Adolf Hitler'in Nazi Almanyası, Neville Chamberlain'in Büyük Britanya'sı, Édouard Daladier'in Fransız Üçüncü Cumhuriyeti ve Benito Mussolini'nin İtalyan Krallığı 30 Eylül 1938'de Bavyera'nın başkentinde Münih Paktı'nı imzaladı. Anlaşmanın ana odak noktası Sudeten bölgesindeki çatışmayı sona erdirmekti. 1933 yılında Hitler, Çek Cumhuriyeti'nin Sudetenland bölgesi üzerinde Alman egemenliğini iddia etmeye başladı. Hitler 12 Eylül 1938'de İngiltere ve Fransa'yı bölgeyi zorla ele geçirmeye kendilerini hazırlamaları konusunda tehdit etti.
Eğer bu gerçekleşseydi, Avrupa'da geniş çaplı bir savaşa doğru büyük bir adım atılmış olacaktı. İtalyan diktatör Mussolini, Nazi Almanyası ile İngiltere ve Fransa'nın liberal demokrasileri arasında arabuluculuk yapmayı teklif etti. Chamberlain ve Daladier, yatıştırma stratejisini izleyerek Hitler'e ülkeyi işgal etme izni verdi. Çek hükümet yetkililerinin yokluğu tüm kararların alınmasını sağladı. Chamberlain'in talihsiz "Bunun bizim zamanımız için barış olduğuna inanıyorum" açıklaması Münih Konferansı'nın sonunda geldi.
Sovyetler Birliği, Münih Anlaşması'yla biten toplantının dışında bırakıldıktan sonra Almanya'nın Polonya ve Doğu Avrupa'ya yönelik ilerleyişinden endişe duymaya başladı. İngiltere ve Fransa'nın bu manevralara ses çıkarmaması uyarı zillerini çaldırmalıydı. İki liberal demokrasi yatıştırma stratejilerini sürdürmeye kararlı görünürken, Josef Stalin bir Nazi saldırısı durumunda onlara güvenemeyeceğinin farkındaydı. Sovyetler Birliği'nin komünist ideolojisi de onları İngiltere ve Fransa'da pek sevilmeyen bir konuma getirmişti.
Alman-Sovyet Saldırmazlık Paktı
Zaman geçtikçe Sovyetler, İngilizler ve Fransızlar Hitler'in diplomatik faaliyetlerinin sadece bir oyun olduğunu anladılar. 1939'da Nazi Almanyası'nın, Sovyetler Birliği'nin neredeyse kesinlikle dahil olacağı bir savaşa hazırlandığı açıktı. Bu sırada Stalin, Rusya'yı yaklaşan kapitalistler arası savaştan izole etmeyi vaat eden Hitler'le bir anlaşma ile Rusya'nın II. Dünya Savaşı'na katılmasını garanti altına alacak olan Londra ve Paris'le bir ittifak arasında tercih yapmak zorundaydı. Stalin'in Almanya ile saldırmazlık paktı kurmaktan başka opsiyonu yoktu, çünkü Hitler Doğu Avrupa'ya (Lebensraum ya da "yaşam alanı") yönelik isteklerini her zaman açıkça dile getirmişti.
Almanya Dışişleri Bakanı von Ribbentrop ve Sovyetler Birliği Dışişleri Bakanı Molotov 23 Ağustos 1939'da Molotov-Ribbentrop Paktı'nı imzaladı. (Hitler-Stalin Paktı olarak da bilinir). Stalin'in de katıldığı görüşmelerin ardından Moskova'da imzalanan anlaşma, tarihsel açıdan "Almanya ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Arasında Saldırmazlık Anlaşması" olarak bilinmektedir, ancak maddeleri okunduğunda bunun basit bir Saldırmazlık Anlaşması'ndan çok daha fazlası olduğu anlaşılmaktadır.
Molotov-Ribbentrop: Garantili bir yıkım mı yoksa karşılıklı yarar sağlayan ittifak mı?
Örneğin Molotov-Ribbentrop Paktı'nın birinci maddesini ele alalım.
Her iki Yüksek Akit Taraf, tek başlarına ya da diğer Devletlerle ortaklaşa olarak birbirlerine karşı her türlü şiddet eyleminden, her türlü saldırgan eylemden ve her türlü saldırıdan vazgeçmeyi taahhüt ederler.
Bu hüküm çok önemlidir çünkü Paktın saldırganlığı yasaklayan niteliğini tanımlamaktadır. Almanlar ve Ruslar birbirleriyle uyum içinde yaşamak istemektedir ve her iki taraf da bu hedef doğrultusunda çalışmaya isteklidir. Hitler Batı'ya savaş açtığında Doğu'dan korunmaya ihtiyacı vardı. Aksine Stalin, Hitler ile bir anlaşma imzalayarak Nazi liderinin Sovyetler Birliği'ni işgal etmesini engelleyebileceğini umuyordu. Ama şimdi Pakt'ın ikinci maddesine geçelim, burada kendini tipik bir Saldırmazlık Paktı'ndan ayırmaya başlıyor.
Yüksek Akit Taraflardan biri üçüncü bir gücün saldırgan eylemlerine maruz kalırsa, diğer Yüksek Akit Taraf bu üçüncü güce hiçbir şekilde destek vermeyecektir.
Bu maddede hem Molotov hem de von Ribbentrop, Sovyetler Birliği ve Almanya'nın, anlaşmanın hasımlarına askeri ya da ekonomik yardım sağlamasının engellenmesini kabul etmektedir. Bu madde tipik bir Saldırmazlık Paktı değil, daha ziyade tipik bir Tarafsızlık Paktıdır. Ancak bazı okuyucular bu maddeyi Rusya ve Almanya arasında ne bir ittifakın ne de tarafsızlığın kanıtı olarak yorumlayabilir. Sırada üçüncü madde var, o yüzden ona geçelim.
İki Yüksek Akit Tarafın Hükümetleri, ortak çıkarlarını etkileyen sorunlar hakkında bilgi alışverişinde bulunmak amacıyla, danışma amacıyla gelecekte de birbirleriyle sürekli temas halinde olacaklardır.
Bir NAP'ın tarafları birbirleriyle bilgi paylaşmak zorunda değildir. En azından, bu tür bir şeyin bir Pakta dahil edilmesi çok sık yapılan bir şey değildir. Buna ek olarak, beşinci maddede aşağıdaki ifadeler yer almaktadır:
Yüksek Akit Taraflar arasında şu ya da bu tür sorunlar nedeniyle anlaşmazlık ya da uyuşmazlık çıkarsa, taraflar bu anlaşmazlık ya da uyuşmazlıkları yalnızca dostça görüş alışverişi yoluyla ya da gerekirse hakemlik komisyonları kurarak çözeceklerdir.
Yine de kuşkucular bu sözde işbirliğine dair hiçbir kanıt bulunmadığına işaret edebilirler. Her halükarda, Almanya ve Rusya arasındaki bağlar sadece pasif değildi. Esasen tarafların birbirlerine karşı askeri eylemde bulunmama garantisi anlamına gelen Saldırmazlık Paktı'nda "bilgi paylaşımı", "dostane görüş alışverişi" vb. hükümler yer almamaktadır. Ancak iki ülke tarafından asıl Pakt ile birlikte imzalanan Gizli Ek Protokol'ün lafzı, şu ana kadar kafa karıştırıcı görünen hususları çok açık bir şekilde ortaya koyacaktır.
Gizli Ek Protokol
İkinci madde, aşağıdakileri içerdiği için en ilgi çekici olanıdır:
Polonya devletine ait bölgelerin topraksal ve siyasi olarak yeniden düzenlenmesi durumunda, Almanya ve SSCB'nin etki alanları yaklaşık olarak Narev, Vistula ve San nehirleri çizgisiyle sınırlandırılacaktır.
Her iki tarafın çıkarlarının bağımsız bir Polonya devletinin varlığını sürdürmesini arzu edilir kılıp kılmadığı ve böyle bir devletin sınırlarının nasıl olması gerektiği sorusu ancak daha sonraki siyasi gelişmeler sırasında kesin olarak belirlenebilir.
Her halükarda her iki hükümet de bu sorunu dostane bir anlaşma yoluyla çözecektir.
Tipik bir Saldırmazlık Paktı'nda, her bir tarafın topraklarının sınırlarını bu kadar kesin bir şekilde tanımlayan bir madde bulamazsınız. Maddede bu hükümlerin "Polonya devletine ait bölgelerin coğrafi ve siyasi olarak yeniden düzenlenmesi durumunda" uygulanması gerektiği belirtilse de, Almanya ve Rusya'nın Polonya'nın sınırlarında yapılması önerilen değişiklikleri neden bu kadar ayrıntılı bir şekilde açıkladıkları belli değil.
Gerçekte ise Almanya, Molotov ve von Ribbentrop'un anlaşmayı imzalamasından bir hafta sonra Polonya'yı işgal ederek II. Dünya Savaşı'nı başlattı. Sovyetler Birliği, paktın hükümlerini hayata geçirmek için 17 Eylül'de Polonya'nın doğu sınırlarını işgal etti. Polonya'nın Lwów şehrinin kuşatılması sırasında Wehrmacht ve Kızıl Ordu yan yana savaştı (Almanlar Batı tarafında, Sovyetler ise Doğu tarafında).
Bu Gizli Ek Protokol, dördüncü maddesiyle sona ermektedir:
Bu protokol her iki tarafça da kesinlikle gizli tutulacaktır.
Barbarossa Harekâtı ve paktın sonu
Almanya'nın 22 Haziran 1941'de Barbarossa Harekatı ile Sovyetler Birliği'ni büyük ölçüde işgal etmesi, Molotov-Ribbentrop Paktı'nın tek taraflı olarak feshedilmesiydi. Sovyetler Birliği, Paktın bir sonucu olarak kazandığı toprakları hızla kaybetti. Ancak bu noktaya kadar iki ülke arasındaki ticaret hız kesmeden devam etti. İngiliz ve Fransız ablukası altındaki Almanya, ham kaynaklar karşılığında Rusya'dan silah ve askeri teknoloji satın alıyordu.
Resmi adına rağmen, Pakt basit bir saldırmazlık paktından çok daha fazlasıydı. Belki bir koalisyon oluşturdular; belki de oluşturmadılar. Ne olursa olsun, Almanya ve Sovyetler Birliği arasındaki bağların niteliği, Hitler'in zaferin eşiğinde olduğu ve Stalin'in I. Dünya Savaşı sırasında Rusya'yı harap eden aynı "ekonomik savaştan" zarar görmemiş gibi göründüğü II. Dünya Savaşı'nın patlak vermesine zemin hazırladı.
