Sünni-Şii Çatışması: Orta Doğu'daki Sorunların Nedeni

Orta Doğu'daki iki büyük güç, Sünni çoğunluk tarafından yönetilen bir Arap nüfusu olan Suudi Arabistan ve Şii çoğunluk tarafından yönetilen bir Pers nüfusu olan İran'dır. Bu iki grup yüzyıllardır anlaşmazlık içindeler. Bu çatışmalar modern zamanlarda güç ve kaynaklar için verilmeye başlandı.

Sünni-Şii çatışması

Sünniler ve Şiiler arasındaki çatışmanın genellikle din ile ilgili olduğu tasvir edilir. Ancak İran ve Suudi Arabistan arasında ekonomik bir savaş da var. Tıpkı Hürmüz Boğazı'nı kimin kontrol edeceği konusu gibi. Burası bölgedeki petrolün %90'ının geçtiği Basra Körfezi'ndeki yerdir.

Başlıca çıkarımlar

• Sünni-Şii çatışması Orta Doğu'da hakimiyet kazanmak için verilen bir güç mücadelesidir.
• Müslüman nüfusun çoğunluğunu Sünniler oluşturur.
• Suudi Arabistan, Sünni ağırlıklı ulusların başında geliyor. İran ise Şiilerin önderlik ettiği kesimlere hakim.

Sünni-Şii ayrımında bugünkü durum

Müslümanların en az %87'si Sünni'dir. Afganistan, Suudi Arabistan, Mısır, Yemen, Pakistan, Endonezya, Türkiye, Cezayir, Fas ve Tunus'ta çoğunluktalar. İran, Bahreyn ve Irak'ta ise Şiiler çoğunluktalar. Afganistan, Suudi Arabistan, Yemen, Suriye, Lübnan ve Azerbaycan'da da büyük azınlık topluluklar var.

Amerika Birleşik Devletleri genellikle Sünni liderliğindeki ülkelerle ittifak kurar. Dünyanın en büyük petrol ihracatçısı Suudi Arabistan ile ilişkisini sürdürmek ister. Ancak Irak Savaşı'nda Saddam Hüseyin'i devirmek için Şiilerle ittifak kurdu.

Sünni ve Şii Ülkeler

Sünni Suudi Arabistan ya da Şii İran ile ittifak kuran 11 ülke var:

Suudi Arabistan

Suudi Arabistan köktendincilerden oluşan kraliyet ailesi tarafından yönetiliyor. Aynı zamanda Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü'nün de lideri. Bu ülke ABD müttefiki ve ABD ile büyük bir petrol ticaret ortağı. ABD ayrıca Suudi Arabistan'a 100 milyar dolardan fazla askeri teçhizat satıyor.

1700'lerde Suudi hanedanının kurucusu Muhammed ibn Suud, tüm Arap kabilelerini birleştirmek için dini lider Abdülvehhâb ile ittifak kurdu. Şiiler 1979'da İran'da iktidara geldikten sonra Suudlar, Orta Doğu'daki Vahhabi merkezli camiler ve dini okulları desteklediler. Vahabizm, Sünni İslam'ın aşırı muhafazakar bir koludur ve Suudi Arabistan'ın devlet dinidir.

İran

İran, Şii köktendinciler tarafından yönetiliyor. Nüfusun yalnızca %10'u Sünni. İran dünyanın en büyük dördüncü petrol üreticisi.

ABD önce köktendinci olmayan Şii Şah'ı destekledi. Ayetullah Ruhullah Humeyni, 1979'da Şah'ı devirdi. Ayetullah, İran'ın Dini Lideri'dir. Seçilen tüm liderlere o yön verir. Suudi monarşisini Tanrı'ya değil, Washington DC'ye cevap veren gayri meşru bir grup olarak kınar.

2006'da Amerika Birleşik Devletleri, uranyum zenginleştirmesini askıya almayı kabul etmezse Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nden İran'a yaptırımlar getirmesini istedi.

Ortaya çıkan ekonomik kriz sonucu İran yaptırımlardan kurtulmak için uranyum zenginleştirmeyi askıya aldı.

Irak

ABD'nin Sünni lider Saddam Hüseyin'i devirmesinin ardından Irak, %65-%70 Şii çoğunluk tarafından yönetilmeye başlandı. Saddam'ın bu düşüşü Orta Doğu'daki güç dengesini değiştirdi. Şii ülke İran ve Suriye ile olan ittifakını yeniden teyit etti.

Amerika Birleşik Devletleri El Kaide liderlerini ortadan kaldırsa da, Sünni isyancılar İslam Devleti grubunu kurdular. Haziran 2014'te Musul dahil batı Irak'ın büyük bölümünü geri aldılar. Ocak 2015'te 10 milyon insanı yönetmeye başladılar. Irak 2017'de Musul'u geri aldı.

Suriye

Suriye, %15-%20 Şii azınlık tarafından yönetiliyor. Bu ülke, Şii yönetimindeki İran ve Irak ile ittifaka sahip. İran üzerinden Lübnan'daki Hizbullah'a silah veriyor. Ayrıca bazıları İslam Devleti grubundan olan kendi Sünni azınlığı ile de mücadele ediyor. Amerika Birleşik Devletleri ve komşu Sünni ülkeler, İslam Devleti olmayan Sünni grup isyancıları destekler. İslam Devleti grubu bir dönem Rakka dahil olmak üzere Suriye'nin büyük bölümünü kontrol etti.

Lübnan

Lübnan biraz daha farklı bir ülkedir. Nüfusun %34'ünü oluşturan Hristiyanlar var. Ardından Sünni (%31) ve Şii (%31) geliyor ve ülke ortaklaşa yönetiliyor. İç savaş 1975'ten 1990'a kadar sürdü ve iki İsrail işgaliyle sonuçlandı. Bunu sonraki yirmi yıl boyunca İsrail ve Suriye işgalleri izledi. Yeniden yapılanma, Hizbullah ve İsrail'in 2006'da Lübnan'da savaşmasıyla ülkenin gelişimi durdu.

Mısır

Mısır %90 Sünni çoğunluk tarafından yönetiliyor. 2011'deki Arap Baharı ile Hüsnü Mübarek görevden çekildi. Müslüman Kardeşler adayı Muhammed Mursi, 2012'de cumhurbaşkanı seçildi, ancak 2013'te görevden alındı.

Mısır ordusu, 2014 ve 2016 seçimlerini eski ordu komutanı Abdülfettah es-Sisi kazanana kadar ülkeyi yönetti. Kasım 2016'da Uluslararası Para Fonu, Mısır'ın ekonomik krizle başa çıkmasına yardımcı olmak için 12 milyar dolarlık krediyi onayladı.

Ürdün

Ürdün, %90'dan fazla Sünni çoğunluk tarafından yönetilen bir krallık. Suriyeliler, ülkelerindeki savaş nedeniyle Ürdün nüfusunun %13'ünü oluşturmaktadır. Ardından %6,7 ile Filistinliler var.

Türkiye

Türkiye'deki Sünni çoğunluk ile Şii veya Alevi azınlığın farkı hissedilmez. Ancak Şiiler son yıllarda Cumhurbaşkanı'nın Suudi Arabistan gibi köktenci hale gelmesinden ve ayrışmaya yol açmasından endişe duyuyor.

Bahreyn

Burada %30'luk Sünni azınlık Şii çoğunluğu yönetir. Bu yönetici azınlık Suudi Arabistan ve ABD tarafından destekleniyor. Bahreyn, Yemen'deki Hürmüz Boğazı, Süveyş Kanalı ve Babülmendep Boğazı'nı koruyan ABD Donanması Beşinci Filosu'nun üssüdür.

Afganistan, Kuveyt, Pakistan, Katar ve Yemen

Yine bu ülkelerde Sünni çoğunluk Şii azınlığı yönetir.

İsrail

Yahudi çoğunluk 1,2 milyonluk Sünni azınlığı yönetiyor.

Sünni-Şii çatışmasında milliyetçiliğin rolü

Sünni-Şii ayrımı, Orta Doğu ülkeleri arasındaki milliyetçi ayrılık nedeniyle karmaşıklaşıyor. Araplar uzun yıllar Osmanlı kontrolünde kaldı. İran ise 16. yüzyıl Pers İmparatorluğu'ndan geliyor.

Arap Sünniler, İranlı Şiilerin İran, Irak ve Suriye üzerinden "Şii Hilali" kurmasından endişe eder.

Sünniler, bunu Pers İmparatorluğu'ndaki Şii Safevi hanedanının yeniden ortaya çıkışı olarak görür. Şiiler o zamanlar Orta Doğu ve ardından dünya üzerindeki Pers imparatorluk yönetimini canlandırmak için gizlice anlamışlardı. "Sasani-Safevi anlaşması" iki alt grubu içerir: Sasaniler İslam öncesi bir İran hanedanıydı. Safeviler ise İran'ı ve Irak'ın bazı bölgelerini 1501'den 1736'ya kadar yöneten bir Şii hanedanıydı. Arap ülkelerindeki Şiiler İran'la ittifak kursa da ona tam olarak güvenmez.

Sünni-Şii ayrımı ve terörizm

Hem Sünnilerin hem de Şiilerin köktenci hizipleri terörü destekliyor. Cihada inanıyorlar; hem dışarıda kafirlere karşı hem de içerideki kişisel zayıflıklara karşı kutsal savaş verdiklerini düşünüyorlar.

İslam Devleti grubu

Sünniler Irak ve Suriye'de toprak talep etti. Bu grup, Irak'taki El Kaide'den gelişmiştir. Sünni olmayan herkesi öldürme veya köleleştirme hakları olduğunu düşünüyorlar. Suriye'deki yönetim, Irak, Türkiye ve Suriye'deki Kürtler onlara karşı çıktı. Savaşçıların neredeyse üçte biri İngiltere güdümünde 80'den fazla ülkeden gelen yabancılardır.

El-Kaide

Bu Sünni grup, köktendinci olmayan hükümetleri, dini yasalarla yönetilen otoriter İslami devletleri haline getirmek istiyor. Ayrıca, Orta Doğu'nun sorunlarının temel nedeni olduğuna inandıkları ABD'ye yönelik saldırılar gerçekleştiriyor. El Kaide'nin gündemde olduğu zamanlarda gerçekleşen 11 Eylül 2001'deki saldırıları Amerika Birleşik Devletleri'nin gerçekleştirmiş olabileceği düşünülüyor.

Hamas

Bu Sünni Filistinliler İsrail'i ortadan kaldırmaya ve Filistin'i geri getirmeye niyetliler. İran da bunu destekliyor. 2006'daki Filistin seçimini kazandılar.

Hizbullah

Bu grup Lübnan'da faaliyet gösteren İran destekli bir Şii savunucudur. Ancak 2000 yılında Lübnan'daki İsrail saldırılarını savuşturduğu için Sünniler tarafından bile desteklenir. Ayrıca Hayfa ve diğer şehirlere başarılı roket saldırıları gerçekleştirdiler. Hizbullah son zamanlarda İran'ın da desteğiyle Suriye'ye savaşçılar gönderdi.

Müslüman Kardeşler

Bu Sünni grup, Mısır ve Ürdün'de hakim durumda. Bir iletişim ağı kurmayı, hayırseverliği ve inancı teşvik etmek için 1928'de Hasan el-Benna tarafından Mısır'da kuruldu. Suriye, Sudan, Ürdün, Kuveyt, Yemen, Libya ve Irak'taki İslamcı gruplar için çatı örgüt haline geldi.

ABD'nin rolü

Amerika Birleşik Devletleri petrolünün %20'sini Orta Doğu'dan alıyor. Bu da Orta Doğu'yu ekonomik açıdan önemli kılar. Amerika Birleşik Devletleri küresel bir güç olarak Orta Doğu'daki Körfez petrol rotalarını koruma görevinde yasal statüye sahip.

ABD, petrol çıkarlarını korumak için 1976 ile 2007 arasında 8 trilyon dolar harcadı. ABD kendi şeyl petrolünü çıkardıkça ve yenilenebilir kaynak olanakları arttıkça Orta Doğu'ya bağımlılık azaldı. Amerika yine de çıkarlarını, müttefiklerini ve bölgede konuşlanmış personelini korumak için operasyonlara devam eder.

Orta Doğu'daki ABD savaşlarının zaman çizelgesi

1979 İran Rehine Krizi – Devrimin ardından ABD, görevden alınan Şah Muhammed Rıza Pehlevi'nin tıbbi tedavi için ülkeye girmesine izin verdi. Ayetullah bunun üzerine ABD Büyükelçiliği'nin istila edilmesine izin verdi. 62'si Amerikalı olmak üzere 90 kişi rehin alındı. Başarısız askeri kurtarmanın ardından ABD, rehineleri almak için Şah'ın mal varlığını vermeyi kabul etti. ABD, 7 Nisan 1980'de İran ile diplomatik ilişkilerini kesti.

İran-Irak Savaşı – İran, 1980'den 1988'e kadar Irak'la savaştı. Savaş, 1987'den 1988'e kadar ABD Donanması ile İran askeri güçleri arasında çatışmalara yol açtı. ABD, İran'ı, Lübnan'daki Hizbullah'ı destekleyen terörizm devleti olarak tanımladı. Buna rağmen Amerika Birleşik Devletleri, Sandinista hükümetine karşı başlatılan Nikaragua "kontra" isyanını İran'a gizlice silah satarak finanse etti. Bu durum 1986'da Reagan yönetiminin yasadışı faaliyetlere girdiğini gösteren İran-Kontra Skandalı'nı açığa çıkardı.

1991 Körfez Savaşı – 1990'da Irak, Kuveyt'i işgal etti. ABD, 1991'de Kuveyt'i kurtarmak için gönderilen kuvvetlere önderlik etti.

2001'de başlayan Afganistan Savaşı – ABD, Usame bin Ladin ve El Kaide'yi içinde barındıran Taliban'ı iktidardan uzaklaştırdı. Grup saldırılarına devam etti. Şubat 2020'de Taliban ve Amerika Birleşik Devletleri barış anlaşması imzaladı ancak savaş devam etti.

2003-2011 Irak Savaşı – ABD, Sünni lider Saddam Hüseyin'i devirip yerine Şii bir lider getirmek için Irak'ı işgal etti. Barack Obama, 2011'de muvazzaf birlikleri çekti. 2014'te IŞİD'in iki Amerikalı gazetecinin kafasını kesmesiyle tekrar hava saldırılarına başlandı.

2011 Arap Baharı – Arap Baharı, hükümet karşıtı protestolar ve silahlı isyanlar dizisidir ve Orta Doğu ile Kuzey Afrika'ya yayılmıştır. Yüksek işsizlik ve baskıcı rejimlerden bıkmış insanların isyanıyla ortaya çıktı. Yapılan demokrasi çağrılarına gösterilen direniş Suriye, Irak, Libya ve Yemen'de iç savaşlara yol açtı. Tunus, Mısır, Libya ve Yemen hükümetleri devrildi.

2011'de başlayan Suriye Çatışması – Arap Baharı hareketinin parçası olarak ortaya çıktı. Amaç, Devlet Başkanı Beşar Esad'ı devirmekti. Rusya ve İran tarafından desteklenen Esad, karşısında ABD, Suudi Arabistan ve Türkiye tarafından desteklenen isyancı grupları buldu. Yürütülen vekalet savaşı devam ediyor.

İklim değişikliğinin Sünni-Şii çatışmasına etkisi

İklim değişikliği, iki grup arasındaki çatışmaları daha da kötüleştiriyor. NASA'ya göre, bölge 1998'den beri kuraklıkta. Hatta 900 yılın en kötü kuraklığını yaşıyor. Ek olarak, rekor düzeyde ısı dalgaları var. 2016 yılında, Pakistan, Mitribah, Kuveyt ve Turbat'taki sıcaklıklar 54 santigrat dereceye ulaştı. Dünya'da kaydedilen en yüksek sıcaklıklardan biri oldu.

Kuraklık, Suriye çatışmasını körükledi. 800.000 kişiyi besleyen ekili arazileri harap etti ve hayvanların %85'ini öldürdü. İnsanlar Hamah, Humus ve Daraa'da iş aramaya başladı. Beşir Esad'ın isyan edenlere karşı silah kullanmasıyla çatışmalar büyüdü.

İslam Devleti, Irak çatışması sırasında yaşanan kuraklıktan yararlandı. Teröristler, Musul ve Felluce'yi barajlar için ele geçirdi. Ayrıca Dicle ve Fırat nehirlerinin kontrolünü ele almak için Irak'ın Zumar, Sincar ve Rabiah bölgelerini hedef aldı.

Sünni-Şii ayrımının tarihi

Sünni-Şii bölünmesi, Hz. Muhammed'in öldüğü 632'de meydana geldi. Sünniler yeni bir liderin seçilmesi gerektiğine inanıyordu. Ardından Muhammed'in danışmanı Ebu Bekir'i seçtiler. Arapçada "Sünni", "Peygamberin geleneklerine uyan" anlamına gelir.

Şiiler, yeni liderin Muhammed'in kuzeni / damadı Ali bin Ebu Talib olması gerektiğine inanıyordu. Sonuç olarak, Şiilerin kutsal saydıkları kendi imamları oldu. Kendilerinin gerçek yöneticilerinin devlet değil imamları olduğuna inanıyorlar. "Şii" kelimesi "Ali taraftarları" anlamına geliyor.

Sünni ve Şii Müslümanların birçok ortak inancı var. Tanrı'nın tek olduğunu ve Muhammed'in onun peygamberi olduğunu onaylarlar. Kuran'ı okurlar ve İslam'ın aşağıdaki beş şartına uyarlar:

• Oruç- Ramazan'da oruç tutmak. İslami takvimde dokuzuncu ay döngüsünde gerçekleşir.
• Hac – Suudi Arabistan'daki Mekke'ye yapılan hac. Müslüman yaşamı boyunca en az bir kez yapmalıdır.
• Tanıklık sözü – tüm gerçek Müslümanların yapması gereken inanç beyanı.
• Namaz – Müslümanların günde beş defa yapması gereken ibadet.
• Zekat – fakirlere sadaka vermek.