Bizans İmparatorluğu İmparatoriçesi Theodora, olması gerektiği kadar tanınmayan önemli bir tarihi karakterdir. Theodora, ideallerine ve değerlerine olan bağlılığı, diplomatik yetenekleri ve akıllıca siyasi manevraları sayesinde Bizans İmparatorluğu'nun güçlü bir İmparatoriçesiydi. Kocası İmparator I. Justinianus, özellikle kadınların rollerinin ve statülerinin ciddi şekilde kısıtlandığı 1. yüzyılda, ona tarihte neredeyse eşi benzeri görülmemiş bir saygı ve eşitlik düzeyi sağlamıştır.
Birlikte çalışarak Bizans İmparatorluğu büyüdü ve zenginleşti, aynı zamanda insan haklarının ve özellikle de kadın haklarının ilerlemesi için zemin hazırladı. İmparatoriçe Theodora, hayata bir çiftçi olarak başlamasına rağmen, konumunu sosyal programlarda ve hukukta reformlar yaparak toplumun en altındakilerin çıkarlarını ilerletmek için kullandı. Yeni yasaları ve yargı reformları imparatorluğu daha açık ve ahlaki hale getirdi ve en çaresiz vatandaşlar için güvenceler oluşturdu.
İmparatoriçe Theodora'nın Oyunculukla Geçen Erken Yaşamı
Theodora'nın çocukluğuna dair ayrıntılar çok azdır. Özellikle tarihçi Prokopius'un 558 tarihli Gizli Tarih (Secret History) kitabı bu analiz için birincil kaynaktır. Prokopius'un kitabı, I. Justinianus ve Teodora'nın kamusal ve özel yaşamı hakkındaki iddialarının bir temsilidir.
Teodora'nın MS 500 civarında doğması onu Yunan diasporası arasına yerleştiriyor. Konstantinopolis Hipodromu'nda bir ayı bakıcısı olan babası Acacius'un adı Prokopius tarafından Gizli Tarih'te geçmektedir. Theodora'nın annesinin adını bilmiyoruz ama eğlence sektöründe, özellikle de dans ve tiyatro dünyasında çalıştığını biliyoruz. Theodora'nın yanı sıra Anastasia ve Comito da kız kardeşleriydi. Babası ölmüş ve annesi yeniden evlenmişti, bu yüzden kızlarını tek başına büyütmek zorunda kaldı; nihayetinde onları oyunculuk için eğitti. Theodora gösteri dünyasındaki kariyerine henüz on beş yaşındayken başladı. Ancak o zamanlar oyunculuk mesleği genellikle cinsel içerikli faaliyetlerle ilişkilendiriliyordu.
Theodora 18 yaşındayken yüksek rütbeli bir Romalı subay olan Hecebolus'a aşık oldu; evlendiler ve Hecebolus Libya'daki Pentapolis şehrini fethettikten sonra Theodora da onun peşinden Kuzey Afrika'ya gitti. Yine de aşkları uzun sürmeyecek gibi görünüyordu. Her şey Hecebolus'un kırılmış ve hırpalanmış Theodora'yı terk etmesiyle sonuçlandı.
Theodora kalıcı olarak Mısır'ın İskenderiye şehrine yerleşti. İskenderiye'de Miaphysite Patriği Timothy Salophakiolos ile tanışmış, yerel çileci topluluğa dahil olmuş ve Monofizitizm ile tanışmış olabilir. Kristolojik olarak konuşursak, monofizitizm Mesih'in sadece ilahi doğaya sahip olduğunu savunur. Monofizitler Ortodoks Bizans İmparatorluğu'nun düzenli zulmüne maruz kalmıştır.
Dini inançlarında güçlü olan Teodora 522 yılında Konstantinopolis'e döndü ve yün iplikçiliği yaparak geçimini sağladı. Bizans İmparatorluğu'nun gelecekteki imparatoru ve nihai kocası Justinianus'la da bu sıralarda tanıştı.
İmparatorluk Evliliği: Bizans İmparatoriçesi Olmak
Justinianus ve Theodora'nın nasıl tanıştığına dair bilgi eksikliği vardır, ancak tarihsel anlatılar Justinianus'un onun güzelliğinden etkilendiği ve onu metresi olarak aldığı konusunda hemfikirdir. Öte yandan, Konstantin döneminden kalma bir Roma yasası soyluların oyuncularla evlenmesini yasaklıyordu. Bu dönemde Justinianus'un amcası ve Bizans İmparatorluğu'nun imparatoru olarak selefi Justin hüküm sürüyordu.
İmparator Justin, oğlu geleceğin imparatoru Justinianus'un baskısı nedeniyle, rehabilite edilmiş aktrislerin gelecekte imparatorun izniyle konumları dışında yasal olarak evlenmelerine izin veren yeni yasalar çıkardı. Aynı kural, bu oyuncuların kızlarının herhangi bir sosyal statüye sahip erkeklerle evlenmesine de izin veriyordu; Theodora'nın gayrimeşru kızı (adı o zamandan beri bilinmemektedir) bu şekilde kraliyet ailesinin bir üyesiyle evlendi. Prokopius tarafından kaydedildiği üzere, Theodora'nın kocası Hecebolus ile Kuzey Afrika'da bir kız çocuğu doğurduğu bildirilmektedir. Ayrıca, patrisyenler yalnızca başka patrisyenlerle evlenebildikleri için, Theodora patrisyen konumuna yükseltilmiştir. Justin'in fermanının 524 yılında yürürlüğe girmesinden kısa bir süre sonra, Justinianus Theodora ile evlendi.
Düğünlerinden sadece iki yıl sonra, 527'de Justinianus tüm Roma İmparatorluğu'nun imparatoru olurken, Theodora da Doğu Roma İmparatorluğu'nun imparatoriçesi oldu. Devlet konseylerinin aktif bir üyesiydi ve sık sık kocası ve İmparatorla fikirlerini, tercihlerini ve siyasi yöntemlerini tartışıyordu.
Justinianus yolsuzlukla mücadele yasası Novel 8.1'i hazırlarken imparatoriçeden "tartışmalarımdaki ortağım" diye bahsetmiş ve taşra memurlarının hem imparatora hem de imparatoriçeye bağlılık yemini etmelerini şart koşmuştur. Theodora'nın üstün zekası ve siyasi öngörüsü, hiçbir zaman resmi olarak eş hükümdar olarak adlandırılmamasına rağmen nüfuzunu korumasını sağladı. Güçlü bir iradeye ve liderliği ele alma yeteneğine sahipti. 532'deki Nika Ayaklanması, onun güçlü (ve savaşçı) bir tepki için verdiği tavsiyeler sayesinde bastırıldı ve sonuçta imparatorluk korundu.
Nika Ayaklanması ve Theodora'nın Ünlü Konuşması
Ocak 535'te Konstantinopolis Hipodromu'nda yapılan bir araba yarışı sırasında, imparatorluktaki iki rakip siyasi grup olan Maviler ve Yeşiller arasında bir isyan patlak verdi. Başta savaş arabası yarışları olmak üzere çeşitli spor dallarında yarışan ve üniformalarının rengiyle tanınan birkaç grup vardı. Justinianus'un yönetimi sırasında Maviler ve Yeşiller geriye kalan tek önemli siyasi gruplardı.
Oyunlar sırasında düzeni sağlamak için imparatorluk birlikleriyle işbirliği yapan bu iki grup, sadece yarışlar için mali destek sağlamakla kalmadı, aynı zamanda kendileri için de önemli bir siyasi nüfuz kazandı. Kraliyet aileleri, özellikle de Bizans tahtında hak iddia edenler de onların yanında yer aldı.
13 Ocak 535'te yarış başladı. Yarışların bitişindeki tezahüratlar "Mavi" ve "Yeşil" çeşitlemelerinden tek bir Nίκα'ya dönüştü. Kalabalık, "Fethet!" anlamına gelen "Nika" diye kükredi ve kraliyet konutuna saldırı başlattı. Takip eden beş gün boyunca şehrin büyük bölümü saldırı altında tutuldu.
Justinianus'un Bizans topraklarını genişletme ve devasa mimari projeler gerçekleştirme planlarını finanse etmek için yürürlüğe koyduğu vergi artışları ayaklanmanın temel nedeniydi. Dönemin siyasi liderleri ayaklanmayı durdurmak için çaresiz olduklarını anladıklarında, Justinianus ve Theodora'yı şehri terk etmeye çağırdılar. Tutuklular serbest bırakıldı, binalar ve altyapı isyancılar tarafından yakıldı. Ayasofya ve diğer önemli simgeler de dahil olmak üzere şehrin büyük bir kısmı hızla yandı.
Theodora 18 Ocak'ta İmparatorluk Konseyi Nika'daki olayı ele almak üzere toplandığında oradaydı. Daha sonra konseye aşağıdaki açıklamayı yaptı:
Lordlarım, içinde bulunduğumuz durum, bir kadının bir erkeğin meclisinde konuşmaması gerektiği yönündeki geleneğe uymama izin vermeyecek kadar ciddi. Çıkarları büyük bir tehlikeyle karşı karşıya olanlar, gelenekleri değil, yalnızca en akıllıca hareket tarzını düşünmelidir.
Benim görüşüme göre, bizi güvenliğe ulaştıracak olsa bile, kaçmak doğru bir yol değildir. Bu dünyaya doğmuş bir insanın ölmemesi mümkün değildir; ama hüküm sürmüş biri için kaçak olmak tahammül edilemez bir şeydir. Hiçbir zaman bu mor cübbeden mahrum kalmayacağım ve benimle karşılaşanların bana imparatoriçe demedikleri günü görmeyeceğim.
Eğer kendinizi kurtarmak istiyorsanız, lordum, bunda bir zorluk yok. Biz zenginiz; şurada deniz var, şurada da gemiler. Yine de bir an için düşünün, bir kez güvenli bir yere kaçtığınızda, bu güvenliği seve seve ölümle değiştirmez misiniz? Bana gelince, kraliyet morunun en asil kefen olduğu deyişine katılıyorum.
Bu, İmparatoriçe Theodora'nın 523 yılındaki Nika Ayaklanması sırasında kocası Justinianus ve konseyine yaptığı konuşmadır. Kaynak: JSTOR
Teodora halkına kalmalarını ve büyük askeri güçlerle şehri korumaya çalışmalarını tavsiye etmeseydi, Bizans İmparatorluğu'ndaki siyasi karışıklık önlenebilirdi. Nika Ayaklanması'ndan sonra Justinianus ve Theodora Konstantinopolis'i yeniden inşa etmiş, su kemerleri, köprüler ve en ünlüsü Ayasofya olan yaklaşık 25 kilise inşa etmişlerdir.
Theodora Zamanındaki Sosyal Reformlar ve Kadın Haklarının Ortaçağ Kökenleri
Kadın hakları konusunda öncü olan İmparatoriçe Theodora'ya çok şey borçluyuz. Muhtemelen genç bir kadın olarak dönemin kurumsal yapısı tarafından ayrımcılığa uğraması nedeniyle İmparatorlukta kadın haklarının ilerlemesini savunmak zorunda hissetmiştir. Corpus Juris Civilis olarak bilinen Roma hukukunda yer alan bir dizi yasal reformu genişleterek İngiliz Ortak Hukuku, Amerikan Anayasası ve hatta modern uluslararası kamu hukuku da dahil olmak üzere Batı hukuk geleneğinde kadın hakları için bir çerçeve geliştirdi.
Dahası, tecavüz İmparatoriçe Theodora tarafından idamlık bir suç haline getirilmiştir. Rütbesi ya da konumu ne olursa olsun odada bulunan herkes bu düzenlemeye tabi tutuldu ve tecavüzcü tüm mal varlığını tecavüze uğrayan kişiye vermek zorunda kaldı.
İmparatoriçe Theodora, kadınların boşanma davalarına katılmalarına izin vererek, fuhuşa zorlanmalarını yasaklayarak ve kadınların miras ve mülk edinme hakları için yasal korumalar getirerek imparatorluğunda kadınların statüsünü yükseltmiştir. İmparatoriçe Teodora, fahişeler ve tecavüz mağdurları için güvenli evler inşa etmiş ve imparatorluğun Asya yakasındaki evsizleri Çanakkale Boğazı'nda beslemiştir.
Monofizitlere yönelik sert muameleye rağmen İmparatoriçe Teodora, İmparatorluğun Ortodoks olmayan Hristiyanlarının sadık bir koruyucusu olmaya devam etmiştir. İmparatoriçe Teodora'nın Justinianus üzerindeki etkisi ve otoritesi, kocasının sadık bir Ortodoks Hıristiyan gibi görünmesine rağmen uzlaşma sürecini mümkün kıldı. Monofizit inancı, İmparatoriçe Teodora tarafından korunmuş ve taraftarlarının dini ayinler için güvenli yerler bulmalarına da yardımcı olmuştur. Mafizit bir din adamı olan Anthimus'un Konstantinopolis Patriği olarak atanmasında etkili olmuş ve ayrıca Sykae antik kentinde bir Mafizit manastırı kurmuştur.
Ancak Theodora'nın başarıları Prokopius'un Gizli Tarihi tarafından gizlenmiştir. Sığınma evlerindeki kadınlardan bazıları kitabın tasvir ettiği korkunç koşullardan duvarlara tırmanarak kaçmaya çalışmıştır. John Malalas ve diğer tarihçilere göre Theodora "kadınları korkunç köleliklerinin yükünden kurtarmıştır". Mısırlı Kıpti piskopos Nikiu'lu John yüzyıllar sonra İmparatoriçe'nin "kadınların fuhuş yapmasına son verdiğini ve her şehirden uzaklaştırılmaları için emir verdiğini" yazmıştır.
Ayrıca, pek çok kişi onun siyasi rakiplerine, özellikle de kendisine, kocasına ya da iktidarlarına tehdit oluşturanlara karşı acımasız davrandığını düşünüyordu. Justinianus'un ölümünden sonra yerine geçecek olan cesur general Belisarius'tan intikam alması buna bir örnektir.
Ancak Prokopius'un Gizli Tarih'i dışında bu spekülasyonların hiçbirinin herhangi bir kanıtla desteklenmediğini unutmamak gerekir. Prokopius'un İmparatoriçe Theodora'ya karşı öfke beslediği bir sır değildir; onu ve kocasını Bizans İmparatorluğu tarihindeki en kötü otoriteler olarak tanımlaması meşhurdur.
Theodora'yla ilgili tüm kaynakların erkekler tarafından yazıldığını ve Bizans kültüründe her zamanki itaatkâr ev kadını rolünü oynamayan herhangi bir kadının, açıkça kötülenmese bile, hor görüleceğini akılda tutmak önemlidir.
İmparatoriçe Theodora'nın Kalıcı Mirası
Muhtemelen kanser ya da kangrenden, İmparatoriçe Theodora 548 yılında vefat etti. Justinianus onun ölümüyle o kadar yıkılmıştı ki bir daha asla evlenmedi. Ne Justinianus'un ne de İmparatoriçe Theodora'nın çocuğu oldu. Kızı ve torunları evlilik dışı doğmuş olsalar da, Justinianus onlara hükümette önemli roller verdi.
Justinianus kendi teolojik görüşlerine rağmen Monofizitleri İmparatoriçe Teodora'nın yaptığı gibi desteklemeye devam etti. İmparatorun, Theodora'nın ölümünden sonra da iyi bir lider olmaya devam etmesine rağmen, hiçbir zaman Theodora'yla birlikte imparatorluğu yönettikleri dönemdeki kadar güçlü olmadığı açıktı. Theodora'nın ölümünden sonra bile Justinianus kadın haklarının güçlü bir destekçisi olarak kalmıştır ve bu durum birkaç önemli yeni yasayı yürürlüğe koymasıyla örneklenmektedir.
İmparator ve İmparatoriçe Theodora, imparatoriçenin toprağa verildiği Kutsal Havariler Kilisesi de dahil olmak üzere Konstantinopolis'te birçok güzel kilisenin inşasından sorumluydu. Kuzey İtalya'nın Ravenna kentindeki San Vitale Bazilikası, ölümünden bir yıl önce tamamlanmıştır ve Theodora ile Justinianus'un çarpıcı mozaiklerine sahiptir.
