Tarih öncesini düşündüğünüzde, biyolojik çeşitlilikle dolup taşan yemyeşil ormanlarla kaplı, canavarlarla dolu okyanuslarla çevrili ve yeryüzünde tepinen, uçan ve yüzen devlerin yaşadığı geniş alanların görüntüleri aklınıza geliyor olabilir. Bilim insanı olmayanlarımız muhtemelen bu izlenimi Hollywood'un gişe rekorları kıran filmlerini izleyerek edinmiştir. Durum böyle olduğuna göre, çoğumuzun o dönemde yaşamın nasıl olduğuna dair net bir resimden yoksun olduğumuzu varsayabiliriz. Universal Pictures'ın "The Land Before Time" filminin ana karakterlerinin milyonlarca yıl farklı zaman dilimlerinde yaşadığını belirtmek gerekir; Stegosaurus Spike ve Apatosaurus Littlefoot sırasıyla Geç Jura'da ve grubun geri kalanı Geç Kretase'de yaşamaktadır.
Studio Ghibli ve Disney'in, evrimsel çeşitliliğin en büyük tarihsel patlamasına tanıklık eden Kambriyen Dönemi'nin animasyon bir tasviri olan "Ponyo", bu dönemlerdeki yaşamın nasıl olabileceğini tasvir etmek için makul bir girişimde bulunan bir film örneğidir. Adil olmak gerekirse, Steven Spielberg'in dinozor türlerinin çeşitliliğini popülerleştiren ve onlarca yıl süren kültürel bir takıntıya yol açan "Jurassic Park"ının da neden pek gerçekçi olmadığını anlayabilirsiniz. Ancak bazı tarihi gizemler (ve kalıntılar) hakkında bilgi sahibi olmayanlar sadece biz sıradan insanlar değiliz. Bazı şeyler yakın zamana kadar bilim insanları tarafından bilinmiyordu.
Büyük Ölüm
Bazen "Büyük Ölüm" olarak da adlandırılan Permiyen yok oluşu, 250 milyon yıldan daha uzun bir süre önce meydana gelmiştir ve Dünya tarihindeki en büyük kitlesel yok oluşlardan biri olarak kabul edilmektedir. Dünya'daki bitki ve hayvan yaşamının yüzde 90'ından fazlası, daha büyük kara canlılarının çoğu ve hatta ekolojik uyumu sağlayan mikroplar bile yok oldu. Tüm deniz hayvanı türlerinin %5'inden daha azı ve tüm büyük kara hayvanı türlerinin sadece %33'ü kalmıştı ve ormanlar tamamen boştu. İtalyan Alplerinin mineral yapısı, bu ıssız, kıyamet sonrası dönem için en ikna edici kanıtı sağlamaktadır. Yok oluştan önceki kaya katmanları, gelişen bitki yaşamının göstergesi olan polen örneklerini korumuştur, ancak yok oluştan sonraki kaya katmanları, hayvanların ziyafet çekmesi için bırakılan bol miktarda ölü ağaç kaynağını yansıtan çoğunlukla mantar fosilleşmiştir.
Permiyen'in sonu (yaklaşık 298-251 milyon yıl önce) ve Triyas Dönemi'nin başlangıcı (yaklaşık 241-229 milyon yıl önce) yok oluşun gerçekleştiği zamandır (yaklaşık 251 ila 201 milyon yıl önce gerçekleşmiştir). Bu tarihsel dönemde Pangea Dünya'nın haritasını çıkarmış ve Sibirya Tuzakları olarak bilinen süper volkanlar gezegenin kenarında yer alarak atmosfere büyük miktarda sera gazı püskürtmüştür. Bu gazlar kitlesel yok oluştan sorumlu tutuldu, ancak bu olaya bir dizi koşul neden oldu.
Yaşam Şartlarının Sona Ermesi
Sibirya Tuzakları tarafından yayılan büyük miktarda volkanik sera gazı nedeniyle asit yağmuru ortaya çıkmıştır. Gazın sülfat molekülleri güneş radyasyonunu emerek biyolojik çeşitliliği daha da azaltacak ve deniz yaşamını yok edecekti. Sibirya Tuzakları'nın patlamalarından kaynaklanan karbondioksit (CO2), organizmaların kitlesel çürümesinden kaynaklanan metan ile birleşerek anoksik okyanus suları ve yaşamın dünyayı fethetmesinden önceki milyonlarca yıl boyunca görülmemiş sera koşulları yarattı.
Korkunç sonuçlarına rağmen bu, Dünya'nın sayısız felaketle sonuçlanan yok oluşlarından sadece biriydi. En iyi bilinen kitlesel yok oluş 65 milyon yıldan daha uzun bir süre önce, Kretase Dönemi ve Tersiyer Dönemi'nde meydana gelmiş ve modern yaşamın evrimleştiği dinozorların çoğunun ölümüne neden olmuştur. Ancak, Büyük Ölüm'ün aksine, yok oluşun nedeni iyi anlaşılmıştır. Çoğu bilim insanı, o döneme ait kayalarda keşfedilen kanıtlara dayanarak, asteroitlerin dinozorları yok eden geniş çaplı orman yangınlarını ve iklimsel bozulmaları tetiklediğini varsaymaktadır. Yakın zamana kadar Permiyen döneminin sonunu çevreleyen pek çok gizem çözülememişti.
Kitlesel Yok Oluşların Yavaş ve İstikrarlı Karakteri
Daha önce de tartıştığımız gibi, Hollywood halkın tarih öncesi anlayışını çarpıtmış ve diğer büyük yok oluşları Büyük Ölüm'den daha iyi bilinir hale getirmiştir. Belki de bunun nedeni, Disney'in "Dinozor" filmindeki dinozorların ve lemurların, yok olmalarının gerçek nedeni olan gaz ve kokuşmuş durgun su tarafından yok edilecek olan bakteri ve bitki yaşamı yerine asteroitler tarafından yok edilmeleridir.
Ölümün büyük finali olan Büyük Ölüm bile epik boyutlardan uzak kalmıştır. Belki de yok olan türlerin sayısından kaynaklanıyordu ama yine de gerçekten kasvetli ve iç karartıcı bir manzaraydı. Gökyüzünden asteroitlerin yağdığı ve hayvanların canlarını kurtarmak için kaçıştığı bir senaryo ile cansız, kıyamet sonrası çorak bir araziyi düşünün. Şimdi Büyük Ölüm'ün neden göz ardı edildiğini anlayabilirsiniz, ancak Dünya nüfusunun toparlanmasının yaklaşık 10 milyon yıl aldığını unutmamak önemlidir. Ve bunun tek nedeni, küresel yok oluşu tetikleyen gazların sonsuza kadar daha fazla üretilmesiyle meydana gelen ölümlerdi.
Ters Ayrışma Nedir?
Radyolaryalılar, Permiyen yok oluşu sırasında ortadan kaybolan bir bakteri sınıfıydı. Her ne kadar yoklukları bir T. rex kadar belirgin olmasa da, denize etkileri yine de derin olmuştur. Ama önce "kimyasal ayrışma" ve "ters ayrışma" terimlerini tanımlayıp aralarındaki farkları açıklayacağım.
Karbonat kayaları, aşınmış karasal kayalardan gelen kalsiyumun sudaki karbondioksit ile karışmasıyla oluşur. Kimyasal ayrışma, sıcaklıklar daha yüksek olduğunda daha hızlı ilerler, bu da kayalardan daha fazla miktarda karbondioksit salınmasına ve kayaların içinde hapsolmasına yol açar, bu da suyun genel sıcaklığını düşürmeye yarar. Sıcaklık düştüğünde süreç yavaşlar çünkü CO2 kayalarda depolanır ve zamanla yavaş yavaş salınarak suyun çok soğuk olmasını engeller. Suda fazla silika olduğunda, karbonat okyanus dibi kayalarında depolanandan daha fazla karbondioksit yayan bir kil oluşur ve bu da ters ayrışmaya yol açar (kimyasal ayrışma sürecinde görülür). Peki ya silikadaki bu artış? Bundan küçük radyolaryalılar sorumludur, çünkü yok olduklarında görevlerini yerine getirmeyi bırakmışlardır.
Radyolaryaların Ölümü Herkesin Ölümü Demekti
Permiyen yok oluşunun başlangıcından itibaren silis bakımından zengin radyolaryum kabuğu kalıntıları içeren hiçbir kayaç keşfedilmediğinden, o dönemde yok oldukları varsayılmaktadır. Radyolaryalılarda olduğu gibi, günümüzdeki planktonik hayvanlar da kabuk oluşturmak için silika kullanmaktadır, bu nedenle bu mineral denizlerde az miktarda bulunmaktadır. İkincil bir şok olarak, bu türün yok olması, aşırı silika nedeniyle hızlı bir ters ayrışmayı tetiklemiştir. Ters ayrışma dalgasının bir sonucu olarak okyanus CO2 ve metan ile durgunlaştı, kurak bir sıcaklığa ve çoğu yaşam biçimi için yaşanmaz olan anoksik, asidik sulara yol açtı. Bu aynı zamanda gezegenin toparlanmasını ve yaşamın yeniden ortaya çıkmasını dokuz ila on milyon yıl daha geciktiren zincirleme bir reaksiyon başlattı.
Her halükarda, Permiyen yok oluşu olarak da bilinen Büyük Ölüm felaketti ve bilim insanları etkilerinin tam kapsamını ve arkasındaki nedenleri yeni yeni anlamaya başlıyor.
