Oklu kirpiler binlerce okla kaplı otçul hayvanlardır. Hayvanın uzun, keskin oklarını görmezden gelmek mümkün değil ve bir oklu kirpi ile girilen herhangi bir etkileşimden çıkarılacak tek şey okları olacaktır. Yine de oklu kirpinin hayranlık ve saygı duyulacak tek ilginç yönü bu dikkat çekici savunma mekanizması değil. Bu çok yönlü becerilere sahip kötü şöhretli hayvanın ilgi çekici özelliklerinden bahsedelim.
Oklu Kirpinin Özellikleri
- Bilimsel adı: Hystricidae ve Erethizontidae
- Ömrü: 23-28 yıl
- Beslenme: Otçul
- Habitat: Ilıman ve tropikal bölgeler
- Popülasyon: Stabil
- Korunma durumu: En az endişe verici
- İlginç bilgi: Oklu kirpinin dikenleri doğal antibiyotik ile kaplı.
Oklu Kirpi ve Keskin Okları
Tüm oklu kirpilerin birkaç ortak özelliği var. En belirgin özellik vücutlarını örten uzun, keskin okları. Afrika'da yaşayan tepeli oklu kirpi gibi bazı türlerde oklar 30 santimetre uzunluğa ulaşır.
Oklu kirpiler sırtlarında keskin tüyleri olan büyük ve yavaş hareket eden kemirgenlerdir. Antarktika hariç her kıtada bulunuyorlar. Bilim adamları oklu kirpileri iki gruba ayırır: Afrika, Avrupa ve Asya'da bulunan Eski Dünya oklu kirpileri; ve Kuzey, Orta ve Güney Amerika'da bulunan Yeni Dünya oklu kirpileri. Kuzey Amerika kirpisi Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada'da bulunan tek tür. Türkiye'de ise Eski Dünya türünü görüyoruz.
Oklu Kirpilerin Habitatı ve Beslenme Tarzı
Oklu kirpiler çöller, çayırlar, dağlar, yağmur ormanları ve ormanlar dahil hemen hemen her arazide yaşarlar. Ağaçlardaki oyuklar veya köklerin arasındaki boşluklar, kaya yarıkları, çalılar veya kütükler oklu kirpinin evidir.
Oklu kirpiler otoburlar. Yani çoğunlukla bitki örtüsü yiyor. Bazı kirpiler odunu sever ve çokça ağaç kabuğu ve ağaç sapı yer. Ayrıca fındık, yumru, tohum, ot, yaprak, meyve ve tomurcuk ile beslenir. Oklu kirpi et yemiyor ancak dişlerini keskinleştirmek için kemik çiğnediği bilinir. Kemikler ayrıca sağlıklı kalmaları için tuz ve kalsiyum gibi önemli mineraller sağlıyor. Oklu kirpinin ara sıra böcek ve küçük kertenkele yediği kayda geçilmiştir.
Bazı Dillerde Oklu Kirpilere Dikenli Domuz Deniyor
Oklu kirpi için kullanılan isimlerden İngilizce "purcupine" sözcüğünün kökleri 600 yıl öncesine uzanır ve dikenli domuz anlamına gelen "porke despyne" ifadesine işaret eder. Bu cümle Eski Fransızca porc espin'den geliyor. Onun da kökleri Latince porcus (domuz) ve spina'dır (diken veya omurga). Kelimenin Orta İngilizce ve erken Modern İngilizce'de başka çeşitleri de var; Örneğin, Shakespeare "Hamlet"te bunu "porpentin" olarak yazdı.
İki Ayrı Dikenli Kirpi Ailesi Var
Dikenli kirpi elbette bir domuz değil. Bu büyük kemirgen hayvanların şişman vücutları ve küt, yuvarlak kafaları belli belirsiz şekilde domuz gibi görünmelerine neden olur. İki ana aileye ayrılırlar: Afrika'nın Eski Dünya oklu kirpileri (Hystricidae) ve Avrasya ve Kuzey ve Güney Amerika'nın Yeni Dünya oklu kirpileri (Erethizontidae).
Eski Dünya oklu kirpileri zeminden ayrılmaz ve sadece gece avlanır. Ayrıca oklu tüyleri daha uzundur. Bu türler arasında gövdesi 61 santimetreye kadar uzayabilen ve 27 kilogram gelebilen büyük tepeli oklu kirpi bulunuyor. 51 cm uzunluğa erişen esnek oklarını tehdit durumunda dikleştirir ve böylece iki veya üç kat daha büyük görünmelerini sağlarlar.
Yeni Dünya oklu kirpileri ise daha az gececiler. Bazıları zemine bağlı yaşar ve bazıları ise uzun, kavrayıcı kuyruklarının sunduğu denge ile tırmandıkları ağaçların içinde yaşar. Okları daha kısadır ve Eski Dünya'daki kuzenleri gibi küme halinde gruplanmaz. Daha küçük olma eğilimi gösterseler de Kuzey Amerika oklu kirpisi 90 cm gelip, 14 kg ağırlığında olabiliyor.
Oklu Kirpilerin Yüzücü Özellikleri
Hem Eski Dünya hem de Yeni Dünya kirpi aileleri şaşırtıcı derecede yetenekli yüzücüler. Bazı oklu kirpi türlerinin sırtlarındaki hava dolu oklar kalıcı can yeleği görevi görür ve suda hareket ederken kaldırma kuvveti sağlar. Oklar suda kalmasına yardımcı olurken, köpek gibi kürek çekme hareketi yaparak kendini ileri iter.
Oklu Kirpilerin Bir Kemirgene Göre Uzun Ömürleri Var
Kemirgenler hızlı yaşar ve genç ölür. Buna rağmen bol çeşitliliğe sahiptir. Bugün yaşayan tüm memeli türlerinin yaklaşık %40'ını oluşturuyorlar ve bazıları inanılmaz derecede uzun ömürlüler. Çinçilladan, marmota ve ağaç sincabına kadar bazı türler 20 yıl yaşayabiliyor ve oklu kirpiler daha da uzun yaşarlar.
Her iki oklu kirpi ailesi de bilimin kayda aldığı en uzun ömürlü kemirgenler arasında. Kuzey Amerika oklu kirpisi 23 yıl yaşarken, Güney Amerika'nın kavrayıcı kuyruklu oklu kirpisi dört yıl daha uzun yaşıyor. Bilinen üç Eski Dünya oklu kirpi türünün maksimum ömrü 27 ila 28 yıldır. Bu süre dünyanın en büyük kemirgeni olan kapibaradan bile daha uzun (yalnızca 15 yıla kadar yaşıyorlar). Yine de neredeyse 30 yıl yaşayabilen ve her şeye gücü yeten tüysüz köstebek faresinin gerisindedir.
30.000 Oklu Bir Kirpi
Bazı oklu kirpilerin 30.000 kadar oku var. Bu özel kıllar gevşekçe bağlıdır ve kolayca kopar. Böylece saldırı durumunda kirpinin okunu hızlıca bırakıp kaçmasına olanak tanır. Uzun süredir devam eden bir efsanenin aksine, oklu kirpiler tüylerini ok gibi fırlatmaz.
Yine de bu oklar sadece pasif silah görevi görmüyor. Hayvana zırh olmanın yanı sıra saldırırken de yararlıdır. Korkutucu görünümünden yararlanmak isteyen oklu kirpi hedefe hücum ederken oklu kuyruğunu sallar. Her okun ucunda balık kancasına benzer bir çıkıntı vardır ve bu mekanizma saplanan kirpi okunun çıkarılmasını zorlaştırır.
Oklar ayrıca çatışmaya girmeyi de önler. Bazı türlerin kuyruğundaki körelmiş içi boş oklar sallandığında çıngırdar ve bu riske girmek istemeyen avcıyı korkutur.
Oklu Kirpi Kimler Tarafından Avlanıyor?
Oklu tüyler elbette güçlü bir savunma ancak hayvanı her avcıdan korumaz. Vaşak, Amerikan puhusu, sansar ve kutup porsuğu (volverin) dahil birkaç hayvan Yeni Dünya oklu kirpisini avlamayı başarıyor. Balıkçı sansar (gelinciğin akrabası) Kuzey Amerika oklu kirpisini saf dışı bırakmada özellikle usta: Hayvanı ters çevirir ve savunmasız karnını ortaya çıkarır. Eski Dünya oklu kirpisi bazen aslan tarafından avlanıyor ve ayrıca Türkiye gibi bazı yerlerde insanlar tarafından eti için yakalanıyor.
Oklu Kirpilerin Okları Antibiyotikle Kaplı
Oklu kirpinin okları güçlü doğal antibiyotiklerle kaplıdır. Yapılan testlerde birkaç gram pozitif bakteri suşusunun büyümesini güçlü şekilde engellediği görüldü. Bu durum oklu kirpiler sanki kendilerine saldıran avcıları enfeksiyondan koruyormuş gibi göründüğü için tuhaftır. Ancak oklarının ilaçla kaplı olması aslında kendi güvenlikleri için. Oklu kirpiler çeşitli durumlarda yanlışlıkla kendilerine zarar verebiliyor —örneğin ağaçlardan düşme gibi— ve antibiyotik kaplı oklara sahip olmak alınan hasarı kısıtlıyor.
Oklu Kirpi Bebeklerinin Okları
Bebek oklu kirpiler özeldir. Bükülebilen yumuşak oklarla doğuyorlar ancak okları yalnızca birkaç gün içinde sertleşmeye başlıyor. Anne oklu kirpiler bir seferde sadece bir bebek doğurur ancak yavrular hızlı büyüme eğilimindedir. Öyle ki bazı türlerde yavrular doğduktan sadece birkaç ay sonra bağımsız yaşamaya hazır olur.
Oklu Kirpilerin Bilimsel Sınıflandırması
Yeni Dünya oklu kirpisi dört cins ve 12 türden oluşan Erethizontidae ailesine ait. Hystricidae ailesinde ise Eski Dünya oklu kirpisinin üç cinsi ve 11 türü var.
Kuzey Amerika oklu kirpisinin taksonomisi:
Alem: Hayvanlar, Alt alem: Bilateria, Aşağı alem: İkincil ağızlılar, Şube: Kordalılar, Alt şube: Omurgalılar, Aşağı şube: Gerçekçeneliler, Üst sınıf: Dört üyeliler, Sınıf: Memeli, Alt sınıf: Doğuran memeli, Aşağı sınıf: Eteneliler, Takım: Kemirici, Alt takım: Oklu kirpimsiler, Aşağı takım: Hystricognathi, Aile: Yeni Dünya kirpisigiller, Alt aile: Erethizontinae, Cins: Erethizon, Tür: Erethizon dorsatus (yedi alt tür daha mevcut).
Oklu Kirpilerin Korunma Durumu
Oklu kirpi türe bağlı olarak Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) tarafından en az endişe verici veya savunmasız olarak listelenir. Ancak hassas kategorisinde listelenen türler arasında Filipin oklu kirpisi ve kıl dikenli oklu kirpi bulunuyor. Şu anda nesli tükenmekte olan oklu kirpi yok.
Kapak görseli: Kathleen Reeder Wildlife Photography/