"Muz cumhuriyeti" etiketi, ekonomisi tek bir ürünün ihracatına odaklanan bir ülkeyi tanımlar. Sömürgeci güçler, aşağı gördükleri bir nüfusa sahip, sömürülebilir, savunmasız bir ülke klişesini çağrıştıran bu modası geçmiş terimi kullanmışlardır. Yabancı şirketler tarafından kullanılan plantasyon sisteminin Amerika'da uzun bir geçmişi vardır. Yerel halklar adaletsizliğe direnişle karşılık verdi. Tekeller 1960'larda çekilmiş olsa da, bu sistemin etkileri bugün de devam etmektedir.
"Muz Cumhuriyeti" Terimi Nereden Geliyor?
Sömürgeci bir sistem, sömürdüğü Orta Amerika ve Karayip ülkelerine atıfta bulunmak için "Muz Cumhuriyeti" adını kullanmıştır. Bu nedenle günümüz standartlarına göre saldırgan olarak kabul edilmektedir. İlk kez 1901 yılında Amerikalı yazar O. Henry tarafından, büyük bölümünü Honduras'ta yaşadığı döneme dayandırdığı fantastik Anchuria ülkesini tanımlamak için kullanılmıştır. Henry bu kısa öyküyü 1904 tarihli Lahanalar ve Krallar adlı kitabında yayınlamıştır.
Anchuria, ekonomisi muz ihracatına odaklanmış tropikal bir ülkeydi. Amerikan şirketlerinin sürekli varlığı söz konusuydu ve zaman zaman askeri müdahaleler de oluyordu. Olay örgüsü, görevdeki başkanı deviren bir darbeye odaklanır, başkan kaçar ve kaçak olarak yaşar. Yurtdışında Anchuria'da yaşayan Amerikan vatandaşları, servetlerini ve nüfuzlarını yozlaşmış politikacıları satın almak için kullanan hikayenin sıkça rastlanan karakterleridir. Amerikan medyası bu hikayede ortaya konan klişeleri yıllarca sürdürdü.
Latin Amerika'da Sömürgecilik Tarihi
Bu sömürge sistemleri, yüzyıllardır süregelen denizaşırı emperyalizmin bir devamı niteliğindeydi. 1492'deki ilk temastan sonra İspanyollar geniş Yeni Dünya topraklarını fethetmiş, onları Portekizliler, İngilizler, Fransızlar, Hollandalılar ve diğer Avrupa ulusları izlemiştir. İlk sömürgeler, değerli metaller ve şeker gibi ham kaynakları kontrol eden ülkeye gönderdi ve benzer baskı sistemleri tarafından kontrol edildi.
İspanyol ve Portekiz sömürgelerinden elde edilen gelir ve malzemeler, Avrupalı kraliyetlerin Avrupa'daki hakimiyetlerini sürdürmelerini sağladı. Özel girişim, kraliyetin zenginliğini aşarak erken küresel kapitalizme katılan girişimcileri zenginleştirdi. Yeni Dünya'daki İspanyol yetkililer, kişisel kazanç elde etmek için denetim eksikliklerini kötüye kullandılar. II. Charles yönetim pozisyonlarını satın alınabilir hale getirdi ve yaygın bir yolsuzluk ortaya çıktı.
Yönetici adayları genellikle kendilerini zenginleştirmek için makam peşinde koştu ve makamlar yönettikleri insanlara göre az ya da çok değerli görüldü. İspanyollar yerli grupları memurlar için üretebilecekleri değere göre sınıflandırdı ve küçülttü. Yerli nüfustan vergiler ve haraçlar aldılar. Bu ücretler onları borç altında tutacak kadar fahişti. Ödeme yapmayan ya da mallarını zamanında üretmeyenler kırbaçlanıyordu. Yetkililer ayrıca yerli halkı özellikle madenlerde zorla çalıştırmaya tabi tutuyordu. Kraliyet hükümeti, kolonileri geliştirip kasalarını doldururken bu yolsuzluk ve sömürü sistemini kabul etti.
Bağımsızlık hareketleri zaman içinde sömürgeler ile sömürgeci devletler arasında bir ayrım yapılması çağrısında bulundu. Latin Amerika ülkeleri 1800'lerin başında yavaş yavaş özgürlüğe kavuştu. Her yeni ulusta olduğu gibi, istikrarlı bir hükümet ve ekonomi kurmakta zorluklar yaşadılar. İngiltere yeni bir emperyalizm biçimini uygulama fırsatını yakaladı. İngiliz bankaları, kısa süre içinde borç batağına düşen yeni ülkelere büyük krediler sağladı. Borçlarını ödemek için ekonomilerini genellikle tek bir kârlı malın üretimi ve ihracatı etrafında yapılandırdılar. Sanayi ülkeleri düşük maliyetle mamul mal ithal ediyordu, ancak bu rekabet genç ulusların yerli sanayi geliştirme kapasitesini engelliyordu.
Her Şey Muzla İlgili Değildi
Muz cumhuriyeti etiketine sahip ülkeler her zaman muz üretmiyordu. Bu sistemde çıkarılan ürünler arasında mineraller, kahve, şeker, tahıllar ve sığır eti vardı. Muz en çok bilineni olsa da, etkilenen ülkelerin çoğu bu diğer ürünlere güveniyor. Karayipler'deki her adada şeker yetiştiriliyordu ve kahve Orta Amerika'da odak noktasıydı.
Farklı bölgelerde farklı ürünler üretiliyordu ve plantasyon işçiliği bir bölgede baskınken diğerinde olmayabiliyordu. "Kahve kasabaları" Orta Amerika'nın her yerinde yoğun kahve ekimine odaklanan farklı belediye bölgeleri olarak mevcuttu. Bu bölgeler güçlü gelir getirici konumları sayesinde siyasi güç kazandılar. Ulusal hükümetler genellikle ya özel vatandaşlar ya da şirketler olan büyük toprak sahiplerine borçlu hale geldi. Ekonomi çeşitlenip sanayileşirken bile bu bölgelerde kontrolü sağlamak ve statükoyu korumak için gözdağı ve şiddet kullandılar.
Öyleyse Neden Muza Odaklanılıyor?
Muzun hikayesi, bu yapıda üretilen ürünlerin en ünlüsü olabilir. 1870 yılında Lorenzo Dow Baker Jamaika'dan 160 demet muz satın aldı ve bunları Jersey City'de kârla sattı. Önceleri bu meyve Kuzey Amerika'da nadir bulunan ve pahalı bir üründü. Bu parti halkın ilgisini çekti ve kısa bir süre sonra taşımacılıktaki yenilikler narin muzların taşınmasını çok daha uygulanabilir ve karlı bir girişim haline getirdi.
Baker, 1885 yılında Bostonlu işadamlarının desteğiyle Boston Fruit Company'yi kurdu. Boston Fruit 1899 yılında ticaretle uğraşan diğer şirketlerle birleşerek United Fruit Company adını aldı. Birleşmeyle elde edilen sermaye ve kaynaklar, yeni şirketin bölgenin dört bir yanındaki holdingleri birleştirmesini sağladı. United Fruit, mahsul üretmek için plantasyonlara ve bunları taşımak için gereken altyapıya sahipti. Neredeyse bir tekel olarak meyve ithalat endüstrisi üzerinde büyük bir kontrol uyguladı.
United Fruit, şirketin buharlı gemileriyle yolculuklar sunarak, radyo ve telgraf istasyonları kurarak ve demiryolları inşa ederek tek tek ürünlerin ötesine geçti. Guatemala hükümeti 1901 yılında posta hizmetlerini yönetmesi için şirketle sözleşme bile yaptı. 1930 yılına gelindiğinde United Fruit'in değeri 200 milyon doların üzerindeydi ve 3,5 milyon dönüm araziye sahipti.
Şirketler Güçlerini Nasıl Kazandı?
United Fruit gibi holdingler ticaretlerini kolaylaştırmak için altyapı inşa etti ve bunlara sahip oldu. Ülkenin iletişim, tarım arazileri ve ulaşımının çoğuna sahip olmak, kârları ve yabancı şirkete bağımlılığı artırdı. Çokuluslu şirketler her çalışma kampının etrafına yollar ve konutlar inşa etti. Okullar, hastaneler, su ve kanalizasyon tesisleri şirket tarafından sunulan diğer hizmetler arasındaydı. Bu gelişme, bu hizmetlerle rekabet edemeyen yerli şirketlerin olanaklarına da zarar verdi.
Bu topluluklar uzak bölgeleri geliştirirken aynı zamanda çevrelerinin çevresel bozulmasına da katkıda bulundular. Maddi bollukları, izolasyonları ve nispeten yüksek ancak yine de sömürücü ücretleri işçileri kalmaya zorladı. Bazen işverenler işçilerin çalıştıkları kampların sınırlarını terk etmelerini yasaklıyor ya da ücretleri sadece şirket mağazalarında geçerli para birimiyle ödüyordu.
Emperyalist şirketler kârlarını nadiren ülkelerine geri yatırıyordu. Bu sadece şirket için faydalı olduğu kanıtlandığında yapılıyordu. Yerel işçileri önemsiz ve tehlikeli işlerde çalıştırırken, yönetim pozisyonlarını beyaz çalışanlara ayırdılar. Ayrıştırılmış topluluklar, yöneticileri aşağı görülen kol işçilerinden ayırdı.
Amerika Birleşik Devletleri, ABD çıkarlarına dost başkanları destekleyerek bu ulusların işlerine müdahale etti. Denizciler Amerikan mali çıkarlarını korumak için istila ve işgaller gerçekleştirdi. Sık sık yaşanan devrimler ve siyasi kaos, etkilenen vatandaşları ve devlet kurumlarına olan inançlarını derinden etkiledi.
İşçiler Şirketlere Karşı Nasıl Mücadele Etti?
İşçiler baskıya direnişle karşılık verdi. Kosta Rikalı muz işçilerinin 1934'te başlattığı ulusal grev otuz bir sendikaya yayıldı. Taraflar bir ay içinde anlaştı, ancak United Fruit pazarlığın kendi payına düşen kısmını yerine getirmedi. Kosta Rika hükümetiyle birlikte çalışan United Fruit, liderleri komünist olmakla suçladı ve tutuklattı. United Fruit'e karşı 1954 yılında Honduras'ta gerçekleştirilen bir işçi eylemi, tüm sektörlerde işgücünün yaklaşık yüzde altmışının greve gitmesiyle sonuçlandı. Aylarca süren taleplerin ardından grevciler ücret artışı kazandı ve sendikalar kurdu.
Bazen bu grevler kan dökülmesiyle sonuçlandı. United Fruit, 1928 yılında Kolombiya'daki plantasyonlarında gerçekleşen bir grevin komünist bir hareket olduğunu iddia etti. ABD, Kolombiya'dan grevi kendilerinin bastırmasını ya da işgali göze almasını talep etti. Kolombiyalı askerler yüzlerce işçiyi öldürdü. 1930'larda ulusal hükümetler ülkelerinin mali kontrolünü yeniden ele geçirmek istedikçe işçi hareketlerine destek arttı.
Muz Cumhuriyeti Sisteminin Çöküşü
ABD hükümeti 1958'de United Fruit'e karşı bir antitröst davası açtı ve böylece holding, operasyonlarını ve mülklerini rakiplerine satmak zorunda kaldı. Yükselen işçi hareketleri Amerikalı hissedarları korkuttu ve 1960'larda şirketler mülklerinin çoğunu sattı. Muz ekimi topraktaki besin maddeleri üzerinde önemli bir yük oluşturmaktadır. Şirketler tarım arazilerinin çoğunu yıprattıktan sonra operasyonları terk ettiler. Chiquita, Dole ve diğer işletmeler, United Fruit'in bir asır önce yaptığından çok daha az bir kapasiteyle bölgede faaliyet göstermeye devam ediyor.
Muz Cumhuriyeti Döneminin Etkileri
Bu sistemlerin mirası, mağdur ülkeleri ve vatandaşlarını olumsuz etkilemeye devam ediyor. Guatemala, yılda 1,1 milyar dolar değerinde bir ticaretle ABD'ye en büyük muz ihracatçısıdır. Ülkenin işçileri ise bu paydan çok az pay alıyor. Tarım arazilerinin yüzde altmış beşi tarım şirketlerinin yüzde ikisine ait. Guatemala'nın tarımsal asgari ücreti aylık 416 dolar, kırsal yaşam ücreti ise aylık 440 dolar. Çoğu durumda, işverenler zorunlu asgari ücrete uymamakta ve çalışanlar tazminat almadan fazla mesai yapmaktadır. Küçük çiftçilerin yaklaşık dörtte üçü yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. Sendikalar koruma sağlıyor ancak 2004-2018 yılları arasında yüzden fazla sendika lideri öldürüldü.
Servet eşitsizliği arttıkça mevcut etnik hiyerarşiler de yükseldi. Latin kökenli toprak sahiplerinin çoğunluğu, çoğunluğu yerli olan işgücüne dayanıyordu. Bu dönem boyunca ırkçı şiddet olayları meydana geldi. 1970'lerde ve 1980'lerde bu gerilim soykırıma dönüştü. Siyasi istikrarsızlık, sömürge dostu hükümetlerin gerilemesiyle oluşan iktidar boşluklarında devam etti. "Muz cumhuriyeti" döneminden sonra bile Guatemala ve diğer ülkeler sömürü geçmişlerinden kaynaklanan insan hakları ihlallerine maruz kalmaya devam etmektedir.
Orta Amerika ülkeleri 2000 yılından bu yana önemli adımlar atmıştır. Okuryazarlık oranlarını yükselttiler ve halk sağlığını iyileştirdiler. Ekonomik olarak, çeşitli sektörlerdeki işletmeler ticareti kolaylaştırmakta ve istihdam olanakları yaratmaktadır. Özgür ve güvenli seçimler büyük ölçüde barışçıl iktidar geçişlerini sağlamaktadır. Bu uluslar emperyalizmin kalıntılarına rağmen sürekli olarak gelişmekte ve ilerlemektedir.
