Euripides Mitolojiyi Nasıl Kullandı?
Euripides (MÖ 480-406), Sofokles ve Eshilos'dan daha inançsız bir oyun yazarıydı. Yıllar boyunca Kent Diyonizyası'nda iki büyük rakibinden daha "modern" olduğunu, geleneksel dini konumlardan daha az, mitolojik karakterlerin iç dünyalarına duyduğu ilgiden daha çok etkilendiğini söylemek uygun olur. Bu karakterleri birçok oyunda ele almıştır. Alkestis, kocasını Yeraltı Dünyasına inmekten kurtarmak için kendi inmeye gönüllü olan cesur bir kadının öyküsünü anlatır. Hekabe, Truva kralı Priamos'un mutsuz karısıdır ve oğlu Hektor'u savaşa gitmekten caydırmaya çalışır. Elektra, Agamemnon'un kızıdır ve annesi Clytemnestra (Klitemnestra)'dan intikam alma arzusu çok şiddetlidir. Euripides, ayrıca Truvalı Helen, Orestes, İphigenia ve Hippolytus hakkında da oyunlar yazmıştır. Günümüzde en çok incelenen oyunları Medea ve Bakkhalar'dır.
Medea'nın Olay Örgüsü
Medea, Kent Diyonizyası'nda ilk olarak, MÖ 431'de sahnelenmiştir. Oyun, kahraman İason ile büyücü karısının, Altın Posť'la birlikte Yunanistan'a döndükten sonraki öykülerini anlatır, bu Euripides'in seyircilerinin iyi bildiği eski bir efsanedir. Sofokles gibi Euripides de bu uzun ve karmaşık öyküden bir mitos, oyunu için uygun bir olay örgüsü çıkarma yoluna gitmiştir. Seyirci, Altın Post arayışından sonra yaşadıkları Korinth'te İason ile Medea'nın evliliğinin sarsıntıda olduğunu, İason'un Korint kralı Kreon'un (Sofokles'in Oedipus oyunlarındaki Tebai kralı Kreon değil) kızı Glauce ile politik açıdan avantajlı bir evlilik yapmak için karısını terk etmek istediğini bilirdi.
Euripides'in kurguladığı olay örgüsü İason'dan ziyade Medea'nın iç çalkantısına odaklanır, dolayısıyla mantıken, girişte (Aristoteles'in formülü kullanıldığında) Medea bu olanaksız kamu için yas tutmaktadır. Erkekler lehine işleyen kurallarla geleneklerin hakim olduğu (MÖ 5. yüzyıl Atina'sı gibi) bir dünyada yaşamaktadır ve o bir yabancıdır, Yunan dünyasında yaşayan yabancı bir büyücü kadındır. Kocası da onu terk etmiştir. Yunan seyirciler bile ona biraz acıyabilirler fakat büyük öykünün Altın Post kısmında gösterilen Medea'nın güçlerini bilen seyircide Aristoteles'in gerekli olduğunu söylediği korku da doğar.
Olay örgüsünün gelişme bölümünde yani agon'da, Medea yas tutup, korkunç bir durumda bulunduğunu düşünerek sızlanırken Kral Kreon gelir ve seyirciler gibi o da, güçlerinden korktuğu Medea'nın sürgüne gönderildiğini ilan eder. Fakat Medea alçakgönüllü gözüküp bir günlük erteleme istediğinde Kreon kabul eder. Bu noktada, Medea'nın güçlerinin Kreon'dan daha çok farkında olan seyirci, Kreon'un bir saatli bombanın kendi topraklarında bir gün daha kalmasına izin vermesine şaşırmış olmalıdır.
Derken, Atinalı seyircinin iyi tanıdığı ünlü bir karakter sahneye çıkar. Bu, kahraman Theseus'un insan babası, efsanevi Atina kralı Aegeus'tur. Aegeus, Medea'nın üzücü hikâyesinden etkilenir ve eğer gelip de karısının hamile kalmasına yardımcı olabilirse Medea'ya Atina'da bir barınak sağlamayı kabul eder. Medea'nın Atina'daki hikâyesini ve Theseus'un dünyasından kurtulma girişimini bilen seyirci, bir kez daha kuşku ve korkuya kapılır. O ana kadar iki güçlü adam Medea tarafından köşeye sıkıştırılmıştır.
Ana karakter Medea ile düşmanı ataerkil dünya arasındaki mücadele, İason'un girişiyle ilerler. İason, bu evliliği kabul etmenin kendisi ile çocuklar için ve hatta Medea için en iyisi olacağını mantık çerçevesinde açıklayarak durumunu haklı çıkarmaya çalışır. Medea öfkelidir ve İason'u suçlamaktadır: Kendisi evini İason yüzünden terk etmiştir, İason Altın Post arayışında başarılı olmasını kendisine borçludur ve sonuçta İason bir karısı olduğunu unutmuştur. İason ayrılır ve Medea intikam planlar. İason'u geri çağırıp özür diler ve yeni evliliği kabul etmiş görünür. Glauce'ye düğün hediyesi olarak iki çocuğunun taşıdığı, zehre batırılmış bir elbise gönderir. Glauce ile Kreon zehirlenip, ölürler.
Sonuç bölümünde Medea çocuklarını öldürüp, sihirli bir uçan arabayla uzaklaşırken İason girer.
Euripides Orijinal Mite Sadık Kalmış mıdır?
Medea'nın çocuklarını öldürmesi, Euripides'in orijinal mitte yaptığı köklü bir değişiklikti. Geleneksel hikâyede, çocuklar, Korinth'de bırakılmışlardı. Euripides, bu değişikliği yapmakla mitte özel ilgi duyduğu noktayı, seyircinin temsil ettiği gibi ataerkil bir sistemin içine saplanmış bir kadının acı verici içsel tutkularını vurgular. Fakat bu mitos aynı zamanda, seyircinin Medea'ya duymuş olabileceği sempati ile deli ve barbar bir yabancının eylemlerinden duydukları korku arasındaki çelişki duygusuna odaklanır. Kısacası seyirci, Eshilos'un Orestiada ve Sofokles'in Kral Oedipus'da sağladığı toplumsal bir kefaret ya da arınma olmaksızın bir ikilemde bırakılır.
Belki de Euripides, ilgili festivali Kent Diyonizyası olan Dionysos'un anlamının bütün oyunların dekoru olduğunu diğer yazarlardan daha iyi anlamıştı. Sonuçta Dionysos, kökeni bilinmeyen, muhtemelen Doğu'dan gelmiş olan yabancı bir tanrıydı. Tutku, coşku ve kızgınlık gibi özellikleri, kesinlikle Apollon felsefesine uygun değildi ve gerçekte de Yunan değildi. Medea, Yunan'dan ziyade Dionysos kavramına uygundu, Euripides'in oyunu da bu olguyu ifade eder.
Aynı şey, ismini Dionysos'un Roma mitolojisindeki ismi olan Baküs'den alan Bakkhalar için de söylenebilir.
Bakkhalar'ın Olay Örgüsü
Bakkhalar, Kent Diyonizyası'nda sergilenen oyunlar arasında bir aykırılıktır çünkü oyunda tanrının kendisi canlandırılır. Atinalılar, Dionysos'un, Zeus'un ölümlü Semele'den olan oğlu olduğunu, ölümü tadan, yabancı diyarlarda çok gezmiş olan ve Olimpos Dağı yerine dünyada yaşayan farklı türden bir tanrı olduğunu bilirlerdi. O zaman, oyunun, Dionysos'un kendini tanıtmasıyla ve neden oyundaki olayların geçeceği Tebai'ye gelmeye karar verdiğini açıklamasıyla başlaması garip gelmiş olmalıydı. Tebai'nin onu, böyle bir tanrı olduğu için reddettiği görülmektedir. Zeus'un Tebai'nin kurucusu Kral Kadmos'un kızı Semele'ye nasıl aşık olduğunu anlatır. Kılık değiştirerek onu sık sık ziyaret etmiş, sonunda Semele hamile kalmıştır.
Kıskanç Hera, Zeus'tan ona gerçekte olduğu gibi görünmesini istemek için Semele'yi ikna etmiştir. Semele, istediği her şeyi yapacağına söz verince Zeus'un gerçekte olduğu gibi yani yıldırım şeklinde görünmekten başka seçeneği kalmamış, bu da Semele'nin ölümüne neden olmuştur. Buna rağmen Hermes, doğmamış bebeği kurtarmış, Zeus da onu baldırına dikerek Hera'dan saklamıştır. Sonrasında Dionysos, Zeus'dan doğmuştur. Dionysos, Tebai'ye sadece kendi adına değil, Semele'nin, onu Zeus'un hamile bıraktığına dair esas iddiasına Tebaililerin inanmasını sağlamak için de gelmiştir.
Oyunun gelişme bölümü (agon) ana karakter Dionysos ile Tebai'yi temsil eden düşmanı Kral Pentheus arasındaki çatışmayı içerir. İnançsız Pentheus girer ve Tebai'nin iki bilindik mitolojik figürünü, yaşlanmış Kadmos ile Tiresias'ı azarlar çünkü ikisi de Kadmos'un kızı ve kralın öz annesi Agave dahil, Tebaili kadınların Kithairon Dağı'nda uyguladıkları Dionysos ayinleri ile ilgilenmeye başlamışlardır. İki yaşlı adam da, Dionysos Gizemleri'nin Baküs Şenliklerine katılan Dionysus inanan baküs perileri (Baküs Rahibeleri) gibi giyinmişlerdir.
Pentheus, bu gizemlere katılan Tebaililerin tutuklanacağını ilan eder. Muhafızlar, ayin rahibi kılığına girmiş sarışın yabancıyı, Dionysos'u getirirler. Kadmos ile Tiresias'ı ve Tebaili kadınları etkileyen aynı Dionysos büyüsünün etkisi altına girmeye başlayan Pentheus, ayinler hakkında yabancıyı sorgular fakat yabancı ona hiçbir şey anlatmaz ve tutuklanır. Fakat Dionysos kolayca hapisten kaçar ve sarayını yerle bir eden bir deprem yaratarak Pentheus'u cezalandırır.
Bir çoban gelip, Kithairon Dağı'nda Dionysos ayinleri yapıldığını ve kendilerinden geçmiş bir çılgınlıkla inekleri parçaladıklarını bildirir. Pentheus, kendine rağmen meraklanmıştır. Sarışın yabancı Dionysos, krala kadın kıyafetleri giydirir ve tanrının büyüsünün etkisi altında olan Pentheus, Tebai'nin garip görüntülerini ve boğaları (Dionysos'un yaygın sembolü) görmek için dağa doğru yollanır.
Oyunun sonuç ya da çözüm bölümü, bir habercinin, Dionysos'un kadın kıyafeti giydirdiği Pentheus eğlence düşkünlerini izleyebilmesi için bir ağacın tepesine oturttuğunu söylemesiyle başlar. O zaman tanrı, inananlarını davetsiz misafiri görmeye çağırır. Pentheus'n öz annesinin liderliğinde, inananlar onu parçalayıp, Dionysos'a fiilen kurban edildiğini dikkate almak gerekir.
Dionysos'un da Orfizm geleneğine uygun olarak parçalanıp kurban edildiğini dikkate almak gerekir.
Kaynaklar: