Orta Çağ'da ipek yolunu dolaşan en tanınmış Avrupalılardan biri seyahatlerini "Livres des merveilles du monde" (Dünya harikaları kitabı) eserinde toplayan tüccar, kaşif ve yazar Marco Polo'dur (1245-1324). Kitabı 1300 yılı civarında yayımlandı. Türkçe'de bu kitap "Dünyanın hikaye edilişi" olarak basıldı ve diğer isimler arasında "Marco Polo'nun seyahatnamesi" ve "Marco Polo'nun seyahatleri" var. Kitaplar Polo'nun Anadolu gibi İpek Yolu boyunca yaptığı seyahatleri ve Türkistan ile Çin gibi geçtiği çeşitli Asya bölgelerini ve şehirlerini içerir.
Marco Polo'nun yaşamı
DEA / D. DAGLI ORTI /
Venedik Cumhuriyeti vatandaşı olan Polo, babası Niccoló ve amcası Matteo'nun tüccar olduğu bir ailede büyüdü. Marco doğmadan önce bile, kardeşler Konstantinopolis, Sudak, Kırım ve Moğol İmparatorluğu'nun batı kesiminde ticaret noktaları kurarak yoğun şekilde seyahat etmişlerdi. Çin'i bile ziyaret ettiler.
Polo kardeşler daha sonraları yeni bir yolculuğa çıktı ve bu sefer Marco'yu da yanlarında getirdi. Çin'de çok uzun kaldıklarından 24 yıllarını almış olan bu gezi, Marco Polo'nun kitabında anlattığı yolculuktur. Polo ailesinin Kuzey İpek Yolu boyunca seyahat ettiği varsayılır ancak bazı bilim adamları tarafından güney rotası olasılığı da ileri sürülmüştür.
Üç Polo nihayet Venedik'e döndüğünde, şehir devleti komşu Cenova ile savaşa girmişti. Marco bu savaşa katıldı ve hapis düştü. Zamanını hapishanedeki hücre arkadaşına seyahat hikayelerini anlatarak geçirdi. Marco Polo 1299'da hapisten çıktıktan sonra tüccarlık işine döndü ve hatırı sayılır bir servet biriktirdi. Evlenmiş ve üç çocuğu da olmuştu. Öldüğünde Venize'deki San Lorenzo kilisesine gömüldü.
Polo ailesi Çin'i ziyaret eden ilk Avrupalılar değildi ancak Marco Polo, Çin'in ayrıntılı bir açıklamasını hazırlayan ilk Avrupalı olmuştu. Kitabı, Kristof Kolomb (Cristòffa Cómbo) adlı 15. yüzyıl denizcisi dahil, gelecek nesil kaşifler için vazgeçilmez oldu. 1450 yılı civarında oldukça etkili bir dairesel planisfer haritası oluşturan Fra Mauro gibi Avrupalı haritacılar da Marco Polo'nun kitabından etkilendiler.
Niccoló ve Matteo'nun ilk yolculuğu
Niccoló ve Matteo Polo kardeşler yurtdışındaki ilk uzun seyahatlerine Marco daha çocukken Venedik'i terk ederek başladılar.
Birkaç yıl Konstantinopolis'in Venedik mahallesinde kaldıktan sonra kardeşler siyasi durumun istikrarsızlaştığını fark edip ayrılmaya karar verdi. 1260 yılında Kırım limanı Sudak'a geldiler ve ardından bir yıl boyunca ticaretle uğraştıkları Volga nehrinde bulunan Surai'ye yol aldılar.
Bölgedeki iki güçlü kuzen arasında patlak veren iç savaş ve şiddet, Polo kardeşlerin geldikleri yoldan dönmesini çok riskli hale getirdi. Bunun üzerine savaştan uzaklaşmak için doğuya gitmeye karar verdiler. Bugünün Özbekistan'ındaki Buhara'da üç yıl geçirdiler ve başka hiçbir yere gidemediler.
Çin'e gidiş
Buhara'ya bir Moğol büyükelçisi geldi ve kardeşlere, egzotik yabancılarla tanışmaya meraklı olan Hülagü Han'a gitmelerini önerdi. Sonuç olarak kardeşler Semerkant üzerinden daha da doğuya giderek tehlikeli Gobi Çölü'nden geçmeye başladı. Turfan, Hami ve Dunhuang'dan geçerek Hexi Koridoru'na vardılar ve 1266'da Hülagü Han'ın kardeşi Kubilay Han'ın sarayının bulunduğu Pekin'e ulaştılar. Bu noktada Hülagü Han Şubat 1265'te ölmüştü.
Moğol İmparatorluğu'nun beşinci Kağanı ve Çin'in Yuan hanedanlığının kurucusu olan Kubilay Han yabancıları ağırlamaktan mutlu oldu ve onları büyük misafirperverlikle karşıladı. Avrupa, özellikle de Papa ve Roma kilisesi hakkında çok şey bilmek istiyordu. Niccolo ve Matteo, Türk lehçelerini öğrendikleri için Han ile iletişim kurabiliyorlardı.
Papaya mesaj iletmek
Çin'de geçen bir yılın ardından, Polo kardeşler, Kubilay Han tarafından Avrupa'ya geri gönderildi. Kubilay kendilerinden Papa IV. Clement'e bir mektup göndermelerini istedi. Mektupta Han, Papa'dan, halkına Hristiyanlık ve Batı bilimini öğretmesi için yüz bilgili adam göndermesini istedi ve ayrıca Kudüs'teki Kutsal Kabir'deki lambadan yağ temin etmesini istedi.
Polo ailesini geri dönüş yolculukları sırasında korumak için Kubilay Han onlara 30 cm uzunluğunda ve 7 cm genişliğinde çok süslü bir diplomatik pasaport olan altın tablet verdi. Bu da kardeşlere Han tarafından kontrol edilen topraklarda konaklama, erzak, at ve rehber alma konusunda geniş kapsamlı haklar kazandırdı. Tablette kabaca şöyle yazıyordu: "Ebedi Cennetin gücüyle Han'ın adı kutsal olsun. Ona saygı gösteren öldürülmesin."
Polo kardeşlerin dönüşleri üç yıl sürdü. 1269 Nisan'ında eve ulaştılar.
Marco Polo'nun ilk yılları
Marco Polo 1254'te doğdu. Ailesi Ventianlıydı ancak onun Venedik'te mi doğduğu yoksa babası ve amcasının ticaret merkezi kurduğu Dalmaçya kıyısındaki Curzola adasında mı dünyaya geldiği belli değildir.
Marco Polo'nun çocukluğunun en az bir kısmını o zamanlar yoğun bir uluslararası ticaret merkezi olan şehir devleti Venedik'te geçirdiğini biliyoruz. Burada diğer konuların yanı sıra Fransızca ve İtalyanca derslerini içeren iyi bir eğitim aldı. Ana dilinin Venedikçe olduğuna inanılıyor. Polo birçok klasik yazarı okudu ve aynı zamanda Latin Kilisesi'nde Hristiyan teolojisi eğitimi gördü. Tüccar bir ailede büyüdüğünden kendisine, değer biçme, döviz ticareti ve kargo gemilerinin elleçlenmesi gibi konular öğretilmişti.
Marco Polo'nun annesi daha çocukken öldü ve halası ve amcası tarafından bakıldı.
Polo kardeşlerin Nisan 1269'da Venedik'e dönmesiyle artık ergenliğe erişmiş Marco nihayet yeniden babasıyla bir araya geldi.
Kardeşlerin Kubilay Han'ın mektubunu Papa'ya takdim etmesi mümkün olmadı çünkü Papa IV. Clement 1268'de ölmüş ve henüz yeni bir papa seçilmemişti.
Marco Polo'nun Asya seyahatleri
Polo kardeşler 1271'de yeni bir yolculuğa çıktılar ve bu sefer Marco'yu da yanlarına aldılar. Latin Kilisesi tarihindeki en uzun papalık seçimi (1268'den 1271'e kadar sürdü) tamamlanmış ve Teobaldo Visconti seçilmişti. Kardeşler nihayet Kubilay Han'ın mektubunu papaya teslim edebilmişlerdi.
Polo ailesi doğuya yeni yolculuklarında Papa'dan Kubilay Han'a verilecek mektup ve hediyelerle yola çıktılar. Kardeşlere seyahatlerinde iki keşiş eşlik etti. Ne var ki keşişler yolculuğun çok erken bir safhasında aileyi terk etti. Çünkü savaş bölgesine ulaşmış ve keşişler devam edemeyecek kadar korkmuşlardı.
Polo ailesi onlarsız yoluna devam etti. Ermenistan, İran ve Afganistan'dan geçerek, Orta Asya'nın Pamir Dağları üzerinden Çin'e ulaşacakları bir rotayı izlediler.
Birinci Bölüm: Tebriz'e varış
Pololar bu kez geçmişte izledikleri rotayı seçmemişlerdi. Önceki ayak izlerini takip etmektense kuzeye dönmüş ve Güney Kafkaslara ve Gürcistan'a yol almışlardı. Buradan Azerbaycan'ın İlhanlı Moğollarının başkenti Tebriz'e ulaştılar. Marco Polo Tebriz'i "güzel ve hoş bahçelerle çevrili büyük bir şehir" olarak tanımlar. Ekler, "Buraya getirilen mallar birçok bölgeden geldiği için konumu mükemmeldir. Latin tüccarlar, özellikle de Geneviler, yabancı topraklardan gelen malları satın almak için buraya geliyor." Tebriz tarihte bir noktada görkemli binalar ve güçlü kurumlarla dolu önemli bir ticari, kültürel ve politik merkez oldu.
İkinci bölüm: Tebriz'den Bedahşan'a
Polo ailesi Tebriz'den sonra güneye, Basra Körfezi'nde bir liman olan Hürmüz'e gittiler ve buradan gemiyle Çin kıyılarına ulaşmayı planladılar. Hürmüz'deki mevcut gemilerin durumu çok kötü olunca fikirleri değişti. Marco Polo, bu gemileri "sefil işler….sadece Hint cevizinin kabuğundan yapılmış sicimle birbirine dikilmişler" şeklinde tanımlar.
Pololar hedeflerine deniz yoluyla gitmek yerine karadadan gitmeyi seçti. Hürmüz'den Kirman'a yol alarak Herat ve Belh gibi Afgan şehirlerinden geçtiler. Marco Polo hastalandı. İyileşmesi için Bedahşan'da bir yıl kalması gerekti. Bedahşan, özellikle lapis lazuli taşı başta gelmek üzere MÖ 4000 gibi antik zamanlardan bu yana önemli bir ticaret merkeziydi. İpek Yolu üzerinde bulunan Bedahşan, sonraları ipek ve diğer emtia ticaretinde de önemli rol oynamaya başladı. Marco Polo burayı Şiganan dağının altında Balas yakutu bulunan yer olarak tanımlar. Balas yakut, gül rengi bir spinel taşıdır ve Dağlık Bedaşhan bölgesindeki madenler yüzyıllar boyu bu mücevherlerin ana kaynağı olmuştur. Balas yakutu adı Bedaşhan'ın antik adı olan Balasiya'ya göndermedir.
Üçüncü bölüm: Pamir Dağları üzerinden Taklamakan Çölü'nü geçiş
Marco Polo seyahat edecek kadar iyileşince seyahat tekrar başladı ve Pamir Dağları aşıldı. Taklamakan Çölü'nün kenar mahallelerine vardıklarında Yarkent, Hotan, Çerçen ve Lop Nur'dan geçerek güney rotasını takip ettiler.
Marco Polo, Yarkent'i guatr hastalığına aşırı derecede yatkın bir yer olarak tanımlıyor ve bunun oradaki içme suyundan kaynaklandığını düşünmüştür (Guatr, genellikle iyot eksikliğinden kaynaklanan genişleyen tiroid bezi hastalığıdır).
Marco Polo jasper ve kalsedon taşı (yarı saydam jasper türü) açısından zengin olan Pem adlı bir ilden de bahseder. Pem için şöyle der, "bir kadının kocası 20 günden uzun bir yolculuğa çıkmak üzere evi terk ettiğinde, erkek ayrılır ayrılmaz kadın başka bir koca alır ve bunu yerel olarak yapma hakkına sahiptir. Ve erkekler de nereye giderse gitsinler, aynı şekilde eş alırlar."
Dördüncü Bölüm: Gobi Çölü
Gobi Çölü, batıda Taklamakan Çölü ve güneydoğuda Kuzey Çin Ovası ile çevrili büyük bir Asya çölüdür. İpek Yolu boyunca uzanan birçok önemli şehir burada bulunur.
Marco Polo bu çölün ne kadar uzun olduğunu tanımlarken bir uçtan diğer uca gitmenin bir yıl alacağını söyler. Ve çölü en dar noktasından aşmanın bir ay sürdüğünü ekler. Devamında "Gobi Çölü tamamen dağlardan, kumlardan ve vadilerden oluşuyor. Yiyecek hiçbir şey yok." der.
Yine de yazılarından, tarihin bu noktasında bile çöldeki rotanın gelişmiş olduğu anlaşılıyor.
Beşinci Bölüm: Suzhou
Marco Polo'nun ailesiyle birlikte Gobi Çölü'nden sonra ulaştığı ilk büyük şehir, bugünkü Çin'in Gansu Eyaleti olan Shazhou (Dunhuang) idi. Suzhou'ya varınca Marco Polo seyahate ara verdi ve bir yıl şehirde kaldı. Hilal Gölü'nü de içeren bir vahada yer alan Suzhou, güney İpek Yolu'nun en önemli duraklarından biriydi. Ayrıca Lhasa üzerinden başlayarak Hindistan'dan Moğolistan'a ve güney Sibirya'ya giden ana yolun durağıydı. Suzhou, Kuzey Çin ile Tarım Havzası ve Orta Asya arasındaki en önemli yol olan dar Hexi Koridoru'nun girişini kontrol etti.
Altıncı bölüm: Kubilay Han'ın sarayına ulaşmak
Marco Polo ve ailesi Mayıs 1275'te Kubilay Han'ın yazın konakladığı yer olan Shangdu'ya ulaştı. Kubilay Han yolda olduklarını öğrenmiş ve onları karşılamak özel eskortunu göndermişti. Shangdu, Kubilay Han'ın hükümdarlığının ilk başkentiydi ancak Kubilay Han kışları Pekin'de (Hanbalık) geçirmeye başladığından beri bu nokta sadece yaz aylarında kullanılıyordu.
Marco Polo, Kubilay Han ile ilk görüşmesine dair çok detaylı bilgiler yazmıştır:
"Önünde diz çöktüler ve son derece alçakgönüllülükle saygı gösterdiler. Büyük Han, onların kalkmasını buyurdu ve onları onurlu şekilde kabul etti ve neşeyle eğlendirdi. Durumları ve ayrıldıktan sonra nasıl yolculuk ettikleri hakkında birçok soru sordu. Kardeşler, iyi durumda yolculuk ettiklerine dair ona güvence verdiler. Daha sonra Papa'nın göndermiş olduğu imtiyazları ve mektupları ve de Han'ın çok değer verdiği ve sevinçle karşıladığı kutsal yağı teslim ettiler. Büyük Han, o zamanlar genç delikanlı olan Marco'yu görünce kim olduğunu sordu. "Efendim" dedi Messer Niccolo, "o benim oğlum ve sizin vasalınızdır." Han, "O içtenlikle karşılanmıştır," dedi. Uzun hikaye anlatmaya ne gerek var? Gerçekten de Büyük Han'ın ve sarayının bu elçilerin gelişini memnuniyetle karşılamaları yeterli bir neşe ve şenlikti. Ve tüm ihtiyaçları iyi karşılanıldı ve ilgilenildiler. Sarayda kaldılar ve onur yerleri diğer tüccarların üzerindeydi."
Yedinci Bölüm: Kubilay Han'ın hizmetinde geçen yıllar
Kubilay Han, genç Marco Polo'dan hoşlandı ve yönetiminde onu yüksek görevlere atadı. Halihazırda çokça seyahat etmiş olan ve birkaç farklı dili konuşabilen Polo, Han tarafından Çin, Burma ve Hindistan'daki çeşitli yerlere özel görevler için gönderildi. Marco Polo'nun bu görevler sırasında ziyaret ettiği yerlerin çoğu 19. yüzyıla dek hiçbir Avrupalının bir daha ziyaret edip hakkında bir şeyler yazamayacağı uzak yerlerdi.
Marco Polo'nun Avrupa'ya dönüşü
Kubilay Han 70'li yaşlarının sonlarına geldiğinde Polo ailesi Han öldüğünde kendilerine ne olacağı konusunda endişelenmeye başladı. Pololar büyük miktarda altın ve mücevher biriktirmişlerdi ancak bunu Han'ın koruması olmadan Çin'den çıkarabilecekler miydi? Aynı zamanda Han, arkadaşlıklarından gerçekten hoşlanıyordu ve gitmelerine izin vermekte isteksizdi.
Polo ailesi Han'la 17 yılı birlikte geçirdikten sonra sonunda ayrılıp Avrupa'ya geri dönme iznini aldılar. Onlara son bir görev verildi: Moğol prensesi Kokaçin'e, nişanlısı Pers prensi Argun Han'a kadar eşlik etmek.
Deniz yoluyla Çin'den İran'a
Marco Polo ve ailesinin Deniz yoluyla Hürmüz'e yolculuğu iki yıl sürdü. Ancak yolculuk korkunç geçmişti. Zira Marco Polo'nun hesaplarına göre bu yıllarda Güney Çin Denizi'nden Sumatra'ya ve daha sonra Hint Okyanusu'ndan Basra Körfezi'ne yelken açan insanlardan 600'ü ölmüştü.
Marco Polo'nun bu deniz yolculuğu hakkındaki yazıları çok sınırlıdır ve yüksek ölüm nedenini açıklamaz. İskorbüt, kolera, boğulma, korsan saldırıları ve düşman yerliler gibi çeşitli teoriler geliştirilmiştir. Nihayet Pers topraklarına ulaştıklarında Prens Argun Han'ın iki yıl önce öldüğünü öğrendiler. Bu sorun, prensesin Argun'un oğlu Prens Gazan Han ile evlenmesiyle çözüldü.
Karadan Trabzon'a
Pololar, İran'dayken Kubilay Han'ın öldüğünü öğrendi. Buna rağmen, haydutların kontrolündeki bölgelerden geçerken kullandıkları altın koruyucu tablet hala onurlandırılmıştı. Han, mezarında bile güçlü bir adamdı; Polo ailesine doğru yolları gösterip tehlikeli geçitlerden geçmesini sağlayacak atlar, erzak ve refakatçiler fazlasıyla sağlanıyordu.
Nihayet Pololar Karadeniz'de bir şehir olan Trabzon'a ulaştı ve yolculuklarına tekrar gemiyle devam edebildiler. Bugün Trabzon olarak bilinen Trebizon, İpek Yolu boyunca önemli duraklardan biriydi ve güneydoğuda İran'a ve kuzeydoğuda Kafkasya'ya açılan kapı işlevi görüyordu. Şehir, burada keten ve yünlü kumaş satan Venedikli ve Genozlu tüccarlar için önemli bir noktaydı. 13. yüzyılın başlarından 1461'e kadar Trebizon, Trebizond İmparatorluğu'nun başkenti oldu ve Doğu Ortodoks Hıristiyan monarşisinin, Kırım'ın güneyine ve Anadolu'nun uzak kuzeydoğu köşesine yayılmasına neden oldu.
Trabzon'dan Venedik'e
Pololar Trabzon'dan gemiyle Karadeniz üzerinden Konstantinopolis'e gittikten sonra Akdeniz'i geçerek Venedik'e ulaştı. Venedik'e 24 yıl uzak kaldıktan sonra 1295 kışında döndüler ve Uzakdoğu'dan birçok hazine getirdiler. Avrupa'ya getirdikleri harika şeylerden biri Papa'ya sundukları asbestti. Marco Polo daha sonraları kitabında asbest hakkında yazdı ve asbest bezinin ateşe atılarak temizlendiğini açıkladı.
Savaş ve hapis
Pololar Venedik'e döndüğünde, şehir devleti komşu Cenova ile şiddetli bir çatışma başlamıştı. Marco Polo geri döndükten üç yıl sonra Cenova'ya karşı verilen savaşta Venedik kadırgasını komuta ederken Ceneviz kuvvetleri tarafından esir alındı.
Marco Polo Cenova'da hapsedildi. Hapishane arkadaşlarından birinin adı Rustichello idi. İtalya'nın Pisa şehrinden olan Rustichello, romantik roman yazarıydı ve Polo'nun uzak diyarlar ve gelenekler hakkında anlattığı muhteşem hikayeleri not almaya başladı. Rustichello, Polo'ya tüm maceralarının hikayesini dikte etmesini istedi ve Marco Polo'nun ünleneceği kitap böyle ortaya çıktı. Kitap en çok satanlar listesine girdi ve Orta Çağ ve ilk modern kaşifler, misyonerler ve tüccarlar üzerinde büyük etki uyandırdı.
Daha sonraki yaşamı
Venedik ve Cenova arasındaki savaş 1299 yazında sona erdi ve Marco Polo dahil çoğu savaş esiri serbest bırakıldı. Marco, Donata Badoer adında bir kadınla evlendiği ve ondan üç kızı olduğu Venedik'e geri döndü.
Marco Polo bir daha uzaklara yolculuk etmedi; 1324'teki ölümüne kadar çoğunlukla Venedik'te kaldı.
İddiaya göre, ölüm döşeğinde söylediği son şeylerden biri "Gördüklerimin şimdiye kadar sadece yarısını anlattım!" olmuştur.
Marco Polo'nun son vasiyeti bize karısına ve kızlarına önemli miktarda para bahşedecek kadar zengin olduğunu gösterir. Ayrıca, Moğollardan gelen Peter adında bir hizmetçisi vardı ve Polo'nun vasiyetinde özgür edilmesi emri yer aldığından önceleri köle olduğu anlaşılır. Venedik'e dönmesinden bu yana 30 yıl geçmesine rağmen Polo ölümüne dek hala birçok uzak ülkeden getirdiği görkemli eşyaya sahipti. Bunlar arasında brokarlı ipek ve altın ve Kubilay Kağan tarafından aileye verilen altın tablet vardı.
Şüpheler
Bazı tarihçiler, Marco Polo'nun Pekin'deki sarayı gerçekten ziyaret edip etmediğini sorgular. Çünkü Marco Polo adı İmparatorluk Yıllıkları'na (Yuan Shih) asla kaydedilmedi. Bu kayıtlarda görünmemesi biraz tuhaftır; eğer gerçekten de Han'ın önemli bir ziyaretçisi ve kitabının ortaya koyduğu gibi kişisel bir arkadaşı ise.
Marco Polo'nun kültürel etkisi
Marco Polo ve seyahatlerinin batı dünyası üzerinde çok büyük kültürel etkisi oldu. Rustichello'nun 13. yüzyıldan kalma kitabı "Dünyanın Harikaları Kitabı" daha sonraları "Marco Polo'nun Seyahatleri" adını almış ve en çok satanlar arasına girmiştir. Kitabın Orta Çağ ve ilk modern dönem kaşifler, misyonerler ve tüccarlar üzerindeki etkisi büyük oldu.
Günümüzde Polo'nun hikayesi birçok filme, diziye, bilgisayar oyununa ve diğer medyalara konu oldu. Marco Polo'nun hayatı son olarak bir Netflix dizisi olan Marco Polo'ya ilham verdi. Dizi Marco Polo'nun Kubilay Han'ın sarayında geçirdiği ilk yıllara odaklanır.
Kaynakça:
1.History – Marco Polo – https://www.history.com/topics/exploration/marco-polo
2.LiveScience – Marco Polo: Facts, Biography & Travels – https://www.livescience.com/27513-marco-polo.html
4.Biography – Marco Polo Biography – https://www.biography.com/explorer/marco-polo
5.Britannica – Marco Polo | Biography, Travels, Influence – https://www.britannica.com/biography/Marco-Polo