Dünyanın en eski dili nedir? Bu soru kulağa basit geliyor, ancak göründüğü kadar basit değil. "En eski dil" dediğimizde tam olarak ne demek istiyoruz? En eski yazılı dilden mi bahsediyoruz? Yoksa "İnsanlar tarafından konuşulan ilk dil neydi?" diye mi düşünüyorsunuz? Akla gelen bir diğer soru ise, günümüzde hala konuşulan en eski dil hangisidir? Yani "İnsanların konuştuğu en eski dil hangisidir?" sorusu biraz detaylıdır.
Bazılarının yanıtlarını biliyoruz, ancak hangi dilin en eski olduğunu kesin olarak söylemek zordur. Peki ya Yunanca, Farsça, Sanskritçe, Tamilce, Kantonca, Mandarin ve İbranice? Hepsi oldukça eski, ancak en eski dil veya hala konuşulan en eski dil olduğu söylenemez. Dillerin yok olduğu ve insanların konuşmaya başladıktan çok sonra yazıyı geliştirdiği düşünülürse en eski dil sorusuna nasıl cevap vermeliyiz?
Buna cevap vermeden önce elimizde kanıtı bulunan yazı dillerine bakalım.
En Eski Yazı Dili: Sümerce
Sümerce, antik Mezopotamya'nın Sümer diliydi. En eski yazı dillerinden biridir. Günümüz Irak'ındaki antik Sümer şehri Kiş'te bulunan Kiş tableti, şimdiye kadar keşfedilen en eski yazıdır. Arkeologlar tableti MÖ 3400–3100 olarak tarihlendirdi. Bu da onu 5000 yıldan eski yapıyor. En eski Sümer yazı sistemi piktografikti. Birçok Mezopotamya dilini yazmak için kullanılan çivi yazısının icadından önceydi.
Bu dönemi "ön okuryazarlık" dönemi olarak biliyoruz ve tarihçiler bunun insan okuryazarlığının kökenini temsil ettiğini düşünüyor. Ancak bu, Sümercenin dünyanın en eski dili olduğunu kanıtlıyor mu? Hayır, ama Sümercenin dünyanın en eski yazılı dili olduğunu gösteriyor. Henüz deşifre edilmemiş birçok yazı sistemi olduğunu unutmamalıyız. Orta Avrupa'nın Vinča sembolleri, Çin'in Jiahu sembolleri ve Yunanistan'ın Dispilio Tableti gibi bazıları Neolitik döneme aittir. Dilbilimciler, bu Neolitik karakterlerin bir ön-yazı sistemini temsil ettiğine inanıyor. Proto-yazı sistemleri, gelişmiş yazı sistemleri ile kıyaslanamaz.
Bu tür proto-yazı sistemleri kayıp dillerde kullanılıyor muydu? Bilmiyoruz. Ancak Sümercenin en eski yazı dillerinden biri olduğu kesindir. Sümerce izole bir dildir, yani onu daha geniş bir dil ailesinin parçası olarak sınıflandıramayız. Çin-Tibet dilleri, Dravid dilleri ve Munda dilleri dahil çeşitli dil grupları kesin kanıtı olmasa da Sümerce ile ilişkilidir. Örneğin, Türkçeden Sümerceye geçen 168 sözcük vardır. Tıpkı "ben" veya "men" gibi.
Proto Hint-Avrupa Dili
Hint-Avrupa dil ailesinde bir zamanlar en eski dil olarak kabul edilen birçok dil var. Tarihçiler ve akademisyenler bir zamanlar Yunanca ve Farsçanın en eski diller olduğuna inanıyorlardı. Daha sonra, 19. yüzyılda, William Jones ve Max Mueller gibi Indologlar, Sanskritçenin Avrupa dilleriyle birçok kök fiil paylaştığı ve onlardan daha eski olduğu için "tüm dillerin anası" olduğunu öne sürdüler.
Fakat Yunanca, Farsça ve Sanskritçe gibi diller ortak bir ataya mı sahipti? Öyleydi; Proto-Hint Avrupa dili, tüm Hint-Avrupa dillerinin gerçek anasıydı. Dilin MÖ 4500 – MÖ 2500 yılları arasında konuşulduğu düşünülmektedir. Daha yakın tarihli araştırmalar, Hint-Avrupa ailesindeki en eski dil dalının birçoğu yok olmuş Baltık dilleri olabileceğini ortaya koyar. İstisnalar Litvanca ve Letoncadır.
Sanskritçe, Litvanca gibi, Proto-Hint Avrupa dilinin bazı arkaik özelliklerini barındırıyor. Ancak Litvancadan farklı olarak, büyük ölçüde dini törenlerle sınırlıdır. Hindistan ve Nepal'de ana dili Sanskritçe olan iki milyon insan var. Litvanca ve Sanskritçe, Hint-Avrupa dil ailesindeki en eski dil olmaya adaylar. Antik Proto Hint-Avrupa diline en yakın benzerliğe sahipler.
Proto-Hint Avrupa, Avrupa ve Asya'da konuşulan geniş bir dil ailesinin kök dilidir. Ancak dünyanın en eski dili o mu? En eski dilin ne olduğunu bulma arayışımızda hayati bir ipucunu kaçırıyor muyuz? Homo Sapiens Afrika'da ortaya çıktıysa en eski dilin Afrika'da olması gerekmez mi?
Khoisan Dil Ailesi
Afrikalı bir avcı-toplayıcı topluluğu olan Hadza insanları, son zamanlarda sağlık ve beslenme araştırmalarının konusu oluyor. Bilim adamları, insanların beslenme alışkanlıklarının nasıl geliştiğini anlamak için onların beslenmelerini araştırır. Hadza'nın konuştuğu dil insanlığın bilinen en eski dillerden biri olabilir. Hadza dili, Khoisan dil ailesinin bir üyesiydi. Ancak, artık sadece 1000 kişinin konuştuğu izole bir dil olarak kabul ediliyor. Ayırt edici özelliği, konuşurken çıkan klik sesleridir.
Hazda gibi Khoisan dilleri klik sesleriyle biliniyor. Bir örneği 48 klik ünsüzüne sahip Juǀʼhoan dilidir. Güney Afrika'nın Bantu kabilelerinin dillerinde de Khoisan dilinden benimsedikleri klik ünsüzleri var. Konuşma kalıpları nedeniyle, birçok dilbilimci bunların dünyadaki ilk diller arasında olduğunu teorileştiriyor.
Fakat arkaik bir konuşma tarzını kullanmaları Khoisan ve Hadza dillerini en eski diller mi yapıyor? Kesin değil. İnsanlarda ilk dilin klik sesinden oluştuğunu söylemek zordur. Klik seslerinin Afrika'ya özgü olduğu dolayısıyla en eskisi olduğu argümanı zayıftır. Bantu kabileleri onu Khoisan insanlarından benimsediler. Belki Khoisan da onu daha eski bir dilden benimsedi?
Ancak bölgedeki diğer Afrika dillerinde klik sesleri yoktur. Klik sesleri bir dil grubundan diğerine yayılabilir, bu durum onları en eski yapmaz. Khoisan dillerinin icadından önce, daha eski bir dili konuşan insanlar Afrika'dan göç etmiş olabilir. Öyleyse en eski dili hiç bulabilecek miyiz?
Öyleyse En Eski Dil Nedir?
Tarihteki en eski dili bulmak zor. Örneğin, bugün dünyanın en popüler dili olarak modern İngilizce, Shakespeare çağındaki İngilizceden farklıdır. Dünyanın en eski dillerinden Türkçe zaman içinde büyük oranda değişti. Bir zaman makinesi yaratıp zamanda geriye yolculuk etsek atalarımızla iletişim kurmakta zorlanırdık.
Klasik Sanskritçe, Vedik Sanskritçeden önemli ölçüde farklıdır, ikincisi en az bin yıl daha eski. Modern Farsça ve Kantonca konuşanlar için de öyle. Diller gelişir ve birçoğu yok olur. Bu yüzden tarihteki en eski insan dilini bulmak zordur. Yine de şu anda Sümerce konu en eski dil olduğunda elimizdeki en modern ve uygun adaylardan biridir.