Yakın coğrafyadaki birçok ikili çatışma gibi Ukrayna-Rusya çatışması da geniş bir tarihe sahip. 2014'ten bu yana bugün Donbas olarak bilinen iki doğu bölgesindeki Ukrayna ve Rus birlikleri arasındaki savaşta bugüne dek tahmini 14.000 kişi öldü ve 1.5 milyon kişi yerinden edildi. Rusya-Ukrayna krizini bağlam içine oturtmak için iki ülke arasındaki ilişkinin en az 9. yüzyıldan başlayan geçmişine göz atın.
9. yüzyıl: Kiev Rus
10. yüzyılın sonlarında bir noktada kendilerine Rus diyen bir grup Viking şu anda Kuzeybatı Rusya'da bulunan Doğu Slav toplulukları üzerinde kontrol sağladılar, ardından Dinyeper Irmağı'ndan aşağı inerek Kiev kentini kurdular. Tarihçiler bu büyük ortaçağ devletine Kiev Rus adını verir.
İskandinav seçkinleri kısa sürede yerel Slav nüfusu içinde asimile oldu ve bu nüfus kendisine Rusin yani Rus halkı demeye başladı. Rus devletinin kalbi günümüzün merkezi Ukrayna'sıydı; Moskova 12. yüzyılda o zamanlar çok uzakta bir kuzeydoğu sınırında kurulmuştu. 988'de Büyük Prens Volodimir (Ukraynaca'da Volodimir, Rusça'da Vladimir) Bizans'tan Hıristiyanlığı kabul etti. Çok az Rus kilisenin ve devletin edebi dili olan Eski Kilise Slavcasını okur veya konuşurdu. Onlar Doğu Slav lehçesini konuşuyordu ve bu lehçeden Ukraynaca, Belarusça ve Rusça gelişti.
13. yüzyılın ortalarında dağınık Rus prenslikleri federasyonu Cengiz Han'ın torunu ve Kıpçak Hanlığı'nın kurucusu Batu liderliğindeki Altın Orda Türk-Moğol imparatorluğu tarafından kolayca fethedildi. Yine de Rusya ve Ukrayna Orta Çağ Rus'unun zengin mirasını yaşatmıştır.
1654: Pereyaslav Antlaşması
Moğol gücünün 14. yüzyılın sonlarındaki düşüşünden yararlanan Moskova Büyük Prensliği ve Litvanya Büyük Dükalığı (sonradan Polonya ile birleşti) Rus topraklarını böldü. Polonya'nın güney sınırında bölgeyi Kırım Tatar akınlarına karşı koruyan yeni bir Ukrayna Kazakları grubu oluştu. Çoğu kaçak köylü serflerden oluşan özgür insanlar olan Ukraynalı Kazaklar, Polonya'nın güney bozkır sınırını Türk ve Tatar akınlarına karşı tuttular.
Bu noktada "Ukrayna" kavramı halihazırda oluşmuştu ancak yerel halk kendilerini "Rusin" veya Rus halkı olarak adlandırmaya devam ederek bugünkü Ruslara "Muskovit" dediler. 17. yüzyılın başlarında Katolik Polonya'nın dini politikaları ve köylülerin toprağa bağlı olup onunla birlikte satıldığı kölelik biçimi serflik nedeniyle Ukrayna topraklarındaki Ortodoks Hıristiyan nüfusu düşmanlaştı. Hetman (Türkçe "ataman" (atlıların babası) sözcüğünden gelir ve bir diğer örneği Almanca hauptmann (kaptan)) Bohdan Hmelnitski (y. 1595-1657) liderliğindeki 1648 Kazak isyanı, Polonya yönetimine karşı kitlesel bir sosyal ve dini savaş haline geldi ve Polonya kralı altında sözde özerk ancak aslında bağımsız olan bir Kazak Hetmanlığı kuruldu.
Polonya'ya karşı müttefik arayan Hmelnitski, 1654 Pereyaslav Antlaşması'nda Ortodoks Rus çarının korunmasını kabul etti. Bu korumanın tam anlamı bugün tartışılmaya devam ediyor ancak sonraki Rus politikaları Kazak topraklarının ele geçirilmesini etkiledi. Özellikle de özellikle Hetman Ivan Mazepa'nın (y. 1639-1709) 1709'da Moskova'dan kopma girişiminin başarısız olmasıyla.
1876: Ukraynalı adı yayılır
1764'te II. Katerina (1729-96), Ukrayna özerkliğinin son kalıntılarını silmek için Hetmanlığı kaldırdı ve Rus ordusu Dinyeper'deki Kazak kalesini yok etti. Kazak yetkililerine Rus soylularıyla eşit soylu statüsü sunuldu ancak Ukraynalı köylüler serfleştirildi.
18. yüzyılın sonlarında Polonya'nın bölünmesi sırasında, Katerina, Polonya'nın 1654'ten sonra elinde tuttuğu geniş Ukrayna topraklarını ele geçirdi. Hetmanlık ortadan kaldırılırken, Pan-Avrupa romantizmine kapılan entelektüeller arasında Ukrayna tarihine ve folkloruna ilgi başladı. 1840'larda, Ukrayna'nın ulusal ozanı Taras Şevçenko (1814–61) ilk şiirlerini Ukraynaca yayımladı ve daha sonra özgür Slav federasyonu ve serfliğin kaldırılması konularını görüşen gizli bir siyasi toplumun kurucularından oldu.
Ulusal Ukrayna bilinci Polonya'dan Avusturya İmparatorluğu'na ve en batıdaki Rus topraklarına ulaştı. Endişeli Rus makamları, 1863'te Ukrayna dilinde yazılmış eğitim literatürünün yayınlanmasını yasakladı. 1876'da II. Aleksandr (1818-81) Almanya'daki Bad Ems tatil beldesinde tatil yaparken Ukrayna dilinde tüm yayınları yasaklayan Ems Yasası'nı imzaladı. İmparatorluk büyük Rus halkının "Küçük Rus oymağı"nı oluşturduğunu düşündüğü "sadık" Ukraynalıları ödüllendirerek ve aynı zamanda siyasallaşmış Ukraynalılara karşı iş kaybı, tutuklama ve sürgün şeklinde ayrımcılık yaparak Rus kültürüne asimilasyonu teşvik etmeye devam etti. Ukraynalı yurtseverler artık Ruslardan farklı olduklarını belirtmek için etnik bir adlandırma olarak "Ukraynalılar"ı kullanmaya başladılar.
1918: Ukrayna'nın bağımsızlığı
Rus monarşisinin 1917'de savaşın ve siyasi anlaşmazlıkların baskısı altında çöküşüyle birlikte, yurtsever Ukraynalılar, Merkez Rada'yı (konsey) kurdular ve bu kurul kısa sürede devrimci bir parlamentoya dönüştü. Rus Geçici Hükümeti, Ukrayna Halk Cumhuriyeti (UHC) adı altında Ukrayna'ya özerklik verdi ancak Bolşevikler ülkeyi tanımadı ve Ukrayna'yı Sovyet devletine dahil etmek üzere işgal ettiler.
UHC, Ocak 1918'de tam bağımsızlığını ilan etti ve Bolşevikler aynı şeye hazırlanırken Brest'teki Merkezi Güçler ile barış anlaşması imzaladılar. Alman makamları, ünlü hetman unvanı altında bir Ukrayna hükümdarı seçti ancak UHC, Birinci Dünya Savaşı'nın sona ermesinden sonra iktidara dönerek eski Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun Ukrayna topraklarıyla birleştiğini duyurdu.
UHC, Rus İç Savaşı (1917–22) sırasında Kızıllar ve Beyazlar arasındaki devasa Rus çatışmasından sağ çıkamadı çünkü her iki güç de Ukrayna'nın egemenliğini tanımadı. Ancak Ukrayna'nın bağımsızlık denemesi Bolşevikleri Sovyet Ukrayna Cumhuriyeti'ni kurmaya itti ve 1922'de Sovyetler Birliği'nin kurucu üyesi oldular.
Bununla birlikte 1930'ların başlarında Stalin, devrim sırasında yükselen Ukrayna siyasi ulusunu yeniden ezme görevine döndü. 1932-1933 arasında Rus devletinin yürüttüğü aç bırakma yöntemiyle yaklaşık 4 milyon Ukraynalı köylü Ukrayna'da Holodomor ("açlık yoluyla cinayet") olarak bilinen soykırımla öldürüldü. Stalin ayrıca Ukraynalı kültürel seçkinleri de yok etti ve Ukraynalıları Rusların "küçük erkek kardeşi" olarak duyurmaya başladı.
1945: Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Doğu-Orta Avrupa'nın aralarında bölünmesi konusunda Hitler ile yaptığı anlaşmanın ardından Stalin Eylül 1939'da Polonya'yı işgal etti ve Polonya'nın 1919'da Bolşeviklerle olan kısa savaşından sonra elinde tuttuğu Ukrayna topraklarını Ukrayna SSC'sine dahil etti. Lenin'in Kızıl ordusunu Avrupa'ya indirme düşü sona erdi. 1945'teki Yalta Konferansı'nda Churchill ve Roosevelt, Stalin'in bu bölgeleri elinde tutmasına izin verdi. Sovyetler ayrıca Çekoslovakya'ya "Rusin" topraklarından vazgeçmesi için baskı yaptı.
Genişleyen Ukrayna SSC'si, girişimci parti lideri Nikita Kruşçev (1894–1971) altında etnik Ukraynalı çoğunluğa sahip neredeyse tüm bölgeleri birleştirdi. Böylece Kruşçev, Ukraynalı yurtseverlerin birleşik Ukrayna düşünü gerçekleştirme amacına ulaştı ancak Ukrayna'nın özerkliğini teşvik etmekten ziyade Rusya'ya kültürel asimilasyon yolunu izledi. Eski Polonya topraklarındaki Ukraynalı ulusalcıların Sovyet yönetimine karşı inatçı silahlı direnişi 1950'lere dek devam etti.
1954: Kırım Yarımadası'nın devri
Kara yoluyla yalnızca Ukrayna'ya bağlı olmasına rağmen, Kırım (Ukrayna'nın güney Kırım yarımadası), kısmen yarımadanın stratejik önemi nedeniyle 1921'de Rusya içinde özerk bir cumhuriyet oldu. Orada ne Ruslar ne de Ukraynalılar çoğunluktaydı. 1920'lerde Sovyetler kendisini Batılı kolonilerine ve Asya'daki yeni uluslara iyiliksever göstermek için 13. yüzyıldan beri yarımadada yaşayan Kırım Tatarlarının kültürünü teşvik etti. Tatarların Kırım Hanlığı'nı 1783'te Rus İmparatorluğu ele geçirmişti.
Ancak Kızıl Ordu 1944'te Kırım'ı Nazi Almanya'sından geri alınca Stalin Tatarların zorunlu olarak sınır dışı edilmesini emretti. Bu soykırım sürgününün sonucunda etnik Ruslar neredeyse bir gecede sayısal çoğunluk haline getirildi. Savaş, yarımadanın ekonomisini ve kentlerini yıkıntıya çevirmişti. Pereyaslav'dan bu yana geçen 300 yıl anısına Kruşçev Kırım'ı yeniden inşa etmek ve büyük bir kanal aracılığıyla tatlı su sağlamak için yarımadanın Ukrayna SSC'sine alınmasını organize etti.
1991: Sovyetler Birliği'nin çöküşü
Mihail Gorbaçov'un (1931–) ideolojik kontrolleri gevşetmesi, Sovyet komünizminin kitlesel reddiyle sonuçlanınca Ukraynalı ve Rus demokratik aktivistler konuşma özgürlüğü ve serbest seçimler gibi yeni politikalar üzerinde birlikte çalıştılar. Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin'in (1931-2007) yönetimi Sovyet federasyonunu korumaya çalışmadı, bunun yerine bağımsız bir Rusya kurmayı amaçladı. Bu durum Yeltsin'i Ukrayna Devlet Başkanı Leonid Kravçuk'un (1934–) doğal müttefiki yaptı. Tek şart Sovyetleri reddetmekti.
Aralık 1991'deki Ukrayna referandumu Sovyetlerin sonunu getirdi ve Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya dağılma sürecine girdi. Bununla birlikte, 1990'ların başında ekonomik reformların durmasıyla, Yeltsin ve diğer Rus yetkilileri, Ukrayna'nın kültür politikalarını eleştirerek ve Kırım'ın transferini sorgulayarak Sovyet imparatorluğuna özlem duyan yerli ulusalcılara seslenmeye başladı.
1997'de, Rusya ve Ukrayna arasındaki kapsamlı anlaşma ile Ukrayna sınırlarının bütünlüğü onaylandı – Rusya ve Batılı nükleer güçler Ukrayna'nın Sovyet yapımı nükleer cephaneliğini teslim etmeyi kabul etti ve 1994 Budapeşte Muhtırası imzalandı. Bu anlaşma 31 Mart 2019 tarihinde sona ermiştir.
2014: Kırım'ın ilhakı ve Donbas'taki savaş
Ukrayna'da baş gösteren halk devrimi Rusya yanlısı Devlet Başkanı Viktor Yanukoviç'i görevden alıp Batı yanlısı demokratik güçleri iktidara getirince Rus makamları bu kargaşadan yararlanarak Kırım üzerinde askeri kontrol tesis etti. Ülkedeki Rus çoğunluğa Ukraynaca konuşmaya gerek kalmadan daha yüksek maaşlar ve daha iyi kariyer seçenekleri vererek işgale karşı çıkmamaları beklendi. Ancak Rusya'ya katılma konusundaki düzmece referandum mantıksız sonuçlar verince Kuzey Kore, Suriye ve Venezüella gibi birkaç Rus yanlısı dışında dünya Kırım'ın ilhakını kınadı.
Cezalandırıcı batı yaptırımlarıyla karşı karşıya kalan Kırım'daki Rus makamları, Kırım Tatar ve Ukraynalı eylemcilere baskı yapmaya başladı. Kırım üzerinde kontrol sağlayan Rusya, baskın bölgesel partilerin uzun süredir Rus yanlısı tutumlar beslediği diğer güneydoğu Ukrayna vilayetlerinde isyanlar başlattı. Ancak bu strateji yalnızca Rusça konuşan çoğunluğa sahip bunalımlı sanayi bölgesi Donbas'ta işe yaradı. Ukrayna birlikleri kontrolü yeniden sağlamaya çalışınca Putin Rus yanlısı ayrılıkçıları ve Rus "gönüllüleri" desteklemek için Donbas'a gizlice düzenli ordu birlikleri gönderdi.
Savaşın aktif bölümü 2015 sonbaharına dek sürdü, 2017'de ve 2020'nin başlarında yeniden tırmanışa geçti ve tahminen 14.000 kişi ölürken 1.5 milyon kişi yerinden oldu.
2021: Sınırda Rus birlikleri ve Batı'ya ültimatom
Bugün 2022'de Donbas'taki savaş hiçbir zaman resmen sona ermedi ve her hafta kayıplar bildiriliyor. Batılı aracılar Almanya ve Fransa, Rusya ve Ukrayna ile 2015 yılında zirveler düzenleyerek askeri harekatın gerilimini azalttı. Belarus'un başkentindeki zirvede imzalanan 2015 Minsk Protokolü, barışçıl çözüme giden yolu çizdi, ancak bazı adımlar Ukrayna ve Rusya için kabul edilemezdi (Ukrayna'ya yerel seçimlerin iki "halk cumhuriyeti"nde yapılması önerisi ve Rusya'ya askerlerinin varlığını kabul edip geri çekmesi önerisi).
2021'in sonlarında Batılı ve Ukraynalı istihbarat teşkilatları Ukrayna sınırına büyük miktarda Rus askeri yığıldığı ve olası bir işgale hazırlanıldığı bilgisini yayımladı. Rus yetkililer hazırlıkların askeri tatbikatlar olduğu konusunda ısrar etti ancak aynı zamanda batıya NATO'nun doğuya genişlemesini durdurmasını isteyen bir ültimatom verdiler. 1997'den beri ittifaka katılan NATO üyesi ülkelere yerleştirilen silah türlerine ilişkin kısıtlamalar getirilecek ve diğer Sovyet sonrası devletlerle (özellikle Ukrayna ve Gürcistan) yapılan NATO askeri işbirliği durdurulacaktı. Aynı dönemde iktidarın kontrolündeki Rus medyası, NATO'nun Rusya'ya saldırısının yakın olduğu veya Donbas'a Ukrayna saldırısı yapılacağına dair korku yaydı. Rusya 24 Şubat 2022'de Ukrayna'yı işgal etti.
Ukrayna'ya dair sık sorulanlar
Ukrayna nerede bulunuyor?
Ukrayna, Doğu Avrupa'da Rusya ile AB/NATO üye ülkeleri Polonya, Slovakya, Macaristan ve Romanya arasında yer alıyor. Ukrayna'nın kuzeyinde Belarus ve güneyinde Moldova ile sınırı var. En önemlisi Ukrayna Rusya ile sınır komşusu.
Ukrayna Rusya'nın parçası mı?
Ukrayna ve Rusya, 1991 yılında Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla ortaya çıkan iki bağımsız ülkedir. Eski bir Sovyet cumhuriyeti olan Ukrayna'nın Rusya ile derin sosyal, kültürel ve ekonomik bağları var.
Ukrayna'da hangi dil konuşuluyor?
Ukraynaca, bağımsız Ukrayna'nın tek devlet dili. Geçmişte en batıdaki Ukraynaca konuşulan bölgeler dışında ülkede çoğu kent merkezi ve sanayi bölgesi Rusça'ya evrilmişti. Bu durum 2000'lerde Ukrayna okul sistemiyle değiştirilmeye başlandı. Rus saldırganlığı ve ardından gelen Ukrayna dil mevzuatı ile yaşamın her alanında Ukraynacaya geçiş hızlandı.
