Şehir devleti (Polis) antik Yunan imgemize hükmetmeye devam etmektedir. Ancak, Sparta ve Atina gibi ünlü şehirler Klasik Çağ'daki ihtişamlarının ardından düşüşe geçtikçe, yeni bir trend olan çok şehirli devletler ön plana çıkmıştır. Avrupa Birliği, Amerika Birleşik Devletleri ya da İsviçre gibi günümüzün federal deneyimleri gibi, antik örnekler de toplulukları siyasi, askeri, dini ve ekonomik hatlar boyunca birbirine bağlıyordu. Helenistik döneme gelindiğinde, Yunan anakarasındaki şehirlerin çoğu isteyerek ya da istemeyerek federal bir devletin parçasıydı.
Yüzyıllar Süren Gelişim Antik Yunan Federal Devletlerine Yol Açtı
Yunanca'da Koina veya Sympoliteiai, İngilizce'de ise Leagues olarak adlandırılan federal ligler, antik Yunan tarihi boyunca her zaman var olan bir eğilim olmuştur. Arkaik ve erken Klasik dönemler Sparta ve Atina gibi güçlü şehir devletleri tarafından şekillendirilirken, federal devletler kenarlarda gelişti. Orta Yunanistan'daki öncü Boiotia bölgesi belki de MÖ 6. yüzyıl gibi erken bir tarihte federal bir devlet kurmuştur. Ancak bu huzursuz topluluklar ittifakı kendini bir arada tutmak ve birbirini izleyen Pers, Atina ve Sparta baskısı dalgalarından kurtulmak için mücadele etti.
Peloponez Savaşı (MÖ 431-404) ve onu takip eden on yıllar boyunca süren çatışmalar Boiotialılar, Halkidialılar, Arkadialılar ve Euboialılar'ın tek ve güçlü şehir'in etkisine meydan okumasıyla federal devletleri ön plana çıkardı. II. Filip ve Büyük İskender yönetimindeki Makedonlar MÖ 335'te Atina'yı yenip Teb'i yok ettiklerinde, imparatorluk şehir devleti döneminin sona erdiği açıktı.
Ancak Yunan özgürlüğü ölmemişti ve federal devletler, çok devletli topluluklar alternatif olarak Makedonyalıları durdurdukça, geri püskürttükçe ya da onlarla ittifak yaptıkça yeniden gelişmesine izin verecekti. Korint Körfezi çevresinde, en geniş iki federal devlet, kuzey kıyısındaki Aitolianlar ve güneydeki Achaialılar, MÖ 3. ve 2. yüzyıllar boyunca Yunanistan'ın çoğunu kontrol ettiler. Ancak ikisi de Romalıların yaklaşmasına dayanamadı. Yeni gelenler, genellikle Aitolianlar ve Akalar ile ortaklık kurarak, eski müttefiklerine saldırmadan önce Makedon monarşisini yıktılar ve MÖ 146'da Akaların yenilgisinin ardından federal devletleri geçici olarak dağıttılar.
Federal Devletler Neydi?
MÖ 2. yüzyıl tarihçisi Polibius, federal devletlerin en büyüğü olan Akhalar ile bir şehir devleti arasındaki tek farkın, ikincisinin tek bir surla çevrilebilmesi, diğerinin ise bütün bir bölgeyi kapsaması olduğunu belirtmiştir (Polibius 2.37). Polibius, Akhaların tüm Peloponez'i aynı dış politika, yasalar, ağırlık ve ölçüler, para birimi ve siyasi kurumlar altında bir araya getirmiş olmalarıyla övünür. Bu, Yunan federal devletinin en iyi ve yetersiz kaynaklarımız göz önüne alındığında tek çağdaş tanımlarından biri olmaya devam etmektedir.
Şehir devleti gibi çok çeşitli federal devletler vardı. Thebes (İstefe) ve Boiotialılarda olduğu gibi, genellikle baskın olan bir şehrin merkezinde olabilirlerdi. Diğerleri ise Aitolia gibi birkaç büyük kent merkezinin bulunduğu dağlık bölgelerde ortaya çıkmıştır. Akalar, kısa ve huzursuz bir birlik oluşturmadan önce yüzyıllar boyunca çatışma ve bölünmelerle parçalanmış bir kara parçasının, Peloponez'in kenarında gelişti. Bununla birlikte, bir dizi ortak özellik bu farklı örnekleri birleştirmiştir.
Federal Devletler Nasıl Çalıştı?
Federal devletler iki kademeli bir yapıya sahipti. Şehir hayatı devam ediyordu ama artık onun üzerinde yeni bir federal yönetim kademesi vardı. Federal hükümetler şehir devletine çok benziyordu. Egemen organ, yılda birkaç kez toplanan bir meclis ve konseyden oluşan kitlesel bir toplantıydı. Seçilmiş magistralar sekreter, hazinedar ve en önemlisi de general olarak kısa sürelerle görev yapıyorlardı. General, yani strategos, çoğu zaman devletin önde gelen kişisiydi. Generallerin başlıca görevi orduyu yönetmek olsa da, aynı zamanda diplomat ve siyasetçi olmaları da beklenirdi ve federal devletlerin devlet başkanına en yakın kişileriydiler.
Federal vatandaşlık, vatandaşlarını ve topraklarını kıskançlıkla koruyan şehir devleti tarafından dayatılan bazı sınırları aşarak günlük yaşamı etkiledi. Federal vatandaşlar şehirden şehre taşınabiliyor, topluluklar arasında evlenebiliyor, mülk sahibi olabiliyor ve yerel vatandaşlıklarını devredebiliyorlardı. Federal devletler aynı zamanda dini topluluklardı.
Çoğunun toplantılara ve arşivlere ev sahipliği yapan sembolik bir kalp olarak merkezi bir mabedi vardı. Dini festivaller, çok sayıda federal vatandaşın birbiriyle buluştuğu az sayıdaki vesileden biriydi ve bunların yarattığı topluluk duygusu federal devletlerin oluşumunda kilit rol oynadı.
Federal Devletler Demokrasiler miydi?
Yunanistan'da demokrasi oligarşi, tiranlık ve bazı bölgelerde monarşi ile birlikte var oldu. Federal devletlerin bu anayasalar mozaiğinin neresinde yer aldığı tartışmalıdır.
Polibius, Akhalıları bir demokrasi olarak tanımlamıştır. Ancak akademisyenler uzun zamandır Polibius'un yazdığı dönemde, yani MÖ 2. yüzyılda, demokrasi kelimesinin anlamının değiştiğine inanmaktadır. Küçük şehir devletlerine hükmeden büyük güçlerin hakim olduğu bir dünyanın baskısı altında demokrasi, halk tarafından yönetilmekten ziyade sadece bir dereceye kadar bağımsızlık ve özyönetim anlamına gelmeye başlamıştır.
Bu durum, zengin bir elitin giderek güçlendiği ve yurttaş kitlesini marjinalleştirdiği görüşüyle birleşti. Federal devletlerin bu resme nasıl uyduğunu görmek kolaydır.
Önde gelen yargıçların seçilmesi ve düzenli kitle meclisleri demokratik özelliklerdi ancak oligarşi tarafından kullanılabilirlerdi. Elimizdeki kayıtlar genellikle küçük bir elitin federal eyaletlerdeki yüksek makamlara hakim olduğunu göstermektedir. Örneğin Sikyonlu Aratus Ahaya'da onlarca yıl boyunca uygun olduğu her fırsatta seçilmiştir. Onun kariyeri sona erdiğinde Megalopolisli Filopoemen (Philopoemen) öne çıktı. Generaller önemli bir güce sahipti, ancak yönetim organı hala meclis ya da konseyin toplu toplantısıydı.
Bu toplantılara kimlerin katıldığı tartışmalıdır. Toplantılar tüm yurttaşlara açık olabilir ve yurttaşlar yetişkin erkeklerle sınırlandırılabilirdi. Yaş ya da servet gibi nitelikler erişimi kısıtlamış olabilir. Bir toplantıya katılmak için önemli mesafeler kat etme ihtiyacı katılımı kesinlikle sınırlandırmıştır. Federalizm doğrudan demokrasiden temsili organlara doğru bir geçiş başlattı. Bu da halkın katılımını kısıtlayacak bir gelişmeydi. Eğer bir üye devletin vatandaşlarının sadece küçük bir kısmı seyahat etmeyi göze alabiliyorsa, federal toplantının nasıl bir elit tarafından domine edilebileceğini kolayca görebiliriz.
Bir elitin varlığını sürdürmesi ve sıradan vatandaşların siyasete katılmak için zaman ayırmakta karşılaştıkları zorluklar bazı Yunan demokrasileri tarafından kabul edilen faktörlerdi. Bunlar, sortition (kura ile seçim) ve katılım için ödeme gibi uygulamalarla ele alınmıştır. Bu unsurlar federal devletlerde nadir ya da hiç yok gibi görünmektedir. Bununla birlikte, demokrasinin unsurları taşınmıştır.
Seçilmiş generallerin tüm gücüne rağmen meclis ve konsey, özellikle savaş ve barış konularında sık sık başvurmak zorunda kaldıkları egemen organlardı. Bu toplantılara binlerce insan katılırdı. Meclisin yeri açıkçası çok önemliydi. Sabit bir şehirde toplanan meclislerin o şehri kayırması beklenebilirdi. Akha'nın toplantıları şehirler arasında dönüşümlü olarak yapma uygulaması katılımı artırır ve ademi merkeziyetçiliği korurdu.
Kuşkusuz sınırlı olan günümüz kayıtları, sıradan vatandaşların federal toplantılarda hazır bulunduğunu ve toplantıları etkilediğini göstermektedir. Devletin en güçlü kişileri olan generaller bile bu toplantılarda düşmanca davranabilen ve çoğu zaman kendilerinden hesap soran kalabalıkları ikna etmek ve kontrol etmek zorundaydı.
Federal devletler Makedonların ve Romalıların gücünü geçici olarak engelleyerek Yunan demokrasisinin bazı unsurlarının korunmasına yardımcı olmuştur. Ancak, federal devletlerin demokrasiyi doğrudan demokrasi köklerinden uzaklaştırarak geliştirmiş olması muhtemeldir.
Federal Devletler Neden Kuruldu?
Federal devletler Yunan tarihi boyunca var olmuştur ancak sadece güçlü krallıkların şekillendirdiği bir dünya olan Helenistik dönemde ön plana çıkmıştır. Böyle bir dünyada küçük şehir devletlerinin bir araya gelmesinin bariz bir avantajı vardı. Askeri avantajlar federalizmin büyümesinin arkasındaki önemli bir itici güç gibi görünmektedir. Bu nedenle federal devletlere generallerin liderlik ettiğini ve devletin kayıtlı işlerinin çoğunun dış politika ve savaş ve barış konularıyla ilgili olduğunu görüyoruz.
Ancak, kesinlikle bundan daha fazlası vardı. Sonuçta askeri ittifaklar (İngilizce'de leagues olarak da anılır) yaygındı. Klasik Sparta'nın Peloponez Birliği, daha sonra Akha Birliği tarafından yönetilen bölgenin çoğunu kapsıyordu. Akademisyenler federalizmin büyümesini teşvik eden bir dizi farklı faktörü gündeme getirmişlerdir.
Geç Klasik ve Erken Helenistik dönem (4.-2. yüzyıllar) boyunca şehir devletleri arasındaki etkileşimler artmıştır. Yunan şehir devletleri ne kadar küçük olsalar da izole değillerdi. En ünlüsü Olympia'da düzenlenen dini ve atletik festivaller insanları bir araya getiriyordu. Filozoflar, öğretmenler, sanatçılar ve sporcular sık sık seyahat ederlerdi.
Dini elçiler Yunan dünyasını dolaşarak farklı festivallere katılım çağrısında bulunurlardı. Şehirler arasındaki anlaşmazlıkları yabancı yargıçları davet ederek çözme uygulaması yaygınlaştı. Akademisyenler, Yunan dünyasındaki şehirleri birbirine bağlayan ve zaman içinde yoğunluğu ve karmaşıklığı artan bir etkileşim ağından bahsederler.
Federal devletlerin ekonomik bir rolü de vardı. Bugünkü Euro gibi federal devlet ve yerel üye devlet sembollerini taşıyan ortak madeni paralar basıldı. Ağırlık ve ölçüler birleştirildi. Üye devletlerin federal bütçeye ödeme yapma yükümlülüğü vardı. Federal vatandaşların üye devletler arasında hareket etmelerine, mülk sahibi olmalarına ve kendi toplulukları dışında evlenmelerine izin verilmesinin de ekonomik bir etkisi olmuş olmalı.
Federal bir ekonomi politikasından söz etmekten uzak olmakla birlikte, yeni düzenlemenin bir etkisi olacağı ve federalizmi cazip kılan ve bölgeler arasındaki etkileşimi artıran faydalar getireceği açıktır.
Federal devletler zaten bir grup kimliği duygusuna sahip olan bölgelerde gelişti. Akalar, Aitolialılar ve Boiotialılar dini uygulamalar ve mitlerle ifade edilen ortak bir kimliğe, ortak bir kökene ve tarihe sahipti. Kimlik duygusu şüphesiz ortak bir siyasi projeyi kolaylaştırıyordu ama aynı zamanda yeterli de değildi.
Örneğin, Orta Peloponez'de bir grup şehir olan Arkadialılar bir grup kimliğinin tüm unsurlarına sahipti ancak başlıca şehirleri Mantineia ve Tegea birbirlerinin amansız rakipleriydi. Arkadialılar federal bir devlet kurduklarında, bu ancak on yıl sürmüş ve 3. ve 2. yüzyıllarda Akha Birliği'ne katılmışlardır.
Akhalar ve Aitolianlar gibi en başarılı birlikler çekirdek bir kimlik etrafında şekillendi ancak başarıları bu sınırların ötesine genişlemeye bağlıydı. Akhaia, Peloponez'in kuzeyinde dar bir toprak şeridinden ibaretti. Akhalı olmayan topluluklar da birliğe katılmaya başladıktan sonra birlik yarımadanın tamamını kapsayacak şekilde büyüdü.
Federalizmi cazip kılan kesinlikle bir dizi faktörün birleşimiydi. Küçük devletlerin korunmak için bir araya gelmeleri gerekiyordu. Ekonomik bariyerleri yıkmak fayda getiriyordu. Bir grup kimliği yeni siyasi projeyi yerleşik bir çerçeveye dahil etti ancak büyümeyi sınırlamadı. Tüm bu faktörler toplulukları basit bir ittifakın ötesine geçmeye teşvik etti.
Eyaletler Başarılı Oldu mu?
Federal devletler, şehir devletinin nihayetinde kısa süren bir uzantısıydı. Bu genişlemiş topluluklar, yeni bir şey yaratmak için şehir devletinin dar sınırlarının ve dar görüşlü doğasının çoğunun üstesinden geldi. En parlak döneminde federalizm Yunanistan'ın bazı bölgelerinin Makedon egemenliğinden kurtulmasına yardımcı oldu. Ancak Romalılar daha başarılıydı.
Önce Makedonyalılar ve Aitolyalılar yenilgiye uğratıldı, ardından Akhalar çok az zorlukla ezildi. Bağımsız hareket etme imkânı ortadan kalksa da federal devletler Yunanistan'da var olmaya devam etti ve Roma İmparatorluğu'nun derinliklerine kadar yerel işleri idare etti.
Yunanistan'ın büyük bölümünde federal devletlerin büyümesi başarılarına tanıklık etmektedir. Sonunda gelişimleri, tüm Akdeniz dünyasını değiştiren yükselen bir emperyal güç tarafından kısa kesildi.
