Süveyş Kanalı'nın tarihi 1859 yılında Fransız Ferdinand de Lesseps önderliğinde inşa edilmesiyle başlamıştır. 1869 yılında açılan Mısır kanalı, Akdeniz ile Kızıldeniz ve dolayısıyla Hint Okyanusu arasında stratejik bir deniz bağlantısıdır. Mısır Devlet Başkanı Nasır 1956 yılında Cemal Abdünnâsır Suez Company'i kamulaştırdığında tepkiler gecikmedi.
Mısır'a karşı üç müttefik olan Birleşik Krallık, Fransa ve İsrail'in başını çektiği bir savaş patlak verdi. Dönemin iki büyük gücü (ABD ve Sovyetler Birliği) gergin bir ortamda duruma müdahil oldu. Uluslararası Süveyş Kanalı krizi, Soğuk Savaş gerilimleri, Arap-İsrail çatışmaları ve sömürgeciliğin sona erdiği bir ortamda meydana geldi.
Süveyş Kanalı ne zaman inşa edildi?
Akdeniz'i Kızıldeniz'e bağlayan bir kanal inşa etme projesi 18. yüzyılın sonlarından beri çizim tahtasındaydı. Bu proje 19. yüzyılın ortalarında Ferdinand de Lesseps tarafından ele alındı. Bu eski İskenderiye Başkonsolosu, dönemin Mısır Genel Valisi Saïd Pacha ile olan dostluğundan yararlanarak planlarını ona sundu. Uzun müzakerelerden sonra kendisine 99 yıllık bir imtiyaz verildi.
Kanalı inşa etmek için 1858 yılında Compagnie universelle du canal maritime de Suez (Süveyş Deniz Kanalı Uluslararası Şirketi)'i kurdu. Çalışmalar ertesi yıl başladı. Ancak İngiltere, Hindistan'a giden yoldaki ticari üstünlüğünü kaybetme korkusuyla çalışmalara karşı çıkmakta gecikmedi. Çalışmaları üç yıl boyunca durdurmayı başardı ama projenin hayata geçmesini engelleyemedi.
Süveyş Kanalı, 17 Kasım 1869'da III. Napolyon'un eşi İmparatoriçe Eugenie, Prusya Prensi, Avusturya İmparatoru ve bir İngiliz büyükelçisinin katılımıyla büyük bir şatafat ve törenle açıldı. 162 kilometre uzunluğundaki bu hat, deniz taşımacılığının genişlemesini sağlayacaktı.
İngiltere, Avrupa ve Asya'yı birbirine bağlayan bu deniz yolunun ticari önemini kısa sürede fark etti. Mısırlıların hisselerini satın alarak Suez Company (Süveyş Şirketi)'nin ana hissedarı haline geldi. Büyük Britanya yavaş yavaş ülke üzerinde egemenliğini kurdu ve stratejik bölgelere askerlerini yerleştirdi.
Süveyş Kanalı Krizi'nin Nedenleri Nelerdi?
1880'lerden itibaren Mısır, yavaş yavaş bağımsızlığını ilan etmesine yol açan belirgin bir milliyetçi uyanış yaşadı. 1936'da Büyük Britanya ile bir anlaşma imzalayarak Süveyş Kanalı çevresinde konuşlanmış olanlar hariç askerlerini tahliye etti. Böylece Büyük Britanya deniz yolunu savunarak kontrolü elinde tutmaya devam etti. Mısırlılar bu yayılmacı askeri varlığı pek hoş karşılamadı ve Kral I. Faruk giderek daha az sevilir hale geldi. Buna bir de 1948'de patlak veren Arap-İsrail çatışması eklenince ülke krize sürüklendi.
Ateşkesten sonra bile tansiyon yüksek kalmaya devam etti. Mısır monarşisinin yıkılmasının ardından Cemal Abdünnâsır iktidara geldi ve 1954 yılında İngiliz birliklerinin tamamen çekilmesini sağladı. Aynı zamanda, Mısır'ın yeni başkanı Asvan barajını inşa etmeyi planlıyordu ve bunun için Amerikan mali yardımı talep etti. Bu talebi reddedilince, 26 Temmuz 1956'da daha önce İngiltere ve Fransa'ya ait olan Suez Company (Süveyş Şirketi)'yi kamulaştırmaya karar verdi.
Yaşanan şok çok büyüktü. Büyük Britanya hemen tepki gösterdi. Başbakan Anthony Eden olayı ülke ekonomisi ve ticareti için bir tehdit olarak gördü. Kısa sürede Abdünnâsır'ın Cezayirli milliyetçiler yararına davranışlarının katlanılmaz hale geldiği Fransa'nın desteğini kazandı. Amerikan Başkanı Eisenhower ise çatışmada yer almayı reddetti.
Süveyş Kanalı Krizi'nin Oluşumu
Eisenhower barışçıl bir çözüm bulmaya çalışırken, Büyük Britanya ve Fransa, İsrail'in de katılımıyla Sevr'de gizlice bir araya geldi. Üç devlet bir saldırı planı hazırladı: Sınırlarında Mısır birlikleriyle zaten çatışma halinde olan İsrail, ülkeyi işgal edecekti. Bunun üzerine diğer ikisi kanalı koruma bahanesiyle müdahale edecekti. Ve anlaşıldığı üzere, 29 Ekim 1956'da İsrail ordusu Sina'yı işgal etti. Böylece Süveyş Kanalı Krizi ya da Süveyş Savaşı başlamış oldu. Fransa ve İngiltere derhal iki savaşan tarafa da askerlerini kanal bölgelerinden çekmeleri için ültimatom gönderdi. Beklendiği gibi Abdünnâsır bunu reddederek Fransız-İngiliz müdahalesi için bir bahane yarattı.
Nasırcılık, Cemal Abdünnâsır ile ilişkilendirilen bir siyasi ideolojidir. Arap milliyetçiliğini, sosyalizmi ve anti-emperyalizmi vurgular. Nasır'ın Süveyş Krizi sırasında Batılı güçlere karşı başarılı bir şekilde meydan okuması, Nasırcılığın yayılmasına ve Arap dünyasındaki popülaritesine katkıda bulunmuştur.
Bu sürpriz müdahale karşısında hazırlıksız yakalanan Eisenhower mümkün olduğunca çabuk hareket etmeye çalıştı. Soğuk Savaş'ın ortasında, bu durumun Arap devletlerinin Sovyetler Birliği'ne yönelmesine yol açacağından ciddi şekilde korkuyordu. Bu nedenle BM'ye bir ateşkes kararı alması için başvurdu. Bu çözüme rağmen, Fransız-İngiliz birlikleri kanal boyunca akın etti. SSCB, askerlerin Mısır'dan çekilmemesi halinde füzelerini ilgili ülkelere karşı kullanmakla tehdit etti. Sonunda, özellikle Macaristan'daki olaylar nedeniyle aralarındaki gerginliğe rağmen, "iki büyük" (SSCB ve ABD) çatışmayı sona erdirmeyi kabul etti.
Süveyş Kanalı Krizi'nin Sonuçları
Süveyş Kanalı krizi, çatışmanın başlamasından 10 gün sonra, 7 Kasım 1956'da resmen sona erdi. BM, ekonomik ve siyasi yaptırımlar yoluyla Büyük Britanya'nın kararına uymasını sağlamayı başardı. Fransa'nın da ateşkesi kabul etmekten başka seçeneği yoktu. Yenilgi, UNEF (Birleşmiş Milletler Acil Durum Gücü) himayesinde Aralık ayına kadar kademeli olarak bölgeden çekilen her iki devlet için de küçük düşürücü oldu.
Süveyş Krizi'nin her iki liderin kariyeri üzerinde önemli bir etkisi olmuştur. Anthony Eden'ın itibarı zedelendi ve İngiltere Başbakanlığı görevinden istifa etmesine yol açtı. Buna karşılık Abdünnâsır Arap dünyasında bir kahraman olarak ortaya çıktı ve Arap milliyetçi hareketinin karizmatik lideri olarak konumunu sağlamlaştırdı.
Abdünnâsır ise Müslüman dünyasında artan bir popülariteye sahipti. Süveyş Kanalı krizinin en büyük kazananı Mısır oldu. Kısa sürmesine rağmen Süveyş Savaşı, dönemin çeşitli gerilimlerini açıkça yansıtıyordu. 1946'dan beri devam eden Soğuk Savaş'ın merkezinde ABD ve SSCB arasındaki ilişkiler gerginliğini koruyordu. Bu bağlamda, Orta Doğu'daki nüfuzlarını giderek kaybeden Avrupalı güçler "iki büyüklere" karşı çıkamazdı. Nihayetinde bu olay, 1967'deki Altı Gün Savaşı'nda bir kez daha patlak veren Arap-İsrail çatışmalarını yeniden alevlendirmekten başka bir işe yaramadı.
