Pamuk (Gossypium sp.) dünyada en erken yetiştiriciliği yapılan en önemli gıda dışı ekinlerden biridir. Öncelikle lifi için kullanılan pamuk, hem Eski hem de Yeni Dünya'da bağımsız olarak kullanılmaktaydı. İngilizce "Cotton" kelimesi Arapça, al qutn kelimesinden gelir. Bu da İspanyolcaya algodón olarak geçmiştir.
Pamuğun Bilimsel Yolculuğu
Anahtar çıkarımlar: Pamuk yetiştiriciliği
- Pamuk, dünyanın dört farklı bölgesinde, en az dört farklı zamanda bağımsız olarak yetiştirilmiş en erken gıda dışı bitkilerden biridir.
- Yetiştirilen ilk pamuklar 6.000 yıl önce Pakistan veya Madagaskar'da yabani ağaç formundaydı; Bir sonraki en yaşlısı yaklaşık 5.000 yıl önce Meksika'da ekildi.
- Pamuk işleme, kozaların elyaf haline getirildiği evrensel bir tekniktir; bu elyafları dokuma için iplere eğirmek, ilk olarak Yeni Dünya'daki mil frezeleri ve Eski Dünya'daki dönen tekerleklerin kullanılmasıyla başarılmıştır.
Bugün dünyada üretilen pamuğun neredeyse tamamı Amerika türü olan Gossypium hirsutum'dur. Ancak 19. yüzyıldan önce, farklı kıtalarda birkaç farklı tür yetiştirilirdi. Malvaceae familyasının dört Gossypium türü, Pakistan ve Hindistan'ın İndus Vadisi'nde G. arboreum L., Arabistan ve Suriye'de G. herbaceum L., Mezoamerika'da G. hirsutum, ve Güney Amerika'da G. barbadense'dir.
Dört yerli türün ve yabani akrabalarının tümü, geleneksel olarak yaz bitkileri olarak yetiştirilen çalılar veya küçük ağaçlardır; yerel versiyonlar kurak ortamlarda iyi yetişen, yüksek kuraklığa ve tuza dayanıklı ürünlerdir. Eski Dünya pamuğu, günümüzde öncelikle doldurma ve yorgan yapımı için kullanılan kısa, kaba ve zayıf liflere sahiptir; Yeni Dünya pamuğunu üretmek ise daha zordur ancak daha uzun ve daha güçlü lifler ve daha yüksek verim sunar.
Pamuk Yapımı
Yabani pamuk fotoperiyoda duyarlıdır — başka bir deyişle, gündüz uzunluğu belli bir noktaya ulaştığında bitki çimlenmeye başlar. Bu bitkileri çok yıllıktır ve formları genişleyen türdedir. Yerel versiyonlar, gün uzunluğundaki değişikliklere cevap vermeyen kısa, kompakt yıllık çalılardır — bu bir avantajdır çünkü bitki kışları serin olan yerlere ekildiğinde dona karşı dayanıklı olur.
Pamuk meyveleri, iki tür elyafla kaplanmış birkaç tohum içeren kapsüller veya kozalardır; uzun olanlara tiftik denir. Yalnızca tiftik elyafları tekstil yapmak için kullanışlıdır ve yerel olanlar nispeten bol miktarda tiftik kaplı büyük tohumlara sahiptir. Pamuk geleneksel olarak elle toplanır ve ardından tohumların elyaftan ayrılması için işlenir.
Çırçırlama işleminden sonra, pamuk elyafları daha esnek olması için tahta bir yay ile kaplanır ve bükülmeden önce elyafları ayırmak için el tarağı ile taraklanır. Eğirme, tek tek elyafları ipliğe çevirir. İşlem mil veya mil halkasında elle (Yeni Dünya'da) ya da bir çıkrıkla (Eski Dünya'da) yapılabilir.
Eski Dünya'da Pamuk
Pamuk ilk kez Eski Dünya'da yaklaşık 7.000 yıl önce kullanıldı; Pamuk kullanımına ilişkin en eski arkeolojik kanıtlar, MÖ 6. bin yılında Pakistan'ın Balochistan'daki Kachi Ovası'nda yaşanan Mehrgarh'ın Neolitik işgaline dayanmaktadır. G. arboreum'un ekimi Hindistan ve Pakistan'ın İndus Vadisi'nde başlamış ve sonunda Afrika ve Asya'ya yayılmıştır. G. herbaceum ilk önce Arabistan ve Suriye'de ekilmiştir.
İki ana tür olan G. arboreum ve G. herbaceum genetik olarak çok farklıdır ve muhtemelen yetiştirilmeden çok önce birbirlerinden ayrıydılar. Uzmanlar, G. herbaceum'un yabani atalarının bir Afrika türü olduğu konusunda hemfikirken, G. arboreum'un atası hala bilinmemektedir. G. arboreum yabani atalarının muhtemel menşe bölgeleri, ekili pamuk için en eski kanıtların bulunduğu Madagaskar veya Indus Vadisi'dir.
Gossypium Arboreum
Pakistan'daki Harappan'ların (Indus Vadisi) G. arboreum'u ilk işleyen medeniyet olduğuna dair bol miktarda arkeolojik kanıt vardır. İndus Vadisi'ndeki en eski tarım köyü olan Mehrgarh'da MÖ 6000'e dayanan birçok pamuk tohumu ve lif bulunmuştur. Mohenjo-Daro'da MS 4. milenyuma dayanan bez ve pamuklu kumaş parçalarına rastlanmıştır. Arkeologlar kenti büyüten ticaretin çoğunun pamuk ihracatına dayandığı konusunda hemfikirdir.
Hammadde ve işlenmiş bez, 6450-5000 yıl önce Güney Asya'dan Ürdün'ün doğusundaki Dhuweila'ya, MÖ 6000'de ise Kuzey Kafkasya'daki Maikop'a (Majkop veya Maykop) ihraç edildi. Pamuklu kumaş Irak'taki Nimrud'da (ÖM 8.-7. yüzyıllar), İran'da Arjan (ÖM 7.-6. yüzyılların başında) ve Yunanistan'daki Kerameikos'ta (MÖ 5. yüzyılda) bulundu. Sanherib'in (MÖ 705-681) Asur kayıtlarına göre, Nineveh'deki kraliyet botanik bahçelerinde pamuk yetiştirildi. Ancak oradaki serin kışlar büyük ölçekli üretimi imkansız hale getirecekti.
G. arboreum tropik ve subtropikal bir bitki olduğundan, ilk pamuk tarımı binlerce yıl öncesine kadar Hindistan alt kıtasının dışına yayılmamıştır. Pamuk ekimi ilk olarak Qal'at el-Bahreyn'deki (MÖ 600-400) Basra Körfezi'nde ve 1. ve 4. yüzyıllar arasında Kuzey Afrika'daki Qasr Ibrim, Kellis ve al-Zerqa'da görülür. Özbekistan'da Karatepe'de yapılan son araştırmalar MS 300–500'de pamuk üretildiğini gösterir.
G. arboreum'un yaklaşık 1000 yıl önce Çin'e bir süs bitkisi olarak tanıtıldığı düşünülmektedir. Pamuk, 8. yüzyılda, Sincan (Çin) eyaleti olan Turfan ve Khotan kentlerinde yetiştirilmiş olabilir. Pamuk, nihayet MS 900-1000'deki İslami Tarım Devrimi ile ılıman iklimlerde büyümeye ve Pers, Güneybatı Asya, Kuzey Afrika ve Akdeniz Havzası'na yayılmaya başlamıştır. Pamuk üretiminde bir patlama yaşanmıştır.
Gossypium Herbaceum
G. herbaceum, G. arboreum'dan çok daha az bilinmektedir. Geleneksel olarak Afrika açık ormanlarında ve çayırlarında yetiştiği bilinmektedir. Ehlileştirilmiş olanların daha küçük meyveleri ve daha kalın tohum kabuklarına kıyasla bu bitki daha uzun boyludur. Ne yazık ki yerelleştirilen G. herbaceum kalıntılarına rastlanmamıştır. Bununla birlikte en yakın atası Kuzey Afrika'ya ve Yakın Doğu'ya doğru kuzeye dağılım gösterir.
Yeni Dünya'da Pamuk
Amerikan türleri arasında G. hirsutum ilk kez Meksika'da ve G. barbadense ise Peru'da yetiştirildi. Bununla birlikte az sayıda araştırmacı en eski pamuğun Mezoamerika'ya G. barbadense'nin bir formu olarak Ekvator ve Peru'dan geldiğinde inanmaktadır.
Hangi hikaye doğru olursa olsun, pamuk, Amerika'nın tarih öncesi sakinleri tarafından ekini yapılan ilk gıda dışı bitkilerden biriydi. Orta And Dağları'nda, özellikle Peru'nun kuzey ve orta kıyılarında pamuk, balıkçılık ekonomisinin ve denizcilik yaşam tarzının bir parçasıydı. İnsanlar balık ağlarını ve diğer tekstilleri yapmak için pamuk kullandılar. Kıyıdaki pek çok yerde özellikle mesken evlerde kalıntılar ele geçirilmiştir.
Gossypium Hirsutum (Yayla Pamuğu)
Mezoamerika'daki en eski Gossypium hirsutum kanıtı Tehuacan Vadisi'nden gelmektedir ve MÖ 3400 ile 2300 yılları arasında tarihlendirilmiştir. Richard MacNeish yönetimindeki arkeologlar, bölgenin farklı mağaralarında bu pamuğun tamamen yerelleştirilmiş örneklerinin kalıntılarını buldular.
Son araştırmalarda Meksika'nın doğu kıyılarında yetişen yabani ve kültürlü G. hirsutum punctatum canlı örneklerine rastlanmıştır. Bunlar Oaxaca'da, Guila Naquitz Mağarası'nda görüldüler. Ek genetik çalışmalar aynı tohumun ilk kez Yucatán Yarımadası ve Karayipler'de bulunduğunu gösterdi. Kıtalar arasında bir ticaret yaşanmış olabilir.
Farklı dönemlerde ve farklı Mezoamerikan kültürleri arasında, pamuk yüksek talep gören bir mal ve değerli bir takas eşyasıydı. Maya ve Aztek tüccarları diğer lüks eşyalar için pamuk ticareti yaptılar ve soylular kendilerini değerli malzemelerle örülü dokuma ve boyalı mantolarla süslediler. Aztek kralları pamuklu ürünleri soylu ziyaretçilere hediye olarak ve ordu liderlerine ödeme olarak sundu.
Gossypium Barbadense (Pima Pamuğu)
G. barbadense çeşitleri yüksek kalitede lif üretmeleriyle bilinir ve bunlar Pima, Mısır veya Deniz Adası pamuğu olarak adlandırırlar. Yerel Pima pamuğunun ilk açık kanıtı, Peru'nun merkez kıyılarının Ancón-Chillón bölgesinden geliyor. Bu alandaki sahalar, yetiştirme sürecinin seramik öncesi dönemde (MÖ 2500) başladığını gösterdi. Peru kozalarının büyüklüğü ve şekli, günümüzdeki modern G. barbadense çeşitlerinden ayırt edilemezdi.
Pamuk üretimi önce kıyalarda başlamış ancak sonunda kanal sulaması yoluyla iç kesimlere taşınmıştır. Huaca Prieta gibi alanlarda çömlekçilik ve mısır ekiminden 1.00-1.500 yıl önce yerli pamuk yetiştiriciliği vardı.
Eski Dünya'dan farklı olarak, Peru'daki pamuk başlangıçta balıkçılık, av ağları, tekstil, giyim ve saklama torbaları için kullanılan geçimlik uygulamaların bir parçasıydı.