Balkanlar'daki Osmanlı yönetimi sırasında en kalabalık ve yaygın tarikatlar Halvetiyye ve Bektaşiyye tarikatlarıydı. Nakşibendiyye, Kadiriyye ve Rifa'iyye tarikatları önem, mürit sayısı ve bölgesel yayılma açısından hemen ardından gelir. Bu tarikatların hepsi bugün mevcuttur ve Sufizm'in oldukça fazla taraftarı vardır. Mevleviyye, Bayramiyye, Sa'diyye, Celvetiyye, Şâdiliyye ve Bedeviyye gibi diğer bazı tarikatlar da Osmanlı döneminde farklı dönemlerde ortaya çıkmış ve zamanla ortadan kalkmıştır.
Osmanlı Öncesi Tasavvuf
Osmanlılar 15. ve 16. yüzyıllarda İslam hakimiyetini Balkanlar'a yayarken, çeşitli tarikatlara mensup sufiler ve dervişler de onların izinden gitmiştir. Bu ilk Balkan sufileri genellikle yeni fethedilen topraklarda Osmanlı üstünlüğünün ve otoritesinin sembolü ve İslam'ın yerel halk arasında yayıldığı merkezler olarak hizmet veren zaviyeler veya gezgin mahalleleri kurdular.
Bosna'nın Saraybosna şehrinde 1463 yılında iki önemli zaviye kurulmuştur. Her ikisi de Nakşibendi tarikatı şeyhleri tarafından kurulmuş ve yerel Osmanlı ileri gelenleri için vakıf olarak inşa edilmiştir. Belli bir süre sonra, imparatorluk yönetimi güçlendikçe ve İslami dini kurum daha da geliştikçe, yerel nüfusun manevi ihtiyaçlarını karşılamak için Sufi buluşma yerleri olan tekkeler inşa edildi.
Nakşibendi Tarikatı: Ana Akım Sünni Sufizm
İlk Osmanlı Sufileri neredeyse tamamen Nakşibendi tarikatındandı ve 15. ve 17. yüzyıllar arasında gittikleri yerler arasında Bosna ve Makedonya da vardı. Sünni ulemaya sıkı sıkıya bağlı olan Nakşibendiler, Bosna Hersek'te ve Balkanlar'daki şehir merkezlerinde "geleneksel" İslam'ın en önde gelen destekçileri arasındaydı.
İranlı Sünni üstat Seyyid Baha-ud-Din Nakşibend Buhari tarafından kurulan Nakşibendi Tarikatı, Uzak Doğu da dahil olmak üzere tüm Asya'ya yayılmıştır. Öğretileri arasında "on bir Nakşibendi İlkesi" bulunmaktadır: Hatırlama, itidal, uyanıklık, hatırlama, nefes alırken farkındalık, anavatanda yolculuk, adımına dikkat etme, kalabalıkta yalnızlık, zamansal duraklama, sayısal duraklama ve kalp duraklaması. Nakşibendi Sufizmi ana akım Sünni İslam'ın güçlü bir destekçisi haline gelmesine rağmen, gözle görülür bir Doğu/Dharmic etkisi göze çarpmaktadır.
Osmanlı döneminde Balkanlar'da üç farklı Nakşibendi implantasyon dalgası kaydedilmiştir. İlk aşamada birkaç şeyh Halife Ubeydullah Ahrar'ın önde gelen doğrudan temsilcileriydi. Bunlar arasında en önemlileri Serez'e (Yunanistan) yerleşen Molla Abdullah İlahi (ö. 1491) ve Üsküp'te ilk Nakşibendi tekkesini kuran Şeyh Lütfullah'tır. Büyük olasılıkla Bosna'daki iki Nakşibendi "eğitmeni" (Uryan Dede ve Şemsi Dede) yukarıda adı geçen Şeyhlerle ilişki içindeydi.
18. yüzyılın sonlarında Bosna'daki Nakşibendi tarikatı Abdurrahman Sırrı Dede'nin (ö. 1847) olağanüstü çalışmalarıyla yeniden canlandı. İstanbul'da Nakşibendiliğin en eski irsi silsilelerinden birine intisap eden Sırrı Dede ve müritleri orta Bosna'yı Nakşibendiliğin kalesi haline getirmişlerdir ve onların varisleri ve torunları halen bu bölgelerde tekkeler işletmektedirler. Balkanlar'daki üçüncü Nakşibendi dalgası ikincisinden kısa bir süre sonra geldi. 19. yüzyılın sonlarında Halid el-Bağdadi tarafından kurulan Halidi kolu, merkezi Bosna topraklarına ve Kosova ile Makedonya'nın bazı bölgelerine girmiştir.
Halvetiyye Tarikatı: Güçlüler için Sufizm
İstanbul'daki Osmanlı yönetici sınıfına sıkı sıkıya bağlı olan Halvetiyye tarikatının çeşitli kollarına mensup şeyhler, 16. yüzyılın başlarında Balkanlar'ın çeşitli yerlerine elçilerini göndermişlerdir. Halvetiyye tarikatı, yarımadanın hemen her yerinde yüzlerce tekke kuran popüler ve modern bir tarikattı.
Arapça'da halvet, mistik amaçlarla dünyadan el etek çekme ya da soyutlanma yöntemidir. Tarikat adını Heratlı (Horasan, bugün Afganistan'da) bir mistik olan Ömer el-Halvetî'den almıştır, ancak tarikatı onun müridi Yahya Şirvani kurmuştur. Tarikat, tarikatlar arasında nadir görülen özellikler olan bireysel çilecilik (zühd) ve inziva (halvet) ile tanınır. Toplu zikir (tekrarlanan dua ve Allah'ın adının anılması) gibi diğer uygulamalar diğer Sufi kollarına benzer. Yine de tarikat, özellikle Osmanlı İmparatorluğu'nda çok sayıda takipçi bulmuştur.
Halvetiyye tarikatının yeni bir genişleme dalgası, 17. yüzyılda yeni alt tarikatlar olan Cerrahiyye, Karabaşiyye ve Hayatiyye'nin sahneye çıkmasıyla gerçekleşmiştir. Bu üç alt tarikat eski kolların yerini aldı ve Arnavutluk, Kosova ve Makedonya'daki Halvetiyye varlığının başı oldu. 18. ve 19. yüzyıllarda Cerrahiyye tarikatı üyeleri Morea'da ve daha sonra Bulgaristan'da Müslüman yaşamının yeniden kurulmasında önemli görevler üstlendi. Reformist Halvetiyye alt tarikatı Şa'baniyye, 19. yüzyıl boyunca Bosna ve Bulgaristan'da yayılmış ve kısa ömürlü de olsa önemli başarılar elde etmiştir.
Halvetiyye geleneksel ortodoksluğun savunucuları ve koruyucularıydı. Balkanlar'da 16. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar en önde gelen İslam alimlerinin çoğu bir şekilde bu tarikatla bağlantılıydı. Sofya'daki önde gelen Balkan Müslüman ilahiyatçısı Sofyalı Bali Efendi (ö. 1553), diğer Halvetiyye Şeyhleri ile birlikte Müslüman ve yeni Müslüman nüfus arasında kök salan konformist olmayan inanç ve uygulamaların yayılmasına karşı mücadelede aktif bir rol oynamıştır.
Bektaşi Tarikatı: Balkanlar'da Şii Sufizmi
15. ve 16. yüzyıllar boyunca, uzun süredir Osmanlı askeri kurumuyla yakından ilişkili olan Bektaşilik veya Bektaşi tarikatı, bu bölgedeki Müslüman nüfus arasında çok az etkiye sahipti. Bektaşilerin Balkanlar'a yönelik ilk gerçek girişimi Kızıl Deli ve Trakya'daki tekkelerle ortaya çıkmıştır. Buradan, genellikle tarikatın yeniden düzenleyicisi olarak kabul edilen Balım Sultan (ö. 1516), müritlerini Balkanlar'ın dört bir yanına göndermiştir.
İlk Bektaşi Babalarının (kelime anlamıyla Babalar – Bektaşi Şeyhleri için bir unvan) faaliyetlerinin ayrıntıları büyük ölçüde bilinmese de. Makedonya'da (Kalkandelen'deki Sersem Ali Baba), Bulgaristan'da (Razgrad yakınlarındaki Demir Baba) ve Arnavutluk'ta (Kruja ve çevresinde) birkaç mezarlık günümüze kadar korunmuştur. 17. yüzyıla kadar Bektaşiler, Osmanlı yetkililerinin tarikatın tüm izlerini yok etme çabaları nedeniyle Balkanlar'a nüfuz etme girişimlerinde kayda değer bir başarı elde edememişlerdir.
Bektaşi inançları Balkanlar'da benzersizdir. Tıpkı Şii Müslümanlar gibi On İki İmam'ın yanı sıra İmam Hüseyin ile birlikte ölen On Dört Masum'u da takip ederler. Bektaşi Müslümanların beş vakit namaza ek olarak iki özel namazı daha vardır. Dindar Şii takipçileri olmaları, Aşura'yı anmaları ve Nevruz'u kutlamaları dışında diğer Sufi tarikatlarıyla benzer yönleri vardır. İslam'ın mistik yorumu, İslam geleneğinin bir parçası olmayan ritüel yemekleri ve ruhani bir lidere yıllık günah itirafını içerdiğinden, biraz senkretistiktir.
Bektaşi tarikatı Balkanlar'daki Sufi yelpazesinin "sol kanadını" oluşturmaktadır. Şii yanlısı ısrarlı tutumları ve genellikle şeyhlerinin (babalarının) otoritesine karşı son derece düşmanca tavırları, Yunanistan, Güney Arnavutluk ve Makedonya'daki kırsal ve banliyö bölgelerinde nüfuz kazanmalarına yardımcı olmuştur. Geniş görüşlülük ve yerel gelenekleri özümseme yeteneği, Bektaşi dervişlerinin kolayca bağlantı kurdukları nüfusun taşralı unsurlarını kendilerine çekmelerini sağlayan iki niteliktir. Onlar gibi Bulgar Kızılbaşları da (Anadolu'dan kaçıp Bulgaristan'a yerleşen heterodoks Şii Türkmen aşiretlerinin torunları) birçok Bektaşi din adamını hızla kutsal himayelerine dahil etmişlerdir.
Bektaşi tarikatı Balkanlar'ın Bosna Hersek gibi diğer bölgelerinde ve büyük şehir merkezlerinde çok az ilgi görmüştür. Bu bölgelerdeki faaliyetleri, dini otoritelerin ana akımlarının üstünlüğü nedeniyle önemli ölçüde azaldı ve çoğunlukla Yeniçeri kışlalarıyla sınırlı kaldı. Osmanlı varlığı nedeniyle kurulan tekkeler, 1683'ten hemen sonra, "sonun başlangıcından" sonra ortadan kalkmaya başladı. Budapeşte (kurucusu Gül Baba'nın türbesi hala ayakta ve ziyarete açık), Eger (yine Macaristan'da, binaları hala eski ihtişamını hatırlatıyor), Belgrad ve Banja Luka'da birkaç önemli tekke vardı.
Macaristan ve Slavonya'dan çekilmelerine rağmen Bektaşi tarikatı, 1826'da yeniçeri ocağının kaldırılması ve tarikatların yasaklanmasının ardından Arnavutluk ve Yunanistan'daki temellerini güçlendirmiştir. Birçok Bektaşi rahibesi ve dervişi sınıra kaçarak Balkanlar'da Osmanlı yönetiminden uzak bölgelere sığınmıştır. Bu dönemde (özellikle 1860'ta tüm Bektaşi faaliyetlerini ortadan kaldıran kararnameden sonra), tarikat esas olarak güney Arnavutluk'ta yerleşmiştir. Osmanlı yönetiminin 1912'de sona ermesiyle birlikte, ağırlıklı olarak Arnavut bölgeleri olan orta ve batı Balkanlar'da yaklaşık yüz Bektaşi tekkesi vardı.
Kadiriyye ve Mevleviyye Tarikatları: Bilgi ve Edebiyat Odaklı Tasavvuf
17. yüzyılın başında iki tarikat daha, Kadiriyye ve Mevleviyye, Balkanlar'a geldi ve her ikisi de bölgenin manevi hayatında hayati bir rol oynayacaktı. Kadiriye tarikatı, Şeyh İsmail Rumi'nin (ö. 1631) girişimiyle İstanbul'daki "üssünden" faaliyetlerine başladı. 1660 yılına kadar Prizren'de (Kuril, Şeyh Hasan Horasani'nin tekkesi), Berat'ta (Şeyh Ahmed'in tekkesi), Üsküp'te (Aldi Sultan'ın tekkesi), Saraybosna'da (Hacı Sinan'ın tekkesi), Gasoutna'da (Delikli Baba'nın tekkesi) ve diğer büyük şehir merkezlerinde Kadiri bulmak mümkündü.
Kadiriyye tarikatı, Şeyh Hasan Kaimî Baba'nın (ö. 1691) çalışmaları sayesinde Bosna'da kök salmıştır. Bu üretken yazar ve seçkin bir zekâya ve akla sahip kişi, yerel siyasi meselelere açıkça karışıp şehirden kovulmasına yol açmadan önce Saraybosna'da en az iki Kadiri tekkesinin başındaydı. Kadiriyye tarikatı tüm Osmanlı Sultanlığı boyunca işlevini sürdürdü ve 19. yüzyılın sonunda faaliyetlerinde ek bir artış yaşadı.
O dönemde, önde gelen ve önemli iki Şeyh, Mehmed Sezai ve Hacı Kadri (her ikisi de Arnavut ve yüksek eğitimli âlimler), tarikatı Kosova, Bosna ve daha az ölçüde Makedonya'da yeniden canlandırdılar. İstanbul'daki Şeriat eğitiminden döndükten sonra, Kadiriye tarikatındaki icazetini (yetki) ünlü Türk Şeyh Mehmed Emin Tarsusi'den alan Hacı Kadri (d. 1936), Bosna'daki Travnik'ten Doğu Arnavutluk'taki Peşkopi'ye kadar tüm bölgede çok iyi bağlantılı bir vekil ağı kurdu.
Kadiriyye Tarikatı Kuzey ve Batı Afrika'da meşhurdur ancak merkezi bir otorite mevcut değildir. Her bölgesel Kadiriyye tarikatı gelenekleri ve uygulamaları yorumlamakta özgürdür. Belirli ruhani zincirleri takip ederler, ancak bunlar da öncelikle bireyseldir. Dolayısıyla Balkanlar'daki Kadirilik, İslam dünyasının başka yerlerindeki Kadirilik tekkelerinin tarihsel deneyimlerinden oldukça farklı görünebilir.
Büyük mistik Celaleddin Rumi'nin öğretilerini takip eden kardeşlikler de aynı zamanda ortaya çıkmıştır. Mevleviyye tarikatı sadece elli yıl içinde Filibe, Serez, Selanik, Elbasan, Üsküp, Belgrad, Pécs ve Saraybosna'da kayda değer tekkeler kurdu. Bu tarikatın son derece sofistike dış tezahürleri sayesinde, cazibeleri esas olarak kentsel alanlar ve kültürel seçkinlerle sınırlı kaldı.
Semazenleriyle dünyaca ünlü olan bu tarikat, Kur'an ve şair Rumi'nin eserlerinin yanı sıra Tanrı ile birleşme, bir Şeyh tarafından yönetilen inisiyasyon sohbetleri, sema töreni, zikir ve nezaket ve farkındalığın geliştirilmesine adanmıştır.
Osmanlı döneminde, çok sayıda Balkan Mevlevi dervişi ve şeyhi, Sultanlığın en iyi edebiyatçıları arasındaydı. Habib Deda (d. 1643), Fevzi Mostarac (d. 1707) ve Fazıl Paşa Şerifoviç (d. 1882) gibi şahsiyetler Osmanlı dini edebiyatında kalıcı izler bırakmıştır. Tüm bunlara ek olarak, tarikatın sınırlı cazibesi nedeniyle Mevlevilik, Osmanlıların bölgeyi terk etmesinden kısa bir süre sonra Balkanlar'dan kayboldu. Atatürk'ün Konya'daki merkezlerinin kapatılmasını emretmesinin ardından kalan az sayıdaki Mevleviyye de saldırıya uğramıştır. Balkanlar'da faaliyet gösteren son Mevlevi kurumu Makedonya'nın Üsküp şehrinde bulunuyordu. Bir önceki Şeyhi Hakkı Dede'nin Türkiye'ye gitmesinin ardından 1950 yılında yıkılmıştır.
Daha Küçük Tarikatlar: Bir Zamanların Sufizmi
Osmanlı döneminde, çok daha küçük ölçekte de olsa, birkaç küçük tarikat kendi örgütlerini kurmuştur. Hacı Bayram Veli'nin (ö. 1430) kardeşliği tekkelerini Balkanlar boyunca Üsküp, Sofya ve İşkodra gibi yerlerde inşa etmiştir. Onlar gibi Bayramiyye, Celvetiyye ve Malamiyye tarikatlarının iki kolu da neredeyse aynı başarıya ulaşmıştır. 19. yüzyılın sonlarında Malamiyye, Mısırlı Şeyh Muhammed Nur ül Arabi'nin (ö. 1897) çabaları ve karizması sayesinde Kosova ve Makedonya'da bazı başarılar elde etmiştir.
Bahsi geçen kollardan çok daha önce Bayramiyye tarikatı Bosnalı Şeyh Hamza Bali (ö. 1573) tarafından kurulmuştur. İslam'ın son derece konformist bir yorumunu savunması ve Hurufi doktrinlerinin güçlü etkisi altında, Drina Nehri vadisi boyunca doğu Bosna'nın tüm bölgesinde geniş destek kazandı. Bu hareket, geleneksel dini otoriteler ve Osmanlı yönetimi arasında anlaşılabilir bir telaşa neden oldu.
Sonuç olarak, Balkan "uleması" Hamzaviyye'ye karşı gizlenmeyen bir düşmanlık göstermeye başladı. Son olarak, Hamza Bali'nin Osmanlı hükümetini açıkça eleştirmesi rejimin tedirginliğini artırdı. Bu hareket için çıkarılan fetvanın talimatlarına dayanılarak Hamza Bali tutuklandı, yargılanmak üzere İstanbul'a götürüldü ve idama mahkûm edildi. Müritleri bir tür yasadışı faaliyete zorlanırken, geri kalan Şeyhler ve önde gelen adamlar idam edildi veya Sultanlığın uzak bölgelerine sürüldü.
Şeyh Sa'deddin Cibavi (ö. 1330) tarafından kurulan Sa'diyye tarikatı, Balkanlar'da ilk olarak 17. yüzyılın ikinci yarısında, aslen kuzey Arnavutluk'tan bir Arnavut olan Şeyh Acizi Baba'nın çabaları sayesinde ortaya çıkmıştır. Prizren'de merkezi tekkeyi inşa etmiş ve Sa'diyye tüm Arnavutluk'a yayılmıştır. Sa'diyye, Balkan Yarımadası'nın bu bölümünde hala aktiftir. Bununla birlikte, modern çağdaki görünür tezahürleri, daha çok sayıda ve etkili olan Bektaşileri ve onların ayin ve geleneklerini anımsatmakta ve aslında onlardan devralınmıştır.
Rifa'iyye, Şadhiliyye ve Bedeviyye: Arap Kökenli Sufizm
Arap kökenli bir başka tarikat olan Rifa'iyye, Balkanlar'a iki ayrı dalga halinde geldi. İlki, 1700'lerin sonlarında, sadece Makedonya ve Bulgaristan topraklarıyla sınırlıydı ve çok sayıda Arap Şeyhinin çabalarının sonucuydu. İkinci dalga ise 19. yüzyılın ikinci yarısında geldi. Ancak o zaman bu tarikat, Balkanlar'da önemli bir manevi etkiye sahip bir tarikat olarak sağlam temeller üzerine kurulmuştur.
Güney Irak'ta Ahmed er-Rifa'i tarafından kurulan bu tarikat, yüze iğne batırmak gibi bazı alışılmadık uygulamalar içerir. Zikirleri ateşle oynamayı içerir ve bazıları törenlerine canlı yılanları da dahil eder.
Rıfaiyye'nin bu ortaya çıkışı Kosovalı Şeyh Musa Muslih el-Din'in (ö. 1917) faaliyetleri sonucunda gerçekleşmiştir. Hayatı boyunca hem memleketi Kosova'da hem de Kuzey Arnavutluk'ta güçlü bir mürit ve tekke ağı kurulmuştur. Kadiri Şeyh Hacı Kadri gibi Şeyh Musa da Avusturya-Macaristan işgali altında olduğu dönemde Bosna Hersek Müslümanlarıyla yakın temas ve bağlarını sürdürmüş ve hatta Saraybosna'da küçük bir Rifaî cemaati kurmayı başarmıştır.
Diğer iki Arap tarikatı olan Şadhiliyye (Hz. Muhammed'in torunları Hasan ve Hüseyin'den gelen çeşitli manevi zincirleriyle ünlüdür) ve Bedeviyye (Mısır kökenlidir), Kosova ve Bulgaristan'daki birer tekkeye bağlı kalmış ve bu bölgeden neredeyse tamamen kaybolmuştur, ancak Bedevi tekkesinin bir kolu bugün Saraybosna'da, uzmanlığını Kuzey Afrika'da yaşarken edinmiş olan Şeyh Zakir Bektić liderliğinde hala aktiftir.
