Rusya'nın ilk çarı Korkunç İvan (İvan IV. Vasiliyeviç ) dönemini anlatacağız. Ülkeyi acımasız bir gizli polis örgütü yardımıyla yöneten ve kendi oğlunu öldüren Korkunç İvan, Rusyab'yı büyük bir güç haline getirdi. Bu yazıda Rusya'nın ilk çarı Korkunç İvan'ı ve acımasız yönetimini okuyacaksınız.
Rusya'nın İlk Çarı Korkunç İvan Kimdir?
Tüm Rusya'nın Çarı IV. İvan, Moskova'nın 113 km kuzeyindeki ormanın derinliklerinde bulunan Aleksandrovsk köyünde sabırsızlıkla, ordusunun Rusya'nın kuzey cephesinde yürüttüğü bir seferle ilgili haberleri beklemekteydi. Çarın 27 yaşındaki oğlu ve varisi Çareviç İvan yanında duruyor ve bir takım küçümseyici yorumlarda bulunuyordu. Bir öfke nöbetine tutulan Çar İvan'ın ucu demirli asasıyla ona saldırarak şakağına indirdiği darbe o denli şiddetliydi ki, oğlu dört gün sonra öldü.
1581 yılının kasvetli bir kasım gününde yaşanan bu olay, yaşam boyu sürmüş bir gaddarlık ve kan dökücülüğün acıyla dolu doruk noktasıydı. İvan'ın adı, Rusya'nın erken dönem tarihinin üzerine dehşet yüklü karanlık bir gölge gibi düşmüştü. Bugün onu "Korkunç" olarak tanıyoruz ama Rusça'daki grozni sıfatı aynı zamanda "saygı uyandıran" anlamına da gelir. Çar İvan büyük ülkesinde yaşayan insanlarda mutlaka korkunun yanında hayranlık da uyandırdı. Kırk yıl süren saltanatı sırasında Rusya'yı geri kalmış ve yarı barbar bir ülkeden Avrupa ile Asya arasında denge sağlayan, önemli bir güç haline getirdi.
İvan'ın doğasının çarpık yanının kökleri çocukluğunun ilk dönemlerine uzanır. Babası 1553 yılında, İvan henüz 3 yaşında bir çocukken ölmüştü ve kendisi Büyük Moskova Prensi, annesi Yelena ise kral naibi olmuştu. Yelena 1538 yılında, düşmanlık besleyen prensler tarafından zehirlenerek öldürüldü ve sekiz yaşındaki oğlu İvan, güç peşindeki küçük prensler ve boyarlardan oluşan saray maiyeti ve onu hor gören toprak sahipleriyle çevrelenmiş şekilde yalnız büyüdü.
Genç İvan yetişirken çevresindekiler tarafından çok kötü yönlendirildi. Yaptığı bütün aşırılıklara göz yumuldu. Hatta köpekleri Kremlin'in duvarlarından aşağı atması için cesaretlendirildi ve yakın arkadaşlarıyla çamurlu Moskova sokaklarında önüne çıkan herkese çarpıp yere düşürerek bir sokak çocuğu gibi koşuşturması bile engellenmedi.
Şanslı Evlilik ve Erken Ölüm
Gençlik yıllarında İvan'ın arzu ettiği tüm kızlara saldırmasına ve tecavüz etmesine izin verildi. 16 yaşına geldiğinde İvan "Tüm Rusya'nın Çarı" olarak taç giydi. Bir süre sonra ülkenin en güzel 1500 kızı arasından seçtiği ve bir boyarın kızı olan Anastasya'yla evlendi. Nazik ve huzurlu bu genç kadın İvan'a hep mahrum olduğu aile sıcaklığını verdi. İvan ilk defa olarak bir insansan şefkat görüyor ve ona güveniyordu. Ne yazık ki Anastasya 1560 yılında 13 yıllık evlilikten sonra öldü; bu süre içinde İvan'a altı çocuk doğurdu, fakat yalnızca iki oğlu bebeklik çağından sonra yaşayabildi. Bu zaman zarfında hükümdar Rusya'nın güney ve doğu cephelerinde Tatarlara boyun eğdirdi, böylece sınırda yaşayan halkı sürekli tehditten kurtardı ve Sibirya'nın daha doğru yerleşimine açılmasının önündeki engelleri kaldırdı. İvan ayrıca güvendiği bakanlardan oluşan küçük bir konsey kurmuş ve böylece boyar meclisini devre dışı bırakmıştı. Öte yandan Batı Avrupa'daki bilginleri Rusya'yı ziyaret etmeleri yönünde teşvik etti, İngiltere'yle ticari bağlantılar kurdu ve matbaacılığı başlatmayı denedi.
Anastasya'nın yokluğunda İvan giderek daha dengesizleşti. 1564 kışında tüm prensleri ve boyarların kendisine karşı komplo kurdukları konusunda hastalık derecesinde şüpheleri olan hükümdar, düzinelerce kızağa Kremlin'in altın hazinelerini ve kutsal ikonlarını yükleyerek ailesiyle birlikte dondurucu soğukta kürklere sarınmış bir şekilde Aleksandrovsk'a doğru yola çıktı. Moskova'ya gönderdiği mektuplarda boyarları ihanet planları yapmakla suçladı ve tahttan çekilmekle tehdit etti.
Piskoposlardan, boyarlardan ve saray maiyetinde yer alan bazı kişilerden oluşan bir temsilciler heyeti karda yol alarak ona ulaştı ve geri dönmesi için yalvardı. Fakat İvan artık iki ay önce Moskova'yı terk etmiş olan güçlü ve buyurgan hükümdar değildi. Büyük bir sinir krizi sonrasında kendini küçük düşürmüş, alçalmış bir kişiydi ve 34 yaşında olduğu halde ihtiyar gibi görünmekteydi.
At Sırtında Gizli Polisler
İvan kısa zamanda 6000 özel muhafız veya Opriçnina yarattı. Siyah üniforma giyen ve siyah atlara binen bu kişilerin kendileri kanundu. Eyerlerinin üzerinde yer alan ve bir köpek başı ile bir süpürgeden oluşan arma hainleri nasıl kovaladıklarını simgeliyordu. İvan onlara mülklerine el konulmuş olan boyarlardan alınan bölgeleri ve Moskova'daki bütün cadde ve semtleri vererek kendisine sadık kalmalarını sağlıyordu. 300 kişiden oluşan bir Opriçnina grubu manastır hayatına özgü bir "kardeşlik" oluşturup dizi hizmetlere başlamıştı ve sonrasında mahkumlara İvan seyrederken işkence yapılan oturumlar düzenlemekteydi.
Hristiyanlıkta kendisinden daha fazla korkulan hiçbir prens olmadığını düşünüyorum.
Anthony Jenkinson, İngiliz Tüccar
1570 yılının ilk aylarında, Novgorod kentinin kendisine karşı komplo hazırlığı içinde olduğunu düşünen İvan ibret alınacak bir ceza hazırlamaya karar verdi. Başrahip ve keşişlerin öldüresiye dövüleceği bir katliam emrini verdi. Önde gelen yurttaşlar acımasızca dövüldü, kaburgaları sökülerek işkence edildi, kazanlarda kızgın sularda haşlandı. Canlı canlı derileri yüzüldü, yakıldı ve kazığa oturtuldu. Şehir halkı katledildi. 60000 erkek, kadın ve çocuk öldü.
Bu büyüklükte bir kıyımla karşılaştırıldığında İvan'in kendi oğlunu öldürmesi küçük bir suçmuş gibi görünüyor. Fakat bunun çar üzerinde muazzam bir etkisi olmuştur. İvan 1584'te, tüm vücudunun korkunç bir şekilde şişmesine yol açan bir hastalık nedeniyle öldü. Yerine geçen zeka özürlü küçük oğlu Fyodor'un 1598 yılındaki erken ölümüyle İvan'in nesli sona erdi ve bir karmaşa dönemi başladı.
Korkunç İvan (IV. İvan) Öncesi Rusya
Korkunç İvan ile ilgili hazırladığımız yazının buraya kadar olan kısmında İvan'ın öz oğlunu öldürmesini ve kendi halkına uyguladığı akıl almaz şiddeti detaylıca anlatmıştık. Bununla beraber Korkunç İvan'ın Rusya'yı bilinen geri kalmış ve yarı barbar görüntüsünden de kurtardığı bir gerçek. Yazının bu bölümünde İvan öncesi Rusya'yı ve Avrupa ile kurmaya çalıştığı bağlantıları anlatacağız.
Rusya tarihinin başlangıcı, bu uçsuz bucaksız ülkenin kendisi kadar karmaşık ve karanlıktır. Bugünkü Rusların atalarının, yaklaşık MS 400 yıllarında güneydoğu Avrupa'dan doğuya göç eden ve Dinyeper, Don ve bölgedeki diğer nehirlerin vadilerindeki ormanlarda açtıkları alanlara yerleşen Slav boyları oldukları düşünülmektedir.
Yaklaşık 850'lerde Rusya'ya İskandinavya'dan tüccar Viking prensleri geldi. Efsaneye göre 862 yılında Rurik adlı Jutland prensi merkezi Novgorod şehri olan bir devlet kurdu.
Rus tarihinin başlangıcı kabul edilen 988 yılında Büyük Kiev Prensi Vladimir, Yahudiliği, Müslümanlığı, Roma Katolik ve Yunan Ortodoks dinlerini incelemek üzere elçiler gönderdi. İnananlarına alkol kullanmayı yasakladığı için İslamiyet'i reddeden, fakat İstanbul'daki Ayasofya'nın görkeminden gözleri kamaşan bu elçilerin önerdiği Ortodoks inancı, o tarihten beri Rusların dini olmuştur.
50 yıl içerisinde en az 200 kilisenin inşa edildiği Kiev bir eyaletler federasyonunun en önemli kenti haline geldi. Fakat 13. yüzyılda Moğol hanları tarafından yönetilen Tatar göçebeler Rusya'nın büyük bölümüne boyun eğdirerek adeta esir almış, yalnızca Novgorod bağımsızlığını koruyabilmişti.
15. yüzyılda Tatarların gücünün azalmasıyla Rusya yeniden toparlandı ve bu dönemde Moskova ülkenin en büyük kenti haline geldi. Bu yükselişin mimarı, Büyük İvan olarak bilinen ve Moskova'da 1462-1505 arasında hüküm sürmüş olan Büyük Prens İvan'dır. İvan 1472'de son Bizans imparatorunun yeğeniyle evlendi ve böylece ailesini eski Roma'nın ihtişamıyla bağlantılı hale geldi. İvan Tatar hanlarına vergi ödemeyi reddederek, şehrin dışında geniş topraklar fethederek ve Novgorod'u topraklarına katarak Moskova'nın konumunu büyük ölçüde güçlendirdi.
1505 yılında ölen Büyük İvan'ın oğlu Vasili'ye bıraktığı ve sonradan torunu Korkunç İvan'ın eline geçecek olan miras işte buydu.
Korkunç İvan Din Konusuna Bakışı
Bir iddiaya göre Rusya'nın geçmişinde egemen olan iki güç, zulüm ve Hristiyanlık olmuştur. Korkunç İvan'ın karakterinde bu iki unsurun da derin izleri vardı. Engin bilgisi olan Novgorod başpiskoposunun gözetiminde kutsal kitap ve azizlerin yaşamlarıyla ilgili ciddi bir birikimle donatılarak yetiştirilmişti.
Genç bir delikanlıyken vahşi aşırılıklarını dizginlemek için cehennem ateşi ve lanetlenmesiyle ilgili vaazların dinlediği Silvester isimli bir papazın etkisi altına girdi; ancak daha sonra Silvester, konumunu, çeşitli önlemli ve etkili devlet dairelerine kendi adaylarını tayin ettirmek için kullanıldığından krallığın lütuflarından mahrum edildi.
Çevresindeki çıkarcı insanlar genç hükümdarın, 16. yüzyılın daha birçok kralı gibi, gücünü Tanrı'dan aldığına inanmasına neden oldular. Zalimliğine, güçlü bir dini içtepi de eşlik etti. Bir prensi veya boyarı idam ettirdikten, bir şehrin veya köyün sakinlerine katlettirdikten sonra, ruhlarının kurtuluşu için dualar okunmasını temin ediyordu.
Bu gibi çelişkili davranışlar Korkunç İvan'ın karmaşık karakteri ve dine olan yaklaşımı açısından açıklayıcıydı. Örneğin sabahın dördünde iki veya üç saat sürecek dualar için kalkmayı sorun etmiyordu. Acayip davranışlarına karşı görüş bildiren papazların hizmetkarlarca boğulmasını veya diri diri yakılmasını da önemsemiyordu. İvan yaşamı boyunca Ortodoks Kilisesi'nin kurallarına uymaya gayret etti ve üstünde her zaman dini bir gözetim mevcut oldu. Ölüm döşeğinde tıraş edildi ve bir keşiş olarak kutsandı: 1963 yılında Kremlin'deki mezarı açıldığında üzerinde bir çarın değerli taşlarla bezeli kaftanı değil, bir keşişin sade giysileri bulundu.
Boyarlar Kimdi?
Orta Çağ'ın erken dönemlerinde Rusya'da sürekli olarak birbiriyle savaş halinde olan prenslikler vardı. Kiev, Moskova ve Novgorod kentlerini büyük prensler yönetmekteydi. Boyorlar ise, büyük prense sadakat borcu olan ve verdikleri askeri hizmetlere karşılık kendilerine toprak bahşedilerek ödüllendirilen üst düzey soylulardı.
14. ve 15. yüzyıllarda Moskova yükselişe geçtiğinde ve kentin büyük prensi bütün Rusya'nın lideri konumuna geldiğinde, bu toprak sahipleri yeni güç merkezine doğru yönelerek önemli siyasi konularda danışmanlığına başvurulan Boyarlar Konseyi'ni kurdular. Büyük prensin gücü azaldığında, boyarlar gücü kendileri adına kullanıyorlardı. Korkunç İvan henüz bir çocukken bunu gerçekleştirme fırsatı buldular. Fakat Korkunç İvan 14 yaşına gelip güç kazandığında isyankar boyarları idam ederek veya sürgüne göndererek cezalandırdı. İvan'ın öldüğü 1584 yılında boyarların gücü hemen hemen tükenmişti.
Büyük Petro zamanında da boyarlarla mücadele devam edecekti. Bir Avrupa gezisinden Moskova'ya geri döndüğü 1698 yılında Petro batılı gibi görünmeleri için onların sakallarını traş ettirdi ve uzun giysi kollarını kestirtti. Sonra da boyar unvanını tümden lağvetti.
IV. İvan Rusya'nın Sınırlarını Nasıl Genişletti?
Uzun saltanatı boyunca Korkunç İvan, Rusya'ya temkinli bir politika ile kasıtlı bir zulmün birleşimi olan iradesini zorla kabul ettirdi. Ülkesinin sınırlarını genişletip sağlamlaştırarak, ölümünü takip eden yüz yıllık kargaşa döneminden sonra bile hayatta kalmaya başaracak derecede bütünleşebilmiş olan bir devlet yarattı. 1545 gibi erken bir tarihte egemenlik alanları Moskova'nın yüzlerce mil doğusuna kadar uzanan Kazan Tatarlarına karşı başarılı bir mücadele başlattı. Astrahan'ı fethederek Rusya'nın sınırlarını güneydoğuda Hazan Denizi'ne kadar genişletti; yaşamının sonlarına doğru kuzeydoğuda Sibirya'nın ıssız bölgelerine doğru ilerlemeye başlamıştı.
Rusya'nın batıda Baltık denizine ulaşması da, Rus hükümdarlarını eskiden beri çok ilgilendiren bir konuydu. Baltık kıyısındaki Livonya ve düşmanı olan Katolik Polonya Krallığı nedeniyle Batı Avrupa'yla ticaret ilişkileri kopmuş durumda olan İvan ilk olarak bu durumu barışçıl çabalarla aşmayı denedi. Anastasya'nın ölümünden sonra Polonya kralının kız kardeşine evlenme teklif etti, fakat reddedildi. Bu esnada Livonya'yla uzun ve yorucu bir savaş sürdürmekteydi. İvan Baltık üzerinden batıya ulaşamadan öldü.
Rusya Batı Avrupa'yla Bağlantısı
1553 yılında İngiliz kaşif ve denizci Richard Chancellor, Çin'e kuzeydoğudan bir geçit bulmayı amaçlayan bir sefere katıldı. Kuzey Norveç Burnu'nu döndükten sonra bir fırtınayla güneye doğru Beyaz Deniz'e sürüklenerek Rusya'ya, sonra da İvan'ın Moskova'daki sarayına ulaştı.
Chancellor Moskova'yı Londra'dan daha büyük, fakat ilkel ve düzenden yoksun buldu. Korkunç İvan "altınla bezeli uzun giysiler içerisinde yaldızlı bir koltukta oturmakta ve başında da kraliyet tacını taşımaktaydı." Chancellor'un VI. Edward'dan aldığı görevlendirme yazısını okuduktan sonra çar ona önemli ticaret imtiyazları tanıdı ve bu da Muscovy Şirketi'nin kurulmasıyla sonuçlandı. Yaşamının sonuna doğru İvan İngiltere'yle ilişkilerini güçlendirmeye çalıştı. Yedinci eşiyle henüz evlenmiş olmasına rağmen, Kraliçe Elizabeth'in kuzeni Lady Mary Hastings'le evlenmeyi önerdi. Lady Mary kraliçeye kendisini böyle bir birleştirmeye zorlamaması için yalvardı. Fakat kader araya girdi ve Korkunç İvan öldü.
Korkunç İvan Hakkında Sık Sorulanlar
Korkunç İvan'ın çocukluğu nasıldı?
İvan'ın babası o üç yaşındayken, annesi ise sekizinci doğum gününden önce -muhtemelen zehirle- ölmüştü. İvan'ın yetişme yılları, rakip aristokrat grupları arasındaki mücadelelerde bir piyon olarak geçecekti.
Korkunç İvan'ın ailesi nasıldı?
İvan'ın sadece dokuz yıl içinde beşi dahil olmak üzere en az altı karısı vardı ve evlilikleri sıklıkla eşlerinin zehirlenmesi ya da hapsedilmesiyle sonuçlanıyordu. Bir öfke nöbetinde oğlu Ivan'ı öldürdü ve Ivan'ın hamile karısını vahşice tekmeleyerek düşük yapmasına neden oldu. Bu eylemler Rurik hanedanının sonunu neredeyse garantilemişti.
Korkunç İvan dünyayı nasıl değiştirdi?
İvan, Rus devletini merkezileştirmek için terörü kullandı ve Livonya Savaşı'na müdahil olarak yeni kurduğu imparatorluğu neredeyse iflas ettirdi. Ayrıca Ortodoks Kilisesi'ni destekledi ve Rus dış politikasını Avrupa'ya doğru yönlendirdi.
Korkunç İvan nereye gömüldü?
İvan, Moskova'daki Kremlin'de bulunan Başmelek Aziz Mikail Katedrali'ndeki kraliyet kabristanına defnedilmiştir.
Opriçnina dönemi neydi?
Opriçnina, Korkunç İvan'ın hükümdarlığı sırasında Opriçniki olarak bilinen ayrı bir yönetim kurumu kurduğu bir dönemdi. Bu kurumlar, İvan'ın otoritesini korumak ve muhalefeti, genellikle şiddet ve baskı eylemleriyle bastırmakla görevlendirilmişti.
Livonya Savaşı neydi?
Livonya Savaşı, IV. Ivan'ın hükümdarlığı sırasında 1558 ile 1583 yılları arasında meydana gelen bir çatışmaydı. Rusya ile Baltık ve İskandinav devletlerinden oluşan bir koalisyon arasında Livonya ve Estonya topraklarının kontrolü için yapılmıştır.
IV. İvan'ın kültürel reformları nelerdir?
Korkunç İvan, Rusya'yı modernleştirmeyi amaçlayan çeşitli kültürel reformlar gerçekleştirdi. Bunlar arasında ilk matbaanın kurulması, bir hukuk kanununun yürürlüğe konması ve eğitim ile sanatın teşvik edilmesi yer alıyordu.