdiğini ilan etti. Mesele Papa XIV. Benedict tarafından kesin olarak çözüme kavuşturuldu ve Çin'deki Katolik misyonlarının gerilemesine neden oldu. Otuz yıl sonra Roma, önde gelen Avrupa monarşilerinin eylemlerini taklit ederek İsa Cemiyeti'ni feshetmeye karar verdi. Çinli Hristiyan topluluklar önümüzdeki yüzyıl ya da daha uzun bir süre boyunca yeni vaizlerden mahrum kalacaktı.
Cizvitlerin Mirası ve Avrupa-Çin İlişkilerinin Geleceği
Ayin Tartışması ve Çin imparatorunun tepkisi Cizvitlerin misyonu için bardağı taşıran son damlalardı. Japonya'daki duruma benzer şekilde, Cizvitler de ev sahipleri arasındaki popülerliklerinde bir düşüş yaşamıştı. İsa Cemiyeti'nin Roma tarafından geçici olarak lağvedilmesi, Cizvitlerin dini ve siyasi konumlarının zayıfladığının bir göstergesiydi.
Cizvitler 19. yüzyılın ikinci yarısında Çin'e döndüklerinde Doğu Asya'nın güç dinamiklerinde önemli değişiklikler meydana gelmişti. Japonya bir büyüme ve genişleme dönemi yaşarken, Avrupa son derece etkili Afyon Savaşları'nda Çin'e karşı zafer kazanmıştı. Güçlü hayırseverler olmadan Cizvit misyonları yok olup gitti. Daha sonraki Katolik örgütler ve İngilizce iletişim kuran Protestan misyonerler onların yerini alacaktı. Cizvitlerin antropolojik çabaları kayda değer olsa da, nihayetinde dinamik ve birbirine bağımlı bir küresel ortamın siyasi çalkantılarına yenik düştüler.
