Bugün, Pön Savaşları'nın kahramanlıkları genellikle Romalıları şehir devletinden tüm Akdeniz'in hegemonluğuna taşıyan sıçrama tahtası olarak anlatılmaktadır. Bunun sonucu olarak Kartacalıların bakış açısını kaybediyor, onları sadece Roma'nın basit bir rakibi olarak görüyoruz. Birinci Pön Savaşı'nı, bu savaşa neyin sebep olduğunu, neden bu şekilde yürütüldüğünü ve nasıl sonuçlandığını anlamak istiyorsak, savaşın yapıldığı jeopolitik bağlamı ve birbirinden çok farklı iki halkın motivasyonlarını hatırlamalıyız.
Savaştan Önce: Kartaca Dış Politikası
Kartaca'nın Sicilya adasındaki deneyimi Sicilyalı Yunanlılarla yaptığı yedi savaşla tanımlanmıştı. Ancak, neden Sicilya'ya büyük filolarla çok uluslu paralı asker dalgaları göndermeye devam ettikleri konusu gölgede kalmaktadır. Kısa cevap: Nakliye yolları.
Ana kolonileri olan Sur'un Babilliler tarafından ele geçirilmesinden sonra Kartacalılar batıda güney İberya'dan doğuda Levant'a kadar uzanan devasa bir trans-Akdeniz ticaret ağını miras aldılar. MÖ 6. yüzyılda Akdeniz'in tamamına karmaşık bir şekilde birbirine bağlı bir ticari otoyol olarak bakarsak, Kartaca'nın neden orta Akdeniz'e hakim olduğunu anlamak daha kolay hale gelir.
Kartacalılar bu yolların güvenliğini sağlamak istiyorlarsa, trafiğin her iki şeridini de kontrol etmeliydiler. Bu nedenle Sicilya'nın batı ucu çok önemliydi. Yüzyıllar önce burada daha küçük Fenike kolonileri kurulmuştu ve Kartaca'nın gücü arttıkça kısa sürede onun etki alanına girdiler.
Yunan kolonicilerin (Doreius ve Pentathlos meseleleri de dâhil olmak üzere) Sicilya'nın batı üçte birlik kısmına yerleşmek için yaptıkları çok sayıda girişim Kartacalıların hızlı ve kararlı tepkilerine yol açtı. Sicilyalı Yunanlılarla birçok çatışmaya girmeleri büyük ölçüde Kartacalıların Siculo-Yunan koalisyonlarına olan güvensizliğinden ve Sirakuza'daki öngörülemeyen tiranların hırslarından kaynaklanıyordu.
Doğu Sicilya'daki jeopolitik durumun keskin gözlemcileriydiler ve genellikle Siraküza'nın gücünü kontrol etmek için küçük şehir devletleri adına müdahale ediyorlardı. Genellikle güçlerini harekete geçirmekte hızlıydılar ama aynı zamanda başlangıçtaki saldırganlığı avantajlı bir barış anlaşmasına dönüştürmeye de açıklardı. Gözdağı verme taktiklerini açık çatışmaya tercih ediyorlardı.
Kartacalılar kendi başlarına toprak kazanımıyla ilgilenmiyorlardı. Daha fazla toprak daha fazla askeri bağlılık gerektiriyordu ama Kartacalıların aradığı istikrarı sağlıyordu. Romalılar, göreceğimiz gibi, onların tam bir antiteziydi.
Casus Belli
Polibios'a göre, önceki yüzyıllarda Kartacalılar ve Romalılar arasında birkaç anlaşma yapılmıştı ve bu anlaşmalar kendi etki alanlarını sınırlarken, aralarındaki ticaret sağlam ve ilişkiler genel olarak dostane görünüyordu. MÖ 264 yılında her şey değişti.
Mamertinler bir zamanlar Siraküzalıların emrinde çalışan bir grup paralı askerdi. Şimdi ise haydutluk yapıp Messana ve Rhegium şehirlerini ele geçirmişlerdi. Rhegium İtalya'nın çizme şeklindeki yarımadasının en ucunda, Messana ise Sicilya'da suyun hemen karşısında yer alıyordu. Hayati önem taşıyan bir nakliye yolunun iki yanında yer alan bu iki şehir artık ne yapacağı belli olmayan paralı askerlerin elindeydi. Romalılar Rhegium'u kuşatırken, ayrı olarak Siraküzalılar sinsi Mamertinleri savaşta ezdiler.
Mamertinlerin çaresizliği, hem Romalıların hem de Kartacalıların destekleri için kur yaptıkları neredeyse komediye dönüşen bir hizipçiliğe yol açacaktı. İlk karşılık verenler ikinciler oldu. Memertenlerin Messenya Boğazı'nı kontrol etmelerinin ve aynı zamanda Siraküzalıların düşmanı olmalarının cazibesine kapılan Kartaca yardım etmeyi kabul etti.
Öte yandan Romalılar nasıl karşılık verecekleri konusunda kararsızdı. O yılın konsülü Appius Claudius Caudex, İtalya dışında bir Roma ordusuna komuta eden ilk kişi olmanın getirdiği şerefin peşinde koşarak doğrudan müdahale çağrısında bulundu. Rhegium'daki Mamertinlerle savaşmaya istekli olmaları, ancak Messana'da onlara yardım etmeleri, Polibios'un gözünden kaçmayan göze batan bir ikiyüzlülüktü.
Romalılar, Mamertinlerin çağrısına cevap verirlerse Kartacalılarla çatışma ihtimalinin yüksek olduğunun farkındaydılar. Polibios'un anlattığına göre, Kartacalılar güçlü bir Siraküza istemedikleri gibi, Romalılar da Afrika, İberya, Sardinya ve Korsika'da zaten toprakları olan Kartacalıların Sicilya'nın tamamına hâkim olmasından korkuyorlardı. Sahne hazırdı.
Agrigentum Muharebesi
MÖ 264 yılında başlayan savaşın ilk yıllarında nispeten az çatışma yaşanmıştır. Aslında, on yıl süren mücadele boyunca Sicilya'da meydan muharebeleri nadirdi. Agrigentum (Akragas) bir istisnaydı.
Romalıların henüz Kartacalılarla boy ölçüşebilecek sayıda ve yetkinlikte bir donanması yoktu, bu yüzden iki konsül ordusunu (≈ 40.000 kişi) Sicilya'ya taşıdılar ve Agrigentum'da bir Kartaca garnizonuyla karşılaştılar. Gisgo'nun oğlu Hannibal (Hannibal Barca ile karıştırılmamalıdır) çevredeki iç bölgelerden adil bir kuvvet toplamış ve yiyecek arayan Romalılara saldırmıştı. Romalılar aşırı genişlemiş ve şüphelenmemiş olmalarına rağmen saldırıyı geri püskürttüler ve kuşatma için hazırlıklara başladılar.
Hannibal Kartacalıları yaklaşan tehlike konusunda uyardı ve Romalılar limanı abluka altına alamayınca Sicilya'ya bir yardım ordusu gönderildi. Kuşatanlar hızla kuşatılanlara dönüştü. Agrigentum'un Kartacalı sakinleri ve Romalı kuşatmacılar arasında yiyecek azaldığı için her iki taraf da bir çatışmaya zorlandı.
Karakteristik triplex acies (üçlü savaş hattı) şeklinde mevzilenen Romalılar, savaş filleriyle desteklenen Kartacalıların ön cephesiyle karşılaştı. Romalılar Pyrrhus'la savaştıkları için savaş filleriyle savaşma konusunda Kartacalılardan daha deneyimli olabilirlerdi.
Kartaca hattı bozguna uğratıldı ve filler ile Numidyalı süvarilerin sağladığı avantaj, saldırgan Roma piyadeleri tarafından kısa sürede yok edildi. Pön kampı ele geçirildi ve kısa süre sonra Romalılar Agrigentum kasabasına karşı koymadan girdiler.
Tipik bir Kartacalı olarak, savaşın ilk iki yılında oldukça uzlaşmacı davranmışlar, muazzam zenginliklerinin ve kaynaklarının Romalıları gerçek bir savaşa girmekten caydıracağını ummuşlardı. Agrigentum Muharebesi iki güç arasındaki ilk önemli karşılaşma oldu ve çatışmanın tırmanmasını sağlayacaktı.
Ecnomus Burnu Muharebesi
Sicilya'daki kara savaşı bir çıkmaza girdi. Engebeli, dağlık arazi ilerlemenin yavaş olmasını sağlıyordu. Polibios'un anlattığına göre, tıpkı Spartalıların Peloponez Savaşı'nda fark ettikleri gibi, Romalılar da donanma olmadan kesin bir zafer kazanılamayacağını anlamışlardı.
Kartacalılara ait bir gemi enkazına Romalılar tarafından el konuldu ve tersine mühendislik uygulandı. Kısa süre içinde yüz quinquerem ve yirmi trirem inşa edildi ve denize indirildi. Artık savaşı Kartacalıların anavatanına götürerek kesin bir şekilde sonlandırabilirlerdi: Afrika'ya.
MÖ 256 yılında, her iki konsül tarafından komuta edilen 350 savaş gemisi ve nakliye aracından oluşan Roma filosu Ecnomus yerleşiminin dışında demirledi. Her gemi 300 kürekçi ve 120 denizci taşıyordu. Roma istilası tehdidine karşı koymak için Kartacalılar 150.000 kişilik donanmalarını topladılar.
Gemilerinin üstün hızına güvenen Kartacalılar uzun, doğrusal bir düzende dizilmişlerdi. Romalıların düzeni ise çok daha yoğundu: ortada nakliye gemilerinin bulunduğu üç sıra ve arkada yedek olarak görev yapan ünlü triarii.
Pön gemileri Romalıları kuşatarak hızla üstünlüğü ele geçirirken, Romalıların ön saflarını sıkışık düzenlerinden ayırmak için Roma merkezine saldırı emri verdiler. Savaşın üç ayrı 'tiyatrosu' oluşturuldu.
Hafife aldıkları şey, Romalıların bir deniz savaşını etkili bir şekilde piyadeler arasında bir savaşa dönüştürme yeteneğiydi. Meşhur corvus (Latince "kuzgun" ya da "gaga" anlamına gelir) Romalıların düşman gemilerinin güvertelerine indirebildikleri çivili bir geçitti. Bu baskı altında Kartacalıların merkezi dayanamadı. Hatları kırıldı ve kısa süre içinde hattı delen Roma gemileri kanatlara saldırmak için dönmeye başladı. Bu bir bozgundu. Kartacalılar bozguna uğratıldı ve Afrika'ya giden yol açıldı.
Afrika'nın İstilası
Ecnomus'un galipleri olan konsüller Marcus Atilius Regulus ve Lucius Manlius Vulso Afrika'ya yelken açarak ordularını Bon Burnu yarımadasına indirdiler ve Aspis kasabasını kuşattılar. Kısa sürede düştü ve 20.000 savaş esiri alındı.
Kısa süre önce Sicilya'dan geri çağrılan Kartacalı komutan Hamilcar, Hanno ve Bostar ile birlikte Regulus'un kuvvetlerini gölgeledi ve Agrigentum'da olduğu gibi, Romalıların kuşatma kuvvetinin karşısına bir kale inşa ettiler. Polibios Kartacalıların bu kararını çok kötüler.
İşgal ettikleri yüksek arazi, sayıca üstünlüklerini ya da birliklerinin hareket kabiliyetini en iyi şekilde kullanmalarına izin vermiyordu. Bu hatayı fark eden Regulus derhal Kartacalıların mevzilerine bir saldırı düzenledi. Üç farklı generalin komutası altında aceleyle bir araya getirilen Kartaca ordusu, şafak saldırısına karşı yeterli bir savunma yapamadı.
MÖ 255 baharında Spartalı paralı askerlerin gelişiyle cesaretlenen Kartacalılar yeni bir ordu kurmayı başardılar. Spartalı Xanthippus önderliğindeki bu kuvvet Romalılarla Bagradas Nehri'nde karşılaştı ve Spartalı süvarilerini ve savaş fillerini açık arazide kullanarak Romalıları bozguna uğratıp yok etti. Konsül ordusu tamamen yok edildi ve Regulus'un kendisi de esir alındı. Kartacalılar bir gün daha savaşmak için yaşayacaklardı.
Aegates Adaları Muharebesi
Kartacalıların Regulus'a karşı umutsuz zaferine ve yakın tehdidin sona ermesine rağmen, savaş 14 yıl daha sürecekti.
Kartaca kara kuvvetlerinin komutası bu arada Hamilcar Barca'ya devredilecekti. Bir seferi yetkin bir şekilde yönetme yeteneğini gösteren Hamilcar, Romalılarla karada bir çıkmaza kadar savaştı. Ancak donanımı yetersizdi. Sicilya'da devam eden çıkmaz ve denizdeki son başarıları, Romalıların zihninde savaşın dalgalar üzerinde kazanılacağını teyit etti. Hamilcar kapana kısılmıştı ve savaşın doruk noktasını izlemekten başka bir şey yapamıyordu.
Yeni bir filo inşa etmek için insan gücü ve para sıkıntısı çeken Kartaca, önce Hamilcar'a yeniden ikmal yapmak ve ardından adamlarının bir kısmını deniz piyadesi olarak toplamak amacıyla 250 gemi daha topladı.
Sert rüzgârlara karşı savaşan Romalı konsül Gaius Catalus, onlar Hamilcar'la bağlantı kuramadan önce önlerini kesmek için harekete geçti. Yelkenler açıldı ve erzak yüklü Kartaca filosu saldırıya hazırlıksızdı. 200-300 gemi gücündeki Roma filosu, Kartaca gemilerinin yarısından fazlası denize gömülene kadar düşmanlarına çarptı, bordaladı ve üstün manevra yaptı.
Bu felç edici bir yenilgiydi. Hamilcar'ın savaşı karada sürdürme ihtimali suya düşmekle kalmadı, Kartaca'nın denizde savunma yapma kabiliyeti de yok oldu. Kartaca hükümeti yirmi yılı aşkın bir süredir devam eden savaş nedeniyle yoksul düşmüştü. Savaş çabalarını gerçekçi bir şekilde sürdürmek istemeyen ve sürdüremeyen Kartaca, Hamilcar'a bir antlaşma görüşmelerine başlamasını emretti.
Kartaca Barışı
Kartaca Hamilcar'a bir antlaşma görüşmelerine başlamasını emretti. Kapitülasyon fikrine öfkelenen ve 104 Konseyi'nin suçlamasından ve kovuşturmasından kaçınmak isteyen Hamilcar, kendisini bu süreçten hızla uzaklaştırdı.
Roma da neredeyse çatışmadan kopmak üzereydi. Başka bir filonun inşasını finanse etmek ve savaşa devam etmek için, Drepana Muharebesi'nden sonra özel vatandaşlardan borç almak zorunda kaldılar. Bunların geri ödenmesi gerekiyordu. Yine de tüm koz Romalıların elindeydi.
Polibius'a göre, Lutatius Antlaşması'nın şartları Kartacalıları Sicilya'yı boşaltmaya, Hiero ya da Siraküzalılarla savaşmamaya, tüm Romalıları fidye almadan geri vermeye ve 2.200 Euboik gümüş talant tazminat ödemeye zorluyordu.
Yenilen düşmanlarını genellikle ilhak eden Roma için bu antlaşma Kartaca'nın gücünün yanı sıra ödeme gücü olmadığının da kabulü anlamına geliyordu. İkinci ve Üçüncü Pön Savaşları'nın ardından gelen şartlar kadar ağır olmasa da, Roma'nın Kartaca'nın son beş yüzyıl boyunca korumak için sayısız para ve can harcadığı bir bölge olan Sicilya üzerindeki kontrolünü sağlam bir şekilde tesis etti.
Kartaca (ve özellikle Hamilcar) için bu bir hakaret olarak görüldü ve pratik anlamda, artık orta Akdeniz'e hakim olmadıklarının ya da bunun getirdiği ticari faydaları ellerinde tutmadıklarının kabulü anlamına geliyordu. Bu "Kartaca Barışı" Polibius'un, Hamilcar'ın oğlu Hannibal'i Baal Hammon sunağı üzerinde her zaman Roma'nın düşmanı olacağına dair yemin etmeye zorladığına dair belki de uydurma hikâyeyi aktarmasına yol açacaktı.
Birinci Pön Savaşı: Sonuç
Kartacalılar için, üçüncü bir tarafın çağrısına cevap verdikten sonra Romalılarla başlayan bir çatışma, genellikle tek bir savaş veya seferden sonra barış anlaşmasıyla sonuçlanan Sicilya Savaşları'na çok benzeyecekti. Savaşın gidişatını Kartaca'nın Sicilya'da Yunanlılarla savaşma deneyimi kadar Roma aristokrasisinin yaratıcılığı ve azmi de belirledi.
Romalılar MÖ 249'daki Drepana Muharebesi'nden sonra donanmalarını kaybettiklerinde, Roma aristokrasisi 200 yeni gemi inşa etmek için devlete faizsiz fon sağlayarak karşılık verdi; İngiliz tarihçi Adrian Goldsworthy'ye göre bu hareket "gerçek bir vatanseverlik jesti olarak yorumlanmalıdır."
Tartışmasız Romalılar iki halk arasında daha saldırgan olanıydı. Kartacalılar kalelerine sımsıkı sarılıp İtalya kıyılarında dolaşarak kolay av ararken, Romalılar da vurucu darbelerini planlıyorlardı. Afrika'nın işgali nihayetinde başarısız olsa da, Roma halkının savaşı sonuna kadar sürdürme direnci Kartacalıların üstesinden gelemeyeceği kadar büyüktü.
Zaferinin verdiği ivmeyi kullanan Regulus Tunus'u ele geçirdi ve şimdi Kartaca surlarını tehdit ediyordu. Afrika topraklarında bir kez daha yenilgiye uğrayan Kartacalılar barış talebinde bulundular. Ancak Regulus'un barış anlaşması için öne sürdüğü şartlar o kadar ağırdı ki Kartacalıların savaşmaktan başka çaresi kalmamıştı.
Benzer şekilde, bir asır önce Sicilya'da yaşanan askeri felaketler Kartaca'nın kendi aristokrasisini ayaklanmaya ve kendi komutanlarının çoğunu ehliyetsizlik, görevi reddetme ya da ihanetten yargılayıp çarmıha gerecek olan 104 Konseyi'ni kurmaya sevk etmişti. Zorluklara verdikleri yanıt hizipçilik, parmakla gösterme ve kovuşturma oldu.
İçlerinden biri için, Kartacalıların Birinci Pön Savaşı sırasında yaptıkları hatalar apaçık ortadaydı. Düşmanının nasıl savaştığını öğrenmişti ve eğer onları yenecekse, onlar gibi savaşması gerektiğini biliyordu. Adı Hannibal Barca'ydı ve rotasını İtalya'ya çevirmişti.
