Tekerlek nasıl icat edildi ve tarih boyunca gelişerek değişti? Tekerleğin insanlık tarihindeki basit fakat en önemli icat olduğundan hepimiz eminiz. İlk savaşları kökten değiştiren tekerleğin icadı yüklerin uzun mesafelere taşınmasına izin verdi ve ilk otomatikleşen süreçlerin gelişimini sağladı. Böylece tüm yeryüzü insanın keşfine açılmış oldu.
Tekerleğin İcadı ve Gelişimi
En eski tekerlek denebilecek kütük taşıyıcılar, MÖ 12.000-3500'te Neolitik insanın megalitlerin yapımında kullanılan büyük taşlar gibi ağır yükleri taşıması için kullanılıyordu. MÖ yaklaşık 3500 yıllarında çömlekçi tekerleğinin icat edilmesiyle birlikte tekerlekler endüstriyel süreçlerde kullanılmaya başlandı. MÖ 2500'te kütük taşıyıcılar ilk gerçek tekerleği icat etmek için adapte edildi: Bir dingille birbirine bağlanmış tahta diskler yapıldı.
Bununla birlikte bu tekerlekler çok ağırdı. Daha hafif, frenli tekerlekler ancak MÖ 1600 yılları civarında geliştirilebildi. Savaşlar ve uzun mesafeli taşımacılık için çok daha dayanıklı çok daha hızlı taşıtların yapımını sağlayan demir çerçeveli tekerlekler 800 yıl sonra icat edilecekti.
Yunanistan'da MÖ 300 yılları civarında su değirmenleri ile su tekerleği üzerinden akan suyun gücü öğütme işleminde kullanıldı. Sanayi Devrimi sırasında tekerlekler bambaşka formlarda ortaya çıktı. MÖ 100 yılı civarında Antik Yunanistan'da yapılan bir astronomik hesap makinesi olan Antikythera'nın mekanizmasında dişli ve çark kullanıldı. Ancak Çin'de büyük olasılıkla çok daha önce kullanıldığına inanılıyor.
Dişliler ve çarklar, otomobillerden saatlere kadar yaygın pek çok farklı makinenin bileşeni oldular. Tabii tekerleğin belirgin bir işlevi olmadığı kültürler de mevcuttu. Bazı Antik Orta Amerika uygarlıkları tekerleği asla icat edemedi. Peru da buna dahildi. Meksika'nın Aztek Uygarlığı ise tekerleği icat edip oyuncak olarak kullandı.
Demir ve çelik gibi maddelerin tekerlerin yapımında kullanılmasıyla, tekerleklerin evrimi hiç durmadan devam etti. Titanyum ya da alüminyum gibi ileri teknoloji alaşımların modern tekerleklerde kullanılmasıyla, çok daha hızlı, hafif ve daha az güç harcayan araçlar geliştirildi.
~MÖ 12.000 – Kütük Taşıyıcılar
MÖ 12.000-3.500 arasında Neolitik dönem insanları kütüklerden yapılan silindirlerin üzerine yüklerini yerleştiriyordu. İnsanlar, devrilmiş bir ağaç kütüğü gibi dairesel bir şeyi yuvarlamanın ve altına ağır bir eşya yerleştirmenin onu taşımayı kolaylaştırdığını keşfetti. Ayrıca arkeologlara göre insanlar, büyük şeyleri taşımak için kızak olarak bilinen bir yöntem geliştirdiler.
Kızak ve kamanın birleşimi ile kütükler veya çubuklar ağır bir eşyanın altına yerleştiriliyor ve onu taşımak için kullanılıyordu. Kızağı bir merdaneden diğerine hareket ettirmek için insanlar birçok kütüğü ya da merdaneyi yan yana yerleştiriyordu. Bununla birlikte bu kütükler, her zaman düzgün değildi ve aynı hizada tutulmasında sorunlar yarattığı için verimsiz bir yöntemdi.
MÖ 3500 – Çömlekçi Tekerleği
Tekerleğin icadının asıl amacı ulaşım değildi. Dingili olan ilk gerçek tekerlek yaklaşık MÖ 3500 yılında Güney Mezopotamya'da icat edilmiştir. Bu çömlekçi çarkı ilk olarak endüstriyel işleri makineleştirmek için kullanıldı. Kile şekil vermek için ağır, döner taş tekerlekler kullanılıyordu. Çömlekçi çarkı kili hızlı bir şekilde döndürdüğü ve zanaatkarın çömleği elleriyle şekillendirmesine olanak tanıdığı için kil çömlek üretmeyi kolaylaştırmıştır.
MÖ 2500 – Disk Tekerleği
Taşımacılık için kullanılan ilk tekerlekler olan dingille bağlı tahta diskler Balkanlarda ve Mezopotamya'da bulundu. Sümerliler bu tekerlekleri savaş arabalarında kullanıyordu. Ur Sümer Standardı'nda (MÖ 2500 dolaylarında) disk tekerlekli bir araba tasviri görülür.
MÖ 1323 – Frenli Diskler
Savaş arabalarından beri frenler tekerleklerin bir parçası olmuştur. Arkeologlara göre, daha sonraki savaş arabalarında zincir freni vardı. Sürücü bir tahta parçasından oluşan zinciri yukarı çektiğinde, bu zincir arka tekerleklerin ön tarafına doğru dönüyordu.
Frenli tekerlekler daha hafiftir ve daha hafif bir hayvanın örneğin bir atın, çekebileceği bir at arabası ya da savaş arabası olarak kullanılmasına olanak vermiştir. İlk kez Orta Asya'nın bozkırlarında MÖ 2000 yılından kısa bir süre sonra bulundu ve MÖ 1600 yıllarında Antik Mısır'a kadar gelişti.
Tipik bir bronz çağı savaş arabası MÖ 1200'lü yıllarda herhangi bir Roma askerinden tam 10 kat daha hızlı hareket edebiliyordu.
MÖ 750 – Demir Çerçeveli Tekerlekler
Keltler, savaş arabalarının pürüzlü yüzeylerde dayanıklılıklarını artırmak için tahta tekerleklerine demir çerçeveler eklediler. Bunu, soğudukça yerine oturan sıcak demir şeritleri tahta tekerleğe çivileyerek başardılar.
Tekerleğinin etrafında demir bir jant bulunan savaş arabalarının belgelenmiş en eski örnekleri Kelt dönemine (MÖ 800-450) aittir. Demir jantlı tekerlekler, kırılmadan daha uzun süre dayandıkları için çok daha hızlı araçların yapımını ve dolayısıyla uzun mesafeli taşımacılığı mümkün kıldı.
MÖ 300 – Su Tekerleği
Yunanlılar tarafından yaratılan ve tahıl öğütmek için kullanılan su değirmeni o dönemde çığır açmıştı. Yunanlılar akan suyun gücünü kullanan su tekerleğini icat ettiler. Bu su tekerleğini hem sulama için kova suyu daha yüksek seviyelere çıkarmak hem de öğütme makinesini çalıştıran bir mili tahrik etmek için kullandılar. Bu ilk su değirmenleri dikey değildi. Dikey şaftların üzerine yerleştirilmiş öğütme taşları vardı ve bunlar kanat veya kürekler ile alt uçtan hızlı akıntıya daldırılıyordu.
MÖ 100 – El Arabası
Çinliler bütün yükün dingilin üzerine bindiği büyük bir merkezi tekerleği olan el arabası yaptılar. İtmesi kolaydı ve her bir el arabası 6 insan taşıyabiliyordu. Tekerleğin gelişimi için önemli bir gelişmeydi.
1035 yılı – Çıkrık
Çin'de, birden fazla el milinin otomatik ve aynı anda çalışmasını sağlayan el mili içeren bir çark icat edilmiştir. Bitki ve hayvan lifleri çıkrık tarafından ipliğe dönüştürülüyor ve bu iplik daha sonra bir dokuma tezgahında tekstil dokumak için kullanılıyordu. Çıkrık Çin'den önce Hindistan'da da üretilmiş olabilir ama kimse bunu kesin olarak bilmiyor.
1845 yılı – Sertleştirilmiş Kauçuk Araba Lastiği
Robert Thomson, daha hafif ve yıpranmalara karşı daha dayanıklı pnömatik bir lastik yapabilmek için, Charles Goodyear'ın keşfettiği sertleştirilmiş kauçuğu kullandı. Tekerleğin icadı ve gelişimi ile ilgili en ciddi değişim burada başlıyor.
İlgili:
1848 yılı – Mansell Tekerleği
Daha sessiz ve daha esnek olan Mansell demiryolu tekerleği, 16 adet meşeden oluşmuş katı bir disk ile çevrelenen çelikten merkezi bir göbeğe sahipti. 1840'larda İngiltere'deki yolcu treni ekipmanlarında yaygın olarak kullanılmaya başlanan bir tasarım oldu.
1910 yılı – İlk Kampanalı Fren
Fransız otomobil üreticisi ve öncüsü Louis Renault, 1902 yılında mekanik kampana freni icat etti. Ancak bir aracın şasisine bağlı kablo sarılı bir tamburun hareketi durdurabileceğini ilk düşünen Gottlieb Daimler'di. Ve 1899'da ilk kampana fren konseptini geliştirdi. Wilhelm Maybach, 1901 yılında bir el koluyla etkinleştirilen mekanik kampana frenli ilk Mercedes'i yarattı.
1915 yılı – İlk Radyal Araba Lastiği
Arthur Savage tarafından patenti alınan radyal otomobil lastiği kauçuk kaplı çelik veya polyester şeritlerden oluşuyordu. Michelin, Savage'dan patenti satın aldıktan sonra bu radyal lastikleri daha da geliştirerek radyal lastik endüstrisini değiştirdi. Günümüzde neredeyse tüm otomobillerde standart lastik olarak kullanılmaya devam etmektedir.
1930'lar – Havasız Lastik
Bugün yarış bisikletleri kompozit karbon, araba tekerlekleri ise magnezyum, titanyum ve alüminyum frenlere sahip. Ancak asıl atılım havasız lastikler ile oldu. 20. yüzyılın başlarında, otomobil ve havacılık alanında tanınmış bir mucit olan James Vernon Martin, havasız elastik lastikler dahil çeşitli yenilikler yarattı. Bunlara ilk olarak Hafif Esnek Lastik daha sonra son olarak Elastik Lastik isimlerini verdi.
Tekerleğin Tarihçesi Hakkında Sık Sorulan Sorular
Tekerleği kim icat etti?
Tekerleğin öncüsü olan ilk çömlekçi çarkı Yakın Doğu'da, İran'da, eski Mezopotamyalılar tarafından MÖ 5200-4700 yıllarında icat edilmiştir. Akslı ilk tekerlek ise MÖ 4200 yılında Sümerler tarafından icat edilmiştir. Ancak, tekerleğin konsepti büyük olasılıkla zaman içinde geliştiğinden, tekerleğin tek bir mucidi ya da birden fazla mucidi yoktur.
Tekerlek keşfedildi mi yoksa icat mı edildi?
Zaten doğal olarak var olan bir şeyin yaratıcılıkla yorumlanmasına gerek yoktur. İnsanlar tekerleğe rastlamış ve akslar icat edilmiştir. Doğal dünya, eski insanlar için tekerlek görevi görmüş olabilecek küresel, hareketli nesnelerle doludur.
Antik Mısır'da tekerlek var mıydı?
Antik Mısır'ın Beşinci Hanedanlığı (MÖ 2465-2323) tekerleğin yazılı kayıtlarda ilk kez görüldüğü dönemdir. Sekiz tekerlekli Mısır arabaları ve antik Mısır arabaları iyi belgelenmiştir. Tekerleklerin en eski askeri kullanımları bir tırmanma merdiveni ve bir kuşatma kulesine kadar izlenebilir.
Aztekler neden tekerleği icat etmedi?
Teknelerin yiyecek ve erzak taşıma kolaylığı Azteklere tekerlekli araçlara göre önemli bir avantaj sağlıyordu. Dağlık bir bölgede yaşadıkları için tekerlekli araçlar pratik bir ulaşım şekli değildi. Ürünlerini su üzerinden taşımak onlar için nispeten daha kolaydı.
Antik Çin'de tekerlek var mıydı?
Antik Çin halkı bir tekerleğe sahipti. Tekerleğin MÖ 5000 yıllarında Mezopotamyalılar tarafından icat edildiği düşünülmektedir ve Çin'de tekerleklere ilişkin en eski kanıtlar MÖ 2800 yıllarına aittir.
İnkalar neden tekerleği icat etmedi?
İnkalar, incelikli kültürlerine rağmen tekerlek kullanımını hiçbir zaman mükemmelleştiremedi. İnka İmparatorluğu dünyanın en yüksek ikinci sıradağlarını içeriyordu ve bu da tekerleği oraya mal taşımak için kullanışsız kılıyordu. İnkalar ulaşım için tekerlek yerine lama ve alpaka kullandılar.
Tekerleği Afrikalılar mı icat etti?
Afrikalıların tekerleği icat ettiğine dair bilimsel bir kanıt yoktur. Ancak muhtemelen ağır nesneleri daha rahat bir şekilde hareket ettirmek için ağaç gövdeleri gibi yuvarlanan nesneleri kullanmışlardır.
Mayaların tekerleği var mıydı?
Tekerleği Mayalar icat etmedi. Tekerlek oraya gelmemişti çünkü ona ihtiyaç yoktu. MÖ 5000 civarında Mezopotamya'da tekerlek icat edildi.
Kızılderililerin tekerlekleri var mıydı?
Kolomb'un 15. yüzyılın sonunda gelişinden önce tekerlekli ulaşım araçlarına erişimleri olmadığından, Amerikan yerlilerinin uzun süre ilkel, sanayi öncesi kültürlerde yaşadıkları varsayılmaktadır.
Tekerlek piramitlerden daha mı eski?
Tekerlek piramitlerden daha eskidir, ancak antik Mısırlılar piramitleri inşa ederken tekerlekli araçlar yerine Nil Nehri tarafından teknelerle taşınan taş ve bakır aletlere güvenmişlerdir.
Şimdiye kadar bulunan en eski tekerlek nedir?
Slovenyalı arkeologlar tarafından 2002 yılında Ljubljana'nın yaklaşık 20 km güneydoğusunda ahşap bir tekerlek bulunmuştur. Bu tekerleğin 5,100 ila 5,350 yıllık olduğu düşünülmektedir. Şimdiye kadar ortaya çıkarılan en eski tekerlektir.
Çömlekçi çarkını kim icat etti?
Antik Mezopotamyalılar çömlekçi çarkını icat etmiştir. İlk çömlekçi çarkı MÖ 5000 yıllarında Yakın Doğu'da elle ve büyük bir eforla çalıştırılan turnike ya da "yavaş çarklar" şeklinde icat edilmiştir. Ardından, MÖ 4100 civarında Mezopotamya'daki Sümerler "gerçek çömlekçi çarkını" icat etti. O tarihten sonra kil asla eskisi gibi olmadı.
Kaynaklar:
- "Wheel". Online Etymology Dictionary.
- "Transportation". ISBN 9788184972436.