Kara Ölüm, yalnızca birkaç yıl içinde 25-50 milyon Avrupalıyı yok etmiş (Dünya genelinde tahmini 75-200 milyon) tarihteki en ölümcül hıyarcıklı veba salgınıdır. Salgının çaresizliğinde kent yöneticileri bulabildiği her doktordan yardım istedi. Bunlar ya ikinci sınıf doktorlar ya da sınırlı deneyime sahip genç doktorlardı. Bir de hiçbir tıp eğitimi almamış yeni bir doktor türü vardı: Veba doktorları. Veba doktorlarını cazip kılan vebalı bölgelere girmeye ve ölü sayısını hesaplamaya istekli olmalarıydı. 250 yıl vebayla savaştıktan sonra 17. yüzyılda bir koruyucu veba giysisi geliştirildi. Ancak sanıldığı kadar etkili olmadı.
Veba doktorları
Bu kişiler tamamen deri giysi, yanan otlarla dolu gaga benzeri bir maske ve bir silindir şapka giydiler. Şapka doktor olduğunu gösteriyordu. Bir veba doktorunun veya Medico della Peste'nin birincil sorumluluğu hastaları iyileştirmek veya tedavi etmek değildi. Yaptıkları Kara Ölüm'ün zayiatlarını takip etmek, ara sıra otopsilere yardım etmek veya ölüler ve ölmekte olanların vasiyetlerini işlemek gibi idari ve zahmetli işlerdi. Şaşırtıcı değil ki bu durum bazı veba doktorlarının hastanın mali durumundan yararlanmasına ve vasiyetname ile kaçmasına yol açtı. Ancak yine de bu veba muhasebecilerine saygı duyuluyor ve hatta bazen fidye için kaçırılıyordu.
Bizzat yerel belediyelerin çalıştırdığı bu veba doktorları her kesim insana servis verdi ancak bazen varlıklı olan hastalara kendi icat ettikleri tedavi ve tentürleri de uyguladılar.
Özel giysinin icadı
Kara Ölüm'e yol açan vebanın ne olduğu ve nasıl yayıldığı doktorlar ve kurbanlar tarafından uzun süre bilinemedi. 17. yüzyıla gelindiğinde doktorlar bulaşmanın kötü kokulu hava yoluyla olduğuna inanıyordu. Buna miasma teorisi denildi. Bazı koruyucu giysiler kullanılıyordu ancak veba doktoru ile özdeşleşmiş o eşsiz giysi 1619'da XIII. Louis'nin başhekimi Charles de Lorme tarafından icat edilecekti.
De Lorme ünlü kostüm hakkında şunları yazdı:
"Burun yarım ayak uzunluğunda, gaga şeklinde, parfümle dolu… Paltonun altına Fas derisinden (keçi derisinden) yapılmış çizmeler giyiyoruz…ve pürüzsüz deriden kısa kollu bir bluz…Şapka ve eldivenler aynı deriden yapılmışlardır…gözlerin üzerinde gözlükler vardır."
De Lorme, kötü kokulu buharın giysi liflerine yapışarak hastalığı yaydığına inandığından miasmaları tümüyle engellemek için mumlu deri ceket, tozluk, çizme ve eldivenden oluşan bir üniforma tasarladı. Giysi, vücut sıvısını defetmek için süet denilen sert beyaz hayvansal yağ ile kaplandı. Veba doktoru ayrıca doktor olduğunu göstermek için büyük bir siyah şapka taktı.
Tanrının cezası
Tüm veba doktorlarının uzun bir ahşap çubuğu vardı. Onunla hem hastasını dokunmadan muayene ediyor hem de bazen çaresiz ve saldırgan olanları savuşturuyordu. Bazı hastalar vebanın Tanrı'dan gönderilen bir ceza olduğuna inandı. Günahlarına kefaret için veba doktorundan bastonla kendilerini "kırbaçlamasını" istediler.
Veba doktoru kötü kokulu hava için kafur, nane, karanfil ve mür gibi tatlı ot ve baharatlar kullandı ve bunu kuşa benzer kıvrık gagalı maskesine doldururdu. Otlar bazen maskeye konulmadan önce yakılır, böylece dumanın veba doktorunu koruduğu düşünülürdü. Ayrıca yuvarlak cam gözlük taktılar. Gözlük ve maske başa şapka ve deri kayışla bağlandı. Ancak ürkütücü bir görünümü olan elbise hayati bir kusura sahipti: Gagaya açılan hava delikleri çoğu veba doktorunun hastalığa yakalanmasına ve ölmesine neden oldu.
De Lorme 96 yaşına kadar yaşadı ancak çoğu veba doktoru çok kısa bir ömür sürdü ve hasta olmayanlar bile tedbir için yalnız başına yaşamak zorunda kaldı.
Veba doktorunun korkunç tedavileri
Hıyarcıklı vebayı tedavi etmeye çalışan doktorlar sadece korkunç belirtileri inceleyerek hastalık hakkında yeterli bilgi edinemediği için sık sık otopsi yapmaya izin verilirdi. Ancak otopsiler de pek bir şey vermeyince devreye veba doktorları girdi.
Veba doktorları bazı şüpheli, tehlikeli ve yorucu tedaviler kullandı. Bu doktorlar büyük ölçüde vasıfsızdı. "Gerçek" bir doktor olmadığından tıbbi bilgiden ve bilimsel yaklaşımdan yoksundu. Tedaviler ya tuhaf ya da gerçekten korkunçtu:
Boyunda, koltuk altında ve kasıkta çıkan yumurta büyüklüğündeki irin dolu kistleri veya "hıyarcıkları" insan dışkısıyla kaplayarak daha fazla enfeksiyona neden oldular. Ayrıca irini boşaltmak için kan akıtma ve hıyarcığı delme yöntemini denediler. Her ikisi de oldukça acı vericiydi.
Ancak bunlar en acı verici olanı değildi: Hastaların üzerine cıva döküp fırına koydular. Hem cıva hem de fırının ısısı hastalığı öldürecekti. Ancak cıva zehirliydi ve fırının ısısı ciddi yanıklara neden oluyordu. Ölümü hızlandırdı. Ayrıca bağırsakları boşaltmak ve hastalığı atmak için güçlü müshiller verdiler ve sebep olduğu şeyse su kaybından ölmekti.
Kara Ölüm nasıl tedavi edildi?
Bugün hıyarcıklı ve ardından pnömoni gibi vebalara fareler ve pireler tarafından taşınan ve kentsel ortamda yaygın olan Yersinia pestis bakterisinin neden olduğu biliniyor. Dünya'da bilinen son bubonik veba salgını 1924'te Los Angeles'ta meydana geldi. Artık antibiyotikler ile hastalık tedavi ediliyor.
Veba doktorunun korkutucu giysisi ve daha da korkunç tedavi yöntemleri geçmişte kaldı ancak veba doktorlarının hasta olanları sağlıklıdan ayırma, mikroplu olanları yakma ve tedaviler deneme konusundaki istekliliği tarihin kalıcı sayfalarına yerleşti.
Kaynakça:
- https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMp2011418
- https://academic.oup.com/jhmas/article-abstract/XX/3/276/779506
- https://www.cbc.ca/news/canada/newfoundland-labrador/renaissance-ppe-plague-doctors-1.5687152