Yunanlar, Roma dinini derinden etkiledi. Yine de antik İtalyan dinlerinin birçok yönünü korudular. Roma'da en belirgin tanrılardan biri girişlerin, kapıların ve geçişlerin tanrısı Janus'tur. Romalılara göre Janus bu tür nesnelerdeki animist ruhtu. Romalılar için Janus evrendeki akışın ve değişimin somutlaşmış haliydi. Bu düşünce Romalıların yararınaydı çünkü savaşçı bir halktı ve Janus savaşların başlamasını ve sona ermesini yönetiyordu.
Bu yüzden Cumhuriyet'te ve İmparatorluk'ta kritik önem taşıdı. Latincede ve İngilizce gibi diğer dillerde Ocak ayının adı Janus'tan gelir ve tanrının Yeni Yıl ile ilişkisinden anlaşılır. Janus, Roma sanatında sakallıydı ve iki yüzü vardı. Bazı temsillerde dört yüzlüdür. Diğerlerinin aksine bu gizemli ilahın Yunan dininde ve mitolojisinde tam karşılığı bulunmuyor. Ancak Roma dininde önemli roller üstlendi ve Janus'u araştırmak Roma'nın dünya görüşünü ve tarihi değerlerini ortaya çıkarıyor.
Janus'un Savaşla İlişkisi
Janus'un savaşla ilişkilendirilmesi tanrıya dair yanlış kanılardan biridir. Savaşın kendisinden ziyade savaştan barışa, barıştan savaşa geçişin hamisiydi. Romalılar Janus'un bir savaşın başına ve sonuna başkanlık ettiğine inandılar. Romalılar gibi savaşa düşkün olanlar için oldukça önemliydi. Yeri bugün de bilinen Janiculum'un o zamanlar Janus'un çeşitli zamanlarda bulunduğu yer olduğuna inanıldı. Binaya dair kalıntılara rastlanmıştır ancak tartışmalıdır.
Antik dünyada savaşlar mevsimlikti ve çoğunlukla İlkbahar ve Yaz'da yapılırdı. Janus tapınağına iki bronz kapı yerleştirildi ve her savaşın başında rahipler törenle bronz kapıları açtılar. Barış olduğunda kapılar ritüelle kapatılırdı ve halk bunu görürdü. Roma, komşularıyla sürekli savaş halinde olduğundan Janiculum'un kapıları neredeyse hiç kapanmamıştır.
Ünlü tarihçi Livius'a göre Cumhuriyet tarihinde kapılar yalnızca üç kez kapandı. İlk Roma İmparatoru Augustus kapıların yüzyıllar sonra ilk kez kapatılmasını büyük propaganda malzemesi yapmıştır. İç savaşların artık bittiğinin simgesiydi ki sonradan Cumhuriyet tarihine bela olmayı sürdürdü. Cumhuriyet zamanında ordu sefere çıkarken mutlaka Jani kapısını kullandı. Bu çift yüzlü tanrı İmparatorluk dönemi boyunca halk dininin merkezi oldu.
MS 390'da İmparator I. Theodosius pagan tapınaklarının kapatılmasını emretti. Janiculum'un kiliseye dönüştürülmesiyle neredeyse 1000 yıllık bir ritüel sona ermiş oldu. Ancak Bizans İmparatorluğu MS 6. yüzyılda Gotlar tarafından kuşatıldığında bazı Romalılar kapıyı son kez açtılar. İmparatorluk Hristiyanlaşmışken bile antik tanrıya saygının kaybolmadığını gösteriyor. Cadılara savaş açan Roma, tanrı Janus'a taptıkları iddiasını ortaya atar.
Janus Romalılar İçin Neden Önemliydi?
Roma tanrısı Janus'u anlamak bize Roma'nın ve İtalya'nın dini ve dünya görüşü hakkında benzersiz içgörüler sunuyor. Yunanlar da bir giriş ve kapı tanrısına sahipti ancak küçük bir figürdü. Romalılar Janus'a büyük önem verdiler çünkü yaşamdaki ve dünyadaki en önemli iki ilkeyi bünyesinde barındırıyordu: Geçiş ve değişim.
Antik İtalya'da birçok insan için değişim fikri korkutucuydu. Çoğu toplum gibi Roma insanları da istikrar ve düzen istiyordu. Dolayısıyla herhangi bir değişiklik risk ve tehlike demekti. Eski Latin insanları Janus'a taparak ve onun lütfunu kazanarak değişimi yönetmeyi ve daha az korku duymayı umdular. Günlerin, ayın ve yılın başlangıcı hem takvimsel hem de tarımsal anlamda kutsaldı. Romalılar bu iki yüzlü tanrıdan günlük işlerde yardım beklediler. Hareket ve değişim birbirine bağlı olduğundan bu çifte doğa Janus'un iki yüzüyle yansıtıldı.
Romalılara göre Janus, geçiş ve değişim tanrısı olarak işlerin iyi başlayıp iyi bitmesini sağlayacak biriydi. Bu yüzden doğum ve evlilik gibi önemli yaşam olaylarıyla ilişkilendirildi. Onun desteğini almak sosyal düzenin ve toplumun korunması için önemliydi. Geçiş ve değişim fikirlerini somutlaştırdı ve bunlar evrenin baş ilkeleriydi. Romalılar Janus'u dünyadaki değişimleri ve öngörülemez şeyleri açıklamak için kullandı. Bu temel güçleri kişileştirirlerse onları yönetebileceklerine ve anlayışlarının çok ötesindeki güçleri kontrol edebileceklerine inandılar.
MÖ 1. yüzyıl tarihçisi Livius ve diğer Romalı yazarlara göre, Roma kentinin kurucusu sayılan Romulus gibileri panteon ile pazarlık edebileceğine inanıyordu. Janus'a taparak yaşamlarını yöneten güçlerle orta yolu bulmayı beklediler. Çoğu mitler antik halkların ilkel felsefelerini yansıtır ve Janus'un öyküsü buna iyi bir örnek. Bu tanrı Romalıların düşmanca bir dünyada hayatta kalmasını sağladı ve dünyayı açıklamalarına yardımcı oldu. Evrendeki sonsuz başlangıç ve bitiş döngüsünü ve barış, savaş, yaşam, ölüm vb. süreçlere yorum getirmelerini sağladı.
Janus'un Kökeni
Janus antik bir tanrıydı ve muhtemelen İtalya'da ortaya çıktı. Ancak çok eski bir Hint-Avrupa tanrısına da dayandığı düşünülür. Etrüsklere ait olduğu ve ilk Romalıların bu Etrüsk kültünü benimsediği iddia edilir. Etrüsklerin Tiber kentine yerleşen insanları etkilediği biliniyor.
Janus adı muhtemelen kemer anlamına gelen eski bir İtalyanca sözcükten türetildi. Cumhuriyet ve İmparatorluk döneminde en önemli tanrılar arasında olmadı ancak bir zamanlar tanrıların kralı Jüpiter ile neredeyse eşit görüldü. Janus'un birçok kült sıfatı var ve Janus bu yüzden önceki tanrıların bir birleşimi de olabilir. Bu tanrı için ayinler yapan özel rahipler yoktu ancak onuruna halka açık ayinler ve törenler düzenlendi ve Roma'nın en kıdemli rahipleri rex sacrorum ("kutsalın kralı") yönetti.
Birçok söylence gibi Janus'un öyküsü de tek bir kimseye dayanıyor olabilir. Romalılar Janus'un Latium'un ilk kralı olduğuna inandı. Mitolojiye göre ya dünyanın ya da cennetin uçlarında yaşıyordu. Janus'un tek bir öyküsü yoktur ve çok parçalıdır ki Romalılar için bile sıra dışıdır.
Janus Neden Kapıların Tanrısı Yapıldı?
Janus, Roma'da ve onun birçok kolonisinde, özellikle İtalya'da her yerde bulunan bir varlıktı. Başlangıçların tanrısı olarak, politik meclislerin ve dini törenlerin başında çağrıldı. Janus ayinlerde tüm tanrıların başıydı. Ayrıca düğünlerde, ölümlerde ve hayattaki diğer önemli geçişlerde anıldı. Ekim, hasat, mevsimsel değişiklikler gibi mevsimsel olayları da denetledi. Bu yüzden bu tür kutlu olaylardan sonra ritüel ve ayin yapıldı.
Özellikle Yeni Yıl kutlamalarıyla ilişkilendirildi. Geçişi ve hareketi simgeleyen köprü, kapı ve kemerlerde Janus türbeleri vardı. Jani diye bilinen tören kapıları bile yapıldı. Bu yapılar kutlu bulunup özellikle içine girildi. Mitolojide Janus'un Jüpiter, Juno ve diğer önemli tanrılarla iyi ilişkide olduğu anlatılır. Latincede ve İngilizce gibi diğer dillerde Ocak ayının adı (ör. January) Janus'tan gelir ve Yeni Yıl ile ilişkili olması iddiayı destekler. Janus, Roma sanatında sakallı resmedildi ve iki yüzü vardı. Bazı temsillerde dört yüzü vardır.
Janus'a Neden Tapıldı?
Janus, birçok söylencede geçişleri ve değişimi kontrol eder. Kaostan düzene, yokluktan yaşama geçerken dünyanın yaratılışında onun da bulunduğuna dair öyküler vardır. Muhtemelen başta yaratıcı tanrıydı ancak rolü zamanla değişti. Roma yaratılış efsanesinde dünyanın başlangıcı ve hatta diğer tanrıların ortaya çıkışı Janus'tandır.
Hatta Janus'un Jüpiter'in babası olduğunu söyleyen referanslar var. Janus birçok söylencede bir gemiyle gelir ve Roma tarım tanrısı Satürn tarafından ağırlanır. Satürn bu dönemde insanlığın Altın Çağ'ını başlatmıştır ve Janus ona yardım eder. Başlangıçların, bitişlerin ve geçişlerin tanrısı onuruna sonraları birkaç kült oluştu. İbadet yeri Janiculum'du ve tam bir tapınak değil bir bölgeydi. Bununla birlikte Roma'nın her yerinde Janus'a adanmış birçok tapınak ve türbe vardır.
Geçişleri denetlediğinden Janus cennete girişten de sorumlu tutuldu. Ayrıca zamanın koruyucusu olduğuna ve takvimleri yönettiğinde inanıldı. Birçoğu onu evrenin koruyucusu gördü.
Roma kent tarihinin başlarında Janus birçok kez Romalılara yardım eder. Bir söylenceye göre, kent Sabinler tarafından saldırıya uğradığında soğuk bir su kaynağını sıcak bir kaynağa dönüştürür ve düşmanların yenilmesini sağlar. Birçoklarına göre Janus'a adanmış ilk tapınak Numa tarafından inşa edildi ancak Janus'a ibadet, Roma kentinin kurucularından Romulus'a dek uzanır. Janus sıkça köprülerin ve caddelerin tanrısı Portunus ile bir tutuldu ve bu sürümde seyahat, ticaret ve taşımacılığı yönetti.
Janus'un parayı icat eden ve ticareti başlatan tanrı olduğuna dair nedeni belirsiz öyküler var. Bu nedenle birçok tüccar ona ibadet etmiştir. Janus'un bir eşi su perisi Camasene idi ve Tiberinus adında bir oğulları oldu. Tiberinus'un ırmakta boğulması ırmağın adının Tiber yapılmasına yol açtı (İtalya'nın üçüncü büyük ırmağı Tiber Irmağı). Janus birçok söylencede Canens ve Fontus gibi birçok çocuğun babasıdır. Şarkı tanrıçası Canens ve kuyuların ve pınarların tanrısı Fontus halk dininde popüler oldular. Çoğu efsanede Janus Satürn'ün kardeşidir ve babaları birincil bir gök tanrıdır.
Kaynakça ve ek bilgiler:
- https://www.jstor.org/stable/4238764
- https://oxfordre.com/classics/view/10.1093/acrefore/9780199381135.001.0001/acrefore-9780199381135-e-3482
- https://www.routledge.com/Time-in-Roman-Religion-One-Thousand-Years-of-Religious-History/Forsythe/p/book/9781138802322