İskorpit balıkları, Scorpaenidae ailesinin ait ışın yüzgeçli bir balık grubu. Bu balıklar genel olarak taş balığı veya kaya balığı olarak isimlendiriliyor. Çünkü kayaları veya mercanları andıran kamuflajlı derileri var. İskorpitgiller ailesinde 10 alt aile ve en az 388 farklı tür var. Bilimsel adı olan Scorpaenidae Latince "akrep gibi" anlamına gelir. Türkçe'de "iskorpit" ise Rum balıkçıların kullandığı ve Yunanca "akrep" olan skorpidi'den geçti. Yani bunlara "akrep balığı" demiş oluyoruz.
İskorpit balıklarının özellikleri
İskorpitgillerin kayda değer türleri arasında iskorpit balığı (Scorpionfish, Porcus), aslan balığı (Lionfish, Pterois) ve taş balığı (Stonefish, Synanceia) var. Bütün iskorpitler zehirli dikenler taşıyor ve bu da balıkları diğer türlerden ayırıyor. İskorpit sokması insanlar için ölümcül olabilirken, balık doğası gereği agresif yapılı değildir ve yalnızca tehdit edildiğinde ya da yaralandığında saldırır.
- Bilimsel adı: Scorpaenidae
- Türlerin isimleri: İskorpit balığı, aslan balığı, taş balığı, ateş balığı, ejder balığı, varsam, morina vb.
- Ayırt edici özellikleri: Geniş ağzı ve dikkat çekici zehirli sırt dikenleri ile çevrili gövdesi.
- Ortalama boyutu: 0,6 metrenin altında
- Beslenmesi: Etçil
- Ömrü: 15 yıl
- Habitatı: Dünya genelinde kıyı tropikal, alt tropikal ve ılıman denizler
- Korunma durumu: En az endişe verici
- İlginç bilgi: İskorpitler agresif değildir. Sadece tehdit altında veya yaralandığında sokar.
Bir iskorpit balığının kafasında ve sırtında dikenleri vardır. Bunlar 11 ila 17 sırt dikeninden oluşabilir. Gövdesi iyi gelişmiş ışınların olduğu pektoral yüzgeçlerle kaplıdır. Bu balıklar hemen her renge sahip olabiliyor. Özellikle aslan balığı parlak renk taşıyor, bu yüzden avcılar onu tehdit olarak görür. Öte yandan taş balığı kendisini kayaların ve mercanların arasına kamufle edebiliyor. Bunu benekli renkleri sayesinde başarıyor. Ortalama yetişkin bir iskorpitin uzunluğu 0,6 metrenin altındadır.
İskorpitgiller ailesinin çoğu üyesi Hint-Pasifik'te yaşıyor ancak türler dünya çapında tropikal, alt tropikal ve ılıman denizlerde varlar. İskorpitler sığ kıyı sularında yaşama eğiliminde. Ancak birkaç tür 2200 metre kadar derinde keşfedildi. Resifler, kayalar ve tortuların arasında çok iyi kamufle olurlar. Bu yüzden zamanlarının çoğunu deniz tabanında geçirirler.
Kırmızı aslan balığı ve bayağı aslan balığı ABD kıyılarındaki Karayipler ve Atlas Okyanusu'nda istilacı türler arasındadır. İstilacı türleri azaltmak adına bugüne kadar yapılan en etkili kontrol yöntemlerinden biri NOAA'in yürüttüğü "Yiyecek Olarak Aslan Balığı" kampanyası oldu. Balığın besin olarak tüketimini teşvik etmek hem aslan balığı popülasyonunun yoğunluğunu azaltmayı hem de aşırı avlanan orfoz ve çıtçıt popülasyonlarını korumayı sağlıyor. Türkiye'de de aslan balığı tüketimi artmaya başladı.
Üreme ve yaşam döngüsü
İskorpit dişisi, erkek tarafından döllenmiş suya 2.000 ila 15.000 arasında yumurta bırakır. Çiftleşmeden sonra yetişkinler uzaklaşır ve avcıların dikkatini en aza indirmek için uygun siper ararlar. Yumurtalar bırakıldıktan sonra yine yırtıcının dikkatini çekmemesi için yüzeye çıkar. Yumurtalar iki gün sonra çatlar. Yeni yumurtadan çıkmış iskorpit yaklaşık iki buçuk santim uzunluğunda olana dek yüzeye yakın yaşar. Ardından bir yarık bulmak ve avlanmaya başlamak için dibe iner. İskorpit balıkları 15 yıl kadar yaşıyor.
Beslenme ve avlanma
Etçil iskorpitler (diğer iskorpitler dahil) kabukluları, yumuşakçaları ve diğer omurgasız hayvanları avlar. Bir iskorpit genel olarak yutulabileceği her hayvanı yemeye çalışır. İskorpit türlerinin çoğu gece avlanır. Aslan balığı ise en çok sabahın erken saatlerinde aktif olur.
Bazı iskorpitler avın yaklaşmasını bekler. Aslan balığı avlanırken vücut pozisyonunu dengede tutmak için çift taraflı yüzme kesesini kullanır. Avını yakalamak isteyen bir iskorpit kurbanına doğru sert bir şekilde su püskürterek onu şaşırtır. Eğer av balıksa, püskürtülen suyun akımına kapılarak yüzünü iskorpite döner.
Avlanma verimliliğini artırmak adına iskorpit daima başı hedefler. Av doğru pozisyona geldiğinde iskorpit onu bütün halinde yutar. Bazı durumlarda ise dikenleriyle avını sersemletir, ancak bu davranış oldukça nadir. İskorpit avlamaya çalışan fazla bir yırtıcı yok. Sadece köpek balıklarının iskorpit zehrine karşı bağışıklığı olduğu biliniyor.
İskorpitler, sokma riski nedeniyle pek ticari amaçla avlanmıyor. Ancak yenilebilirler ve pişirmek zehrini etkisiz hale getirir. Suşi yapılmak isteniyorsa zehirli sırt yüzgeçleri hazırlıktan önce çıkarılırsa balık çiğ olarak yenebilir. Aslan balığının lezzetli olduğu biliniyor.
İskorpit sokması ve zehri
İskorpit sadece çaresiz hissettiğinde zehrini enjekte ediyor. Zehri bir nörotoksin karışımıdır. Zehirlenmenin tipik belirtileri arasında 12 saat kadar süren yoğun, zonklayan ağrı, sokmayı takiben ilk bir ya da iki saatte en yüksek noktaya çıkan acı ve sokma yerinde kızarıklık, morarma, uyuşma ve şişlik var.
Şiddetli reaksiyonlar mide bulantısı, kusma, karın krampları, titreme, kan basıncının düşmesi, nefes darlığı ve anormal kalp ritimleridir. Felç, nöbet ve ölüm mümkündür, ancak genellikle taş balığının zehrinde görülür. Gençler ve yaşlılar zehre karşı sağlıklı yetişkinlerden daha hassaslar. Ölüm nadir ancak zehre alerjisi olan bazı insanlar anafilaktik şok yaşayabilir.
Avustralya hastaneleri taş balığı panzehrine sahip. Sokulma durumunda ilk adım ağrıyı azaltmak için sirke uygulamaktır. Zehrin enjekte edildiği bölgeyi 30 ila 90 dakika boyunca sıcak suya batırmak zehri etkisiz hale getirebilir. Kalan dikenleri almak için cımbız kullanılabilir ve sabunla ovulduktan sonra taze suyla yıkanır.
Zehir etkisini yitirmiş gibi görünse de tüm iskorpit balığı, aslan balığı ve taş balığı sokmaları için tıbbi müdahale gerekiyor. Ette hiçbir diken kalıntısının kalmadığından emin olmak önemli. Tetanoz tavsiye edilebilir.
Korunma durumu
İskorpit türlerinin çoğu korunma durumu açısından değerlendirilmedi. Bununla birlikte, taş balığı IUCN Kırmızı Listesi'nde istikrarlı nüfusları nedeniyle "en az endişe verici" olarak listeleniyor. Luna aslan balığı Pterois lunulata ve kırmızı aslan balığı Pterois volitans da en az endişe vericidir. İstilacı bir tür olan kırmızı aslan balığı nüfusu artıyor. İskorpitgiller şu anda önemli bir tehditle karşılaşmamakla birlikte, habitat tahribi, kirlilik ve iklim değişikliği nedeniyle risk altında olabilirler.