Malazgirt Muharebesi (bazen Malazgirt Savaşı da denir) 1071 yılında IV. Romanos (Romen Diyojen) komutasındaki Bizans ordusu ile Alp Arslan komutasındaki Selçuklu Türklerini karşı karşıya getirmiştir. Sonunda Selçuklular galip geldi ve Küçük Asya'nın neredeyse tamamının kontrolünü ele geçirdi. Türkler tarafından gerçekleştirilen Doğu Fethi, Birinci Haçlı Seferi'nin gerekçelerinde önemli bir faktör olmuştur.
Türkler bir süre Abbasi ordularında köle olarak hizmet ettikten sonra, 10. yüzyılda siyasi arenada öne çıktılar ve bazıları bağımsız beylikler kurmak ve Türk gücünü Suriye ve Anadolu gibi komşu bölgelere yaymak için halifeden sultan unvanını aldılar.
Selçuklular bu Türk gruplarından biriydi; bölgesel güç merkezleri olarak ortaya çıktılar ve 11. yüzyılda Bizans'ı tehdit ettiler. Malazgirt Muharebesi (Malazgirt Savaşı), Selçuklular ve Bizanslıların birbirlerine karşı verdikleri uzun mücadelenin doruk noktasını oluşturur. Peki ama hangi neticeler için?
Malazgirt Savaşı tarihte çok önemli bir olay olarak kabul edilir. Anadolu'da Selçuklu Türk hakimiyeti döneminin başlangıcına işaret ederek Rum Sultanlığı'nın kurulmasına yol açmıştır. Aynı zamanda Bizans İmparatorluğu'nu zayıflatmış ve Anadolu'daki gerilemesine katkıda bulunmuştur.
Selçuklular Müslüman Doğu'nun Efendileriydi
On birinci yüzyıla kadar Türkler İslamiyet altında askeri köle (Memlükler) olarak kullanılmışlardır. Halife ordusunun çoğunluğu 9. yüzyıldan itibaren onlardan oluşuyordu. Türk göçebeler sonunda Müslüman Doğu'ya yerleşerek Halife'nin ordusuna katıldılar ve İslam'ı benimsediler. 11. yüzyılda Abbasi halifeliği zayıfladı ve Büveyhîler Şiileri hızla yönetimi ele geçirerek Türklerin yerleşmesinin önünü açtı. Türklerden bazıları hem hükümette hem de silahlı kuvvetlerde yüksek rütbelere yükselmiş, hatta bazı durumlarda vezir unvanını bile kazanmışlardır.
11. yüzyılda Oğuz Selçukluları (hanedana adını verenler) bir grup Türk'ü ön plana çıkardı. 1030'larda Gaznelilerin ve Büveyhîlerin Doğu egemenliğine meydan okudular ve 1055'te sultanları Tuğrul (veya Turul Bey) Bağdat'a ulaştı ve kendisini Abbasi halifesi el-Kaim'in koruyucusu olarak dayattı. Büveyhîleri Abbasi başkentinden kovduktan sonra fiilen yönetimi ele geçirdiler.
Ancak Selçuklu yayılması Irak'ın ötesinde devam etti. Tuğrul Bey'in yerine 1063'te sultan olan Alp Arslan, karşılaştığı her türlü muhalefeti geri püskürttü ve daha da batıya, özellikle de Anadolu'ya doğru genişledi. Ayrıca Suriye'ye ve Bağdat halifeliğinin düşmanı olan Kahire Fatımîlerinin elindeki topraklara karşı tehditler savurdu. Dolayısıyla Selçuklular, Malazgirt Muharebesi'nin arifesinde fetih hareketlerinin doruk noktasındaydı.
Giderek Azalan Bizans Gücü
Bizans'ın iç çatışmaları 11. yüzyılda yeniden su yüzüne çıktı. II. Basileios 1025 yılında vefat ettiğinde arkasında herhangi bir hanedan varisi bırakmamıştı. Bunun üzerine Makedonyalıların yerini alabilecek yeni bir hanedan bulmak için bir mücadele başladı. II. Basileios'un kardeşi VIII. Konstantinos'dan sonra, bu son neslin kadınları imparatorları "yarattı" ve IX. Konstantinos Monomakos'un uzun saltanatına (1042-1055) rağmen istikrarsızlık sonraki yarım yüzyıl boyunca devam etti.
Elbette Makedonyalıların yanı sıra Diyojenler ya da hala Konstantinopolis'te bulunan Komnenoslar da hizip rakipleri arasındaydı. Bu son hanedanın bir üyesi olan I. İsaakios Komninos, Konstantinopolis Patriği I. Mihail Kirularios'un (1054'te Roma ile yaşanan dini bölünmedeki rolüyle ünlüdür) yardımıyla 1057'de geçici olarak iktidarı ele geçirdi. Ancak yeteneklerine rağmen kısa sürede yıpranır ve sadece iki yıl sonra X. Konstantinos Dukas'ın yerini almak zorunda kalır.
Bizans İmparatorluğu birçok cepheden (Peçenekler, Normanlar ve nihayetinde Türkler) sürekli saldırı altında olduğu için bu yeni imparatorun işi hiç de kolay olmayacaktır. Sonuncular 1060 yılı civarında tehdit seviyelerini artırdılar. 1067 yılında X. Konstantinos vefat etti ve karısı Eudoxie naip oldu, oğulları VII. Mihail Dukas da imparator olarak onun yerine geçti.
Ancak Eudoxie hemen Romen Diyojen ile yeniden evlendi ve artık tartışmasız bir şekilde bölgenin hükümdarı oldu. Meşruiyeti tartışmalı olduğundan, Romen Diyojen yabancı düşmanlara, özellikle de Türk Selçuklulara karşı saldırılar düzenlemeyi seçti. Malazgirt Muharebesi de bu yüzden patlak verecektir.
Malazgirt Muharebesi: Önceden Bilinen Bir Felaket
Anadolu, en azından ilk Türkmen akınlarının yapıldığı 1050'lerden beri Türk akınlarının hedefi olmuştur. Basileios Apokapis ve Frank paralı askerlerden oluşan bir kuvvet 1054 yılında Tuğrul Bey'i Malazgirt kalesi önünde durdurdu.
Roma imparatoru Romen Diyojen Konstantinopolis'te yönetimi ele geçirdiğinde, Selçuklular büyük rakipleri Fatimilere yöneldi. Artık Sultan Alp Arslan'ın ilgi odağında Bizans Anadolusu'ndan ziyade Suriye'nin Halep şehri vardı. Malazgirt'i 1071 başlarında aldıktan sonra Bizanslılarla barış yaptı ve dikkatini Suriye'ye çevirdi. Bu dönemde Bizans imparatoru yaklaşık 70.000 askerden oluşan ordusunu savaş için hazır hale getirdi.
Ancak imparatorun Mart 1071'de Boğaz'ı geçtikten sonra ordusunu ikiye bölme kararı ölümcül bir hataydı. Gerçekten de, stratejist Joseph Tarchaneiotes liderliğindeki en iyi birlikleri, Norman paralı asker Roussel de Bailleul'un ordusunu takviye etmek üzere kuzeye gönderildi. Bazı anlatılara göre Alp Arslan'ın sürpriz bir saldırısıyla bozguna uğratıldılar, bazılarına göre ise stratejist ve Normanlar, kayınpederi ve annesi Eudoxie tarafından iktidardan uzaklaştırılan genç VII. Mihail'in yandaşları Dukaslar tarafından sabote edildiler. Her halükarda, Malazgirt'i kolayca geri almasına rağmen, Türkler Halep kuşatmasını bırakıp Bizanslılara yönelince doğu roma imparatoru kendini zayıflamış bulur.
Selçuklu okçuları hızla Romen Diyojen'in ordusunu gece boyunca bile taciz etmeye başlar. Ancak, garip bir şekilde, sultan en azından tam ölçekli bir savaş için gücünden emin görünmüyordu ve bunun yerine müzakere etmeye çalıştı. Beklendiği gibi, bu girişim sonuçsuz kaldı. Bizans imparatoru için bu zafer sadece Türklerin yarattığı tehdidi ortadan kaldırmak için değil, aynı zamanda otoritesini tesis etmek ve Konstantinopolis'e muzaffer bir itibarla yaklaşmak için de çok önemliydi. Ardından kuvvetler savaş düzenine geçtiler.
Basileus (Doğu Roma İmparatoru'na verilen isim), 26 Ağustos 1071'de 50.000'den fazla askerden oluşan ordusunu, süvarileri yanlara yerleştirerek çok sayıda saftan oluşan uzun ve derin bir düzende dizdi. Aralarında yetenekli Nikiforos Briennios ve daha da şaşırtıcı olanı, imparatoru küçümsediğini gizlemeyen X. Konstantinos'un yeğeni Andronikos Dukas Angelos'un da bulunduğu bir dizi general hükümdarın etrafını sardı. Selçuklular (çoğunluğu süvari olan 30.000 kişilik bir ordu) Yunan ordusunun ilerlemesine izin verdi ve hilal şeklinde dizilerek okçularını ok yağmuruna tuttukları Bizans kanatlarına doğru dörtnala sürdüler.
Alp Arslan'ın cephe savaşı yapma konusundaki bu duraksayışı, ordusunun ortasında konuşlanmış olan Bizans imparatorunun büyük bir hayal kırıklığına uğramasına yol açtı. Akşam sona ermek üzereydi ve geri dönme kararı aldı – ironik bir şekilde, Sultan'ın saldırıya başlamak için seçtiği zaman buydu. Farklı anlatılar, basileusun öldüğü söylentisini yaymakla sorumlu olan Andronikos Dukas'ın basileusa ihanet edip etmediği, Yunan askerleri kaçarken Alp Arslan'ın düşman kuvvetleri tarafından pusuya düşürülüp düşürülmediği gibi sorulara yanıt aramaktadır.
Sultanın Bizans ordusuna saldırısı da benzer bir etki yarattı: Tam bir kaos yaratarak tabuta son çiviyi çaktı. Andronikos Dukas önderliğindeki soylular hızla teslim oldu ve paralı askerlerin büyük kısmıyla birlikte geri çekildi. Nikiforos Briennios'un sol kanadı savaşarak merkeze ve Roman Diyojen'e yardım eden tek kanat oldu ve tam bir kaosu ve kesinlikle çok daha fazla zayiatı (ki bu daha da dramatik sonuçlar doğurabilirdi) önledi. Basileus yaralanmış ve atını kaybettikten sonra Türklerin eline düşmüştür.
Malazgirt Yenilgisinin Sonuçları
İmparator yakalandığında, İmparatorluk büyük bir utanç yaşadı. Öte yandan işler bu kadar basit değildi; basileus'un sorgulanabilir meşruiyeti meseleyi hızla çözebilirdi. Buna rağmen, Sultan esirine iyi bakıyordu ve serbest bırakılması karşılığında makul bir bedel almaya hazırdı.
Durum böyleyken, Romen Diyojen Konstantinopolis'e dönebilecekti, ancak zafer beklentisi varken içeri adım atmayacaktı. Hatta tam tersine, VII. Mihail yanlılarınca karşılanır. Mihail babasının tahtında hak iddia etmeye ve nihayet babasının yerine geçmeye karar verir. Tahtta ama mağlup olan imparator Romen Diyojen hapsedildi; bir kişi gözbebeklerini yok ederken bir diğeri onu bir manastıra kapattı ve kısa süre sonra orada öldü. Diğer yandan karısı, geleceğin İmparatoru VII. Mihail'in annesi, sürgüne gönderildi.
Romen Diyojen'in tahttan indirilmesi ve ölümüne rağmen, İmparatorluğun sıkıntıları sona ermekten çok uzaktı. Alp Arslan'ın vaat ettiği ılımlı koşullara rağmen, Malazgirt Muharebesi'ni takip eden yıllarda siyasi ortam iyileşmedi, ekonomik kriz daha da kötüleşti ve Türklerin Ermenistan ve Anadolu'daki ilerleyişi pekişti.
Malazgirt'in düşmesi Bizanslılar için yıkıcı bir darbe olsa da Türkler hızla yollarına devam ettiler. Fatımîlere karşı mücadele Alp Arslan'ın birincil önceliği olmaya devam ediyordu. Ancak Ermenistan'daki zaferinden kısa bir süre sonra, isyanları bastırmak için imparatorluğun doğu vilayetlerine gönderildi ve sonunda Maveraünnehir'de öldürüldü.
Oğlu Melikşah ondan sonra çok daha güçlü hale geldi. 1072-1087 yılları arasında Irak üzerindeki Selçuklu kontrolünü pekiştirdi ve Mekke, Yemen, Şam, Halep ve nihayetinde Bağdat'ı almaya devam etti. Ancak Selçuklular, Türkmenlerin Anadolu'ya yerleşmesine izin verdi.
Selçuklu yayılmasının sonu Melikşah'ın 1092'de ölümüyle geldi. Papa II. Urbanus'un 1095'te Haçlı Seferi'ne çağrısına kadar geçen yıllarda veraset anlaşmazlıkları, yerel emirlerin hakimiyeti, her zaman var olan Fâtımîler ve I. Aleksios Komnenos yönetimindeki göreceli Bizans yeniden doğuşu nedeniyle Yakın Doğu'da yeni bir parçalanma meydana geldi.
Haçlı Seferi İçin Bir Bahane
Türklerin ve özellikle de askeri simgeleri olan Malazgirt'in yarattığı tehlike, Papa II. Urbanus'un 27 Kasım 1095'te Birinci Haçlı Seferi'ni başlatma kararının bir nedeni olarak gösterilir. Batı'da bile Türklerin Bizanslılar ve Fatimiler yüzünden korku dolu bir imajı vardı. Batı, bu durumun hacıların Kudüs'e giderken Anadolu'dan geçmelerini çok daha zorlaştıracağına inanıyordu.Daha da kötüsü, 11. yüzyılın başında Fatımi halifesi El-Hakim'in yaptığı gibi (Kutsal Kabir Kilisesi'ni yakmıştı), Kudüs'ü ele geçirdikleri süre boyunca Hristiyanlara zulmedeceklerine inanılıyordu.
Yine de bu mantık silsilesinin başarısız olduğu görülüyordu. Öte yandan Selçuklu fethi bölgeyi bir süreliğine istikrara kavuşturmuş ve Hristiyanlar da dahil olmak üzere azınlıkların haklarını iade etmiş gibi görünüyordu. Türkler arasındaki iç çatışmalar ya da Kudüs'ün 1076'da Türkmenlere karşı ayaklanmasını takip eden katliamlar bu gruplara çok az zarar verdi.
Sonuç olarak, Bizans'ı kurtarmak ve Kutsal Kabir'i, Türklerin en çok paylaşılan imgeyi temsil ettiği kâfirlerden kurtarmak için Haçlı Seferi başlatıldı. Bu, İskenderiye Patrikleri Tarihi'nin yazarı Severus ibn al-Muqaffa da dahil olmak üzere pek çok Doğu Hristiyanının Selçuklu politikasını memnuniyetle karşılamış olmasına rağmen gerçekleşti.
Sonuç olarak Malazgirt Muharebesi'nin tarihi çeşitli nedenlerden dolayı önemliydi: Bizans için, Doğu İslam ve Türkler için ve Batı için, çünkü bazen çok fazla tartışma ve anlaşmazlık konusu olan Birinci Haçlı Seferi'nin birçok nedeninden biri olarak gösteriliyordu.
