Dünya'nın uydusunun yılın belirli zamanlarında gökyüzünde alışılmadık derecede büyük görünmesi beklenir. Ve eğer dışarı çıkıp – havanın iyi olduğunu varsayarak – Ay'a bakarsanız, gerçekten hayrete düşersiniz. Dolunay ufkun üzerinde görkemli bir şekilde gezinir.
Ay, Dünya etrafındaki yörüngesinde yılda birkaç kez bize özellikle yaklaşır. Bu, gece gökyüzünde 'süper ay' olarak adlandırılan özellikle büyük ve parlak bir dolunay vaat ediyor. Ancak bu etki çıplak gözle pek görülemese de, süper ay birçok gözlemciyi hayrete düşürür. Aslında bu şaşkınlık daha ziyade başka bir etkiden kaynaklanıyor: Optik bir yanılsama Ay'ın ufka yakın yerlerde daha büyük görünmesine neden olur.
Ay Bize Özellikle Yakın Olduğunda
Ay ile Dünya arasındaki mesafe yaklaşık 50.000 kilometre değişir. Ay Dünya'ya en yakın olduğu noktada, yani yerberide (perigee) bir süper ay meydana gelir. Maksimum 400.000 kilometreden fazla mesafenin elde edildiği yerötede (apogee) ise bir küçük-ay gözlemlenir.
Ancak "süper ay" ne tarihsel olarak icat edilmiş, ne astronomik ne de genel olarak bilimsel bir terimdir. Aksine, ilk kez 1979 yılında Richard Nolle adlı bir astrolog, depremlerden ve volkanik patlamalardan sorumlu olduğu varsayılan bir süper ay hakkında yazmıştır – yani, Dünya'nın uydusu bir dolunayda veya yeniayda Dünya'ya özellikle yakın olduğunda.
Ancak Nolle'nin düşünceleri bilimsel ilkelere dayanmasa bile tamamen göz ardı edilemez. Ay ve Güneş'in gelgit kuvvetleri sadece gelgitlere değil, aynı zamanda Dünya'nın kabuğunda da hareketlere yol açmaktadır.
Güneş, Dünya ve Ay neredeyse düz bir çizgi üzerinde olduğunda Güneş ve Ay'ın gelgit kuvvetleri toplanır ve özellikle güçlü bahar gelgitleri meydana gelir. Halk arasında genellikle bahar gelgitleri olarak adlandırılan yüksek gelgitler, normal yüksek gelgitlerden yaklaşık yüzde 20 daha yüksektir. Aslında, jeolog Satoshi Ide liderliğindeki bir ekibin 2016 yılında 10.000'den fazla depremi analiz ederek gösterdiği gibi, güçlü depremler de bahar gelgitlerine paralel olarak daha sık meydana gelmektedir.
Ancak Ay, Dünya'nın etrafında dairesel değil eliptik bir yörüngede hareket ettiğinden, tüm bahar gelgitleri aynı değildir. Ay'ın Dünya'ya olan uzaklığı 221.456 mil (356.400 km) ile 252.711 mil (406.700 km) arasında değişmektedir. Bu nedenle, bir bahar gelgiti sırasında Ay da Dünya'ya yakın olduğunda gelgitlerin etkilerinin daha güçlü olduğu oldukça açıktır. Ancak bu etki çok küçüktür: Ortalama olarak, ilkbahar gelgitleri Ay Dünya'ya yakın olduğunda sadece yüzde iki oranında daha güçlüdür. Dolayısıyla süper ay ile depremler arasında bir bağlantı olduğu henüz kanıtlanmamıştır.
Daha Büyük ve Daha Parlak
Bununla birlikte, süper ay terimi son yıllarda yeniden ele alınmış olsa da, Nolle'nin kastettiğinden farklıdır. Bugün artık süper ay, depremlerin ya da volkanik patlamaların iddia edilen etkilerine atıfta bulunmuyor. Bunun yerine, basitçe Dünya'ya yakın bir konumdaki dolunay ve buna bağlı olarak Dünya'nın uydusunun gece gökyüzündeki büyüklüğü ve parlaklığını ifade etmektedir.
Bunun nedeni, Ay Dünya'ya yakın olduğunda, görünen çapının Dünya'dan uzak bir Ay'a göre yüzde 14'e kadar daha büyük olmasıdır – buna mini ay denir. Süper Ay'ın gece gökyüzünde kapladığı daha geniş alanla birlikte, Dünya'nın uydusunun algılanan parlaklığı da artar. Ay, Dünya'nın yakınında uzakta olduğundan yüzde 30'a kadar daha parlak görünür.
Ancak bunlar uç değerlerdir. Ay'ın yörüngesi hiçbir şekilde değişmez olmayıp, Güneş'in ve büyük gezegenlerin çekim kuvvetlerine bağlı olarak değişir. İlgili yörüngede Dünya'ya en yakın nokta olan yerberi (perigee)'de Ay'ın Dünya'dan uzaklığı 221,456 mil (356,400 km) ile 230,155 mil (370,400 km) arasında değişir.
Bu nedenle, teorik olarak mümkün olan bu uç değerler yalnızca nadiren meydana gelir. Bu da bir dolunayın ne zaman süper dolunay olarak kabul edileceği sorusunu gündeme getirmektedir. Nolle'nin kendisi de on yıllar boyunca tanımını tekrar tekrar değiştirmiştir – şu anda sınır olarak dolunayda keyfi olarak seçilen 229.056 milden (368 630 km) daha az bir mesafeyi kullanmaktadır.
Sadece Dolunaya Yakın Bir Ay Aynı Zamanda Bir Süper Aydır
Her yıl iki ila dört süper ay gerçekleşmektedir. Dünya'nın uydusu, 16 Mayıs'taki ilk süper aydan sonra 14 Haziran 2022'de ikinci kez Dünya'dan 222.238 mil (357.658 km) uzaklaştı. Bir sonraki dolunay olan 13 Temmuz'da Ay Dünya'ya biraz daha yaklaştı ve sadece bir ay sonra 11 Ağustos'ta 2022'nin dördüncü (ve son) süper ayı gerçekleşti.
14 Kasım 2016'da gerçekleşen süper ay, 26 Ocak 1948'den bu yana gerçekleşen en yakın süper aydı ve 25 Kasım 2034'e kadar böyle kalacak. 21'inci yüzyılın en yakın süper ayı ise 6 Aralık 2052'de gerçekleşecek. Süper aylar ve tam ay tutulmaları birlikte meydana gelebilir. En son Mayıs 2022'de gerçekleşmişti; bir sonraki ise Ekim 2032'de olacak.
Kayda Değer Bir Gözlem mi?
Dolayısıyla belirli bir dolunayın "süper" olup olmadığı tartışmalıdır. Ayrıca "süper ay" olgusunun özel bir bilimsel anlamı da yoktur. Ancak yine de Dünya'nın uydusu bize özellikle yakın olduğunda ona bir göz atmaya değmez mi? Sonuçta, görünen boyut ve parlaklıktaki farklılıklar oldukça dikkat çekicidir. Bununla birlikte, normal bir dolunay ile bir süper ay arasındaki farklar, karşılaştırılabilecek nesnelerin eksikliği nedeniyle gece gökyüzünde çıplak gözle zorlukla görülebilir. Dolayısıyla, gökyüzünde yüksekte duran bir süper ay, gözlemciye diğer dolunaylardan çok da farklı görünmez.
Bununla birlikte, süper ay haberleriyle motive olan birçok insan akşam saatlerinde dışarı çıkar ve doğduktan kısa bir süre sonra ufka yakın bir yerde gördükleri Ay'ın büyüklüğü karşısında hayrete düşer. Ufukta Ay'ın görünüşteki devasa büyüklüğü tamamen farklı bir fenomenden kaynaklanmaktadır: Optik bir yanılsama, Ay'ın ufka yakın bir yerde, gökyüzünde yüksekte olduğundan daha büyük görünmesine neden olur. Yani bunun süper ayın kendisiyle hiçbir ilgisi yoktur.
