Hortum olarak bilinen bu ölümcül fırtınaların nasıl oluştuğunu, ne tür hasarlara yol açtığını ve risklerini öğrenelim. Hortumlar, süratle dönen dikey hava hunileridir. Rüzgarları saatte 400 km'yi geçebilir ve 1 km genişliğinde olur. Bitene dek 80 km yol kat edebilir.
Hortumlar Hakkında Bilgiler
Kasırga ile karıştırılabilen hortum gök gürültülü fırtınalardan doğar ve sıklıkla dolu getirir. Fırtına bulutu (süper hücre) adı verilen bu devasa ve inatçı fırtınalar en yıkıcı hortumları meydana getirir.
Bu şiddetli fırtınalar dünyanın her yerinde görülse de, Amerika Birleşik Devletleri yılda ortalama 1000 hortum ile dünyada en çok hortum görülen yerlerden biri.
Güney Dakota, Nebraska, Kansas, Oklahoma, kuzey Teksas ve doğu Colorado eyaletlerinin doğusundaki alanı içeren "Hortum Geçidi" (Tornado Alley) bölgesinde bu hortumların en güçlü ve yıkıcı olanlarıyla karşılaşılıyor. Hortumlar Amerika'da her yıl 80 ölüme ve 1500'den fazla yaralanmaya yol açar.
Hortum Nedir?
Hortum, gök gürültülü şiddetli fırtınadan yere doğru uzanan ve yıkıcı şekilde dönen hava sütunudur. Genellikle koyu yeşilimsi bir gökyüzü ile kendisini belli eder. Ardından kara fırtına bulutları (süper hücre) bir araya gelir. Beysbol topu büyüklüğünde dolu yağma ihtimali vardır. Hortum buluttan aniden iniyormuşçasına belirmeye başlar. Hortumun yere çarpmasıyla birlikte adeta bir yük treninin yaklaşırken çıkardığı sese benzer uğultu oluşur. Sonrasında da yoluna çıkan her şeyi harap eder.
Bugün her Amerikan eyaleti tarihinde hortum gördü. Ancak Teksas yıllık 120 hortum ile rekoru elinde tutuyor. Hortumlar Birleşik Krallık, Hindistan, Türkiye, Arjantin ve diğer birçok ülkede görülse de çoğunlukla Amerika Birleşik Devletleri'nde meydana gelir.
Bildiğimiz hortumla ilişkilendirilebilecek olan deniz hortumları sıcak su üzerinde oluşurlar. İç kesimlere doğru hareket eder ve tipik hortum haline gelirler.
Toz şeytanları (dalazlar), topladıkları toz ve kir ile ayırt edilen küçük ve hızla dönen hava sütunlarıdır. Alev hortumları ise kontrol edilemeyen yangınlar ile ortaya çıkar ancak bu iki tür de gök gürültülü fırtına getirmez.
Hortum Nasıl Oluşur?
En şiddetli hortumlar, fırtına bulutlarının halihazırda dönmekte olan rüzgarlarından oluşur. Yaklaşık her bin fırtınadan biri fırtına bulutunu (süper hücreyi) oluştururken, beş altı fırtına bulutundan (süper hücreden) biri hortumu oluşturur.
Hortum yılın herhangi bir zamanında meydana gelebiliyor. Ancak Meksika Körfezi'ndeki eyaletlerde çoğunlukla ilkbahar başı gibi oluşur. Bu mevsimde jet akımı başlar. Bu akım kuzeye doğru savruldukça hortum da onu izler. Mayıs ayı hortumların diğerlerinden daha çok meydana geldiği bir ay. Ancak Nisan ayında oluşanlar daha şiddetli olabiliyor. Hortumlar Kuzey'e doğru ilerledikçe yaz aylarının sonuna doğru daha da yaygınlaşır.
Günün her saatinde, gündüz gece fark etmeksizin meydana gelebilecek olan hortumlar çoğunlukla öğleden sonra geç saatlerde oluşur. O zamana kadar Güneş yeri ve atmosferi gök gürültülü fırtınalar üretecek kadar ısıtmıştır.
Hortumlar; sıcak ve nemli havanın, soğuk ve kuru hava ile karşılaşmasıyla meydana gelir.
Daha yoğun olan soğuk hava, genellikle gök gürültülü fırtına üreten sıcak havanın üstüne itilir. Ardından sıcak hava soğuk havanın içinden tırmanarak yukarı çıkar. Rüzgarın hızlı ve keskin şekilde değişime uğramasıyla bu tırmanma dönme hareketine dönüşür.
Mezosiklon adı verilen tırmanma akımı, hareket halindeki fırtınadan sıcak hava çekerek dönüş hızını arttırır. Atmosferdeki kuvvetli rüzgarlardan oluşan soğuk hava jet akımından beslenerek daha da fazla enerji üretir.
Mezosiklonun nemli havasından gelen su damlacıkları hortum bulutunu oluşturur. Hortum gittikçe büyür ve sonunda buluttan alçalmaya başlar. Yere dokunduğu anda da hortuma dönüşmüş olur.
Hortumların Özellikleri
- Hortumlara genellikle gök gürültülü fırtınalar ve kuvvetli rüzgarlar eşlik ediyor ya da öncesinde meydana geliyor. Dolu görülmesi de muhtemeldir.
- Hortum yere değdiği andan itibaren bir iki saniye sürebileceği gibi üç saate kadar da sürebilir.
- Ortalama bir tanesi yaklaşık 200 km genişliğinde ve saatte yaklaşık 50 km hızda hareket eder. Çoğu yok olmadan önce yaklaşık 10 km'den fazla dolaşamaz.
- Bununla birlikte devasa olanlar (büyük ölçüde hasara ve ölüme sebep olabilecek olanlar) saatte yaklaşık 500 km hızla ilerleyebilir.
- Bu ölçüler ve değerler bilim insanlarının tahminlerine dayanıyor. Zira rüzgar hızını ölçmeye yarayan anemometre hortumların devasa gücüne karşı gelemez ve ölçüm yapamaz.
F0 ila F5 birimlerinin kullanıldığı Fujita ölçeğinde hortumun verdiği hasar analiz edilir. Ardından benzer hasara neden olmuş rüzgar hızıyla karşılaştırarak hortumun şiddeti ölçülür. Amerika Birleşik Devletleri artık bir hortumun rüzgar şiddetini ölçerken daha fazla değişkeni hesaba katabilen EF (Enhanced Fujita) yani "Geliştirilmiş Fujita" ölçeğini kullanmaktadır.
Hortumların Tahribat Etkisi
Hortumlar her yıl Amerika'da ortalama 400 milyon dolarlık hasara ve 70 ölüme sebep oluyor.
Aşırı derecede kuvvetli rüzgarlar evleri ve iş yerlerini paramparça ederken, köprüleri yok edip, trenleri ve araçları ters çevirmekte ve ağaçları söküp göl yataklarındaki tüm suyu çekebilmektedir.
Kuvvetli rüzgarlar bazense insanları yerde yuvarlayarak ya da tehlikeli yüksekliklerden düşürerek yaralar ya da öldürür. Ancak çoğu hortum kurbanı aslında uçan kırık camların, çatı kiremitlerinin veya metal çubukların çarpmasıyla can verirler.
Amerika'daki hortum kaynaklı yıllık ortalama ölüm sayısı eskiden daha yüksekti. Artık gelişen tahmin edilebilirlik ve uyarı sistemleri ile ölümler azaldı.
Hortumlar Nasıl Tespit Ediliyor?
Amerika Birleşik Devletleri Ulusal Hava Servisi meteorologları, Doppler radarı, uyduları, hava balonları ve bilgisayar modellemeleri gibi yöntemlerle şiddetli fırtınalar ve hortumsu aktiviteler sürekli olarak takip edilir.
Doppler radarları rüzgar hızlarını kaydetmekte ve gök gürültülü fırtınalar içindeki dönüş alanlarını tanımlamaktadır.
1980'lerde hortumlar bölgeye varmadan 5 dakika önce tespit edilebilirken 2000'lerin ortalarına doğru Doppler Radarı'nın kullanılmaya başlamasıyla ortalama 13 dakikaya yükseltildi.
Eğer hava koşulları hortum oluşumu için olası hale gelirse Ulusal Hava Servisi bir hortum saati yayınlamaktadır. Böylece radarda hortum görüldüğünde uyarı yayınlanmaktadır.
Bazı bilim insanları, meteoroloji meraklıları ve adrenalin bağımlılıları hortum mevsimlerinde yola çıkar. Araştırmacılar hortumun geçeceği yollara sensör yerleştirebilmek adına yarışırlar. Bu sensörler; rüzgar hızı, barometrik basınç, nem ve sıcaklık gibi verileri ölçmeye yarıyor.
Araştırmacıların yarıştıkları yerse tam da bu noktada ortaya çıkıyor. Araştırmacılar her sabah hava koşullarını değerlendirerek, hortumun yüksek ihtimalle oluşacağı alanı bulmaya çalışır. Bazen yıllarca hiç hortum göremeden şiddetli fırtınaların arasından geçer, şimşeklerden kaçar, sellere ve şiddetli doluya maruz kalırlar.
Hortuma Dair Bazı Gerçekler
Hortumlara dair birçok olgu ve de efsane var. Meteorologlar bu şiddetli hava olayını daha iyi anlamamız ve ondan korunmamız için bazı gerçeklere ve yanlış bilinen noktalara dikkat çekiyor:
1- Pencereleri açmak basıncı eşitlemez
Hortum uyarısı sırasında pencereleri açmak basıncı eşitlemez ve eve verilen zararı azaltmaz. Aksine etrafta uçan enkazlar eve daha kolay girebilir. Bu yüzden pencere ve kapılardan uzak durulur.
2- Hortum sadece düz arazide oluşmaz
Hortum en çok ABD'nin Büyük Ovalar bölgesinde görülse de sadece düz arazide oluştuğu anlamına gelmiyor. Nehirler, dağlar, vadiler ve yüksek binalar hortum oluşumuna engel değildir. Bir hortum büyük şehirleri vurabilir ve hatta su üzerinde oluşabilir (bunlara su hortumu deniliyor).
3- Tüm hortumlar uzaktan tespit edilemez
Hortum görünmez olabilir. Zira rüzgar görünmezdir, bu nedenle bir hortum enkaz toplamadıkça ve yoğunlaşmadıkça zor görünür. Şiddetli yağmur tespitini daha da zorlaştırabilir. Gözlere değil kulaklara güvenmek önerilir. Hortum henüz görülmeden kükremesinin uğultusu duyulur.
4- Hortum ani yön değiştirebilir
Hortumun belirli bir yolu veya rotası yoktur. Bu nedenle herhangi bir zamanda beklenmedik şekilde hız ve yön değiştirir. Hortumu gözlemlemenin veya filme almanın güvenli bir noktası yok. Şiddetli rüzgardan ve molozlardan korunmak tek yol.
5- Üst geçide sığınmak üzere aracı terk etmek güvenli değildir
Son derece tehlikeli mitlerden biri de bu. Hortum sırasında araçta olmak en tehlikeli işlerden biri olsa da bir üst geçidin altı daha güvenli değildir. Otoyol üst geçidi uçuşan molozlardan koruma sağlayabilir ancak tehlikeli rüzgarlardan korumaz. Aksine rüzgar tüneli görevi görür ve yağan molozlarla beraber daha fazla zarar verir. Hortum sırasında dışarıdayken yapılabilecek en iyi şey aracı yol kenarına çekmek ve boynu ve başı örterek yakındaki bir hendeğe düz şekilde uzanmak oluyor.
Tarihin En Ünlü Hortumları
Dünyayı etkileyen birçok ünlü hortum oldu. Peki şimdiye kadar kaydedilen en büyük hortum neydi?
Merkez Oklahoma, şimdiye kadar kaydedilen en büyük hortum rekorunu elinde tutuyor. Bugüne kadar kaydedilen en büyük hortum 31 Mayıs 2013'te Oklahoma, El Reno'da görüldü. Bir noktada 4,1 km genişliğine ulaştı.
Bugüne kadar kaydedilen en hızlı hortum ise 1999'da Oklahoma Şehri'nin hemen güneyinde meydana geldi. Kendisi çılgın bir F-5 hortumuydu. Oklahoma üzerinde saatte 480 km'nin üzerinde rüzgar hızıyla ilerledi. Bugün kaydedilen bu büyüklükteki bir hortum 2007'de kurulan Geliştirilmiş Fujita Ölçeğini bile aşabilir.
Hortumlar en büyük veya en güçlü olmanın yanı sıra çoğu zaman en ölümcül olmasıyla hatırlanıyor. Tarihimizdeki en ölümcül hortumların çoğu bu doğa olayını tahmin etmenin ve halkı uyarmanın imkansız ya da zor olduğu zamanlarda meydana geldi.
Dünyada Kaydedilmiş En Ölümcül Beş Hortum:
1989, Dakka, Bangladeş
Kayıtlara geçen en ölümcül hortum 26 Nisan 1989'da Bangladeş'in Dakka bölgesinde meydana geldi. Bu devasa fırtına en az 1.300 kişiyi öldürdü ve 12.000'den fazla kişiyi yaraladı. Ayrıca bu yıkıcı fırtınanın ardından 80.000 kişi evsiz kaldı.
1925, Üç Eyalet Hortumu
ABD tarihindeki en ölümcül kasırga "Tri-State Tornado"dur. Missouri, Illinois ve Indiana boyunca 480 km'lik bir açıklıkta 695 kişiyi öldürdü ve 2.027 kişiyi yaraladı. Eski Fujita ölçeğinin en üstünde yani F5 olarak derecelendirildi ve 18 Mart 1925'te yaşandı.
1840, Natchez Hortumu
Üçüncü en ölümcül hortum 6 Mayıs 1840'ta 317 kişiyi öldüren ve 109 kişiyi yaralayan "Natchez Hortumu"dur. En sert darbesini Louisiana ve Mississippi'deki Mississippi Nehri boyunca vurdu. Federal Acil Durum Yönetimi Ajansı kölelerin toplam ölü sayısına dahil edilmediğini belirtir.
1896, Louis Hortumu
ABD'deki en ölümcül dördüncü hortum 27 Mayıs 1896'da Missouri ve Illinois'te 255 kişiyi öldüren ve 1.000 kişiyi yaralayan St. Louis Hortumu'dur. Rüzgar hızı 330-420 km arasındaydı.
1936, Tupelo Hortumu
Dördüncü en ölümcül hortum "Tupelo Hortumu" idi. Kuzeydoğu Mississippi Şehri'ni 5 Nisan 1936'da harap etti ve 216 kişiyi öldürdü ve 700 kişiyi de yaraladı.
22 Mayıs 2011'de bir başka hortum Missouri, Joplin'i vurdu, 158 kişiyi öldürdü ve 1.000'den fazla kişiyi yaraladı. Bu ölüm ve yaralanmalar Ulusal Hava Durumu Servisi hortumu önceden bildirmesine, kritik bilgileri iletmesine ve çoğu insan sığınaklara yerleşmesine rağmen yaşandı. ABD tarihindeki en ölümcül hortumlardan biri oldu.
NOAA'nın daha sonraki araştırmalarında bazı sakinlerin hortum sirenine duyarsız davrandığı ortaya çıktı.