"Uzun zamandır kararsız ve adeta sürüklenmekte olan imparatorluk… sonunda ele geçirildi ve istikrara kavuştu." Bu giriş paragrafından itibaren, Suetonius'un Roma hükümdarı Vespasianus (Vespasian)'un dair anlatısının tonu belirlenmektedir. Savaş ve entrika, yıkım ve restorasyon, dram ve – düşünüldüğünden daha sık olarak – komedi Vespasianus'un yönetimini karakterize eder. Nihayetinde bu, hayatı Roma'nın imparatorluk tarihinin ilk yarım yüzyılının çalkantılı akımları tarafından şekillendirilen bir adamın ve onun Roma dünyasına yeniden düzen getirme çabasının öyküsüdür.
Neron'un megalomanisinin yıkımlarından hala muzdarip olan ve bir yıl süren acımasız bir iç savaşla harap olmuş Roma'yı devralan Vespasianus kadar imparatorluk ve başkent üzerinde kalıcı, efsanevi bir iz bırakan çok az hükümdar vardır.
Alevler İçindeki İmparatorluk: Neron, İç Savaş ve Vespasianus'un Yükselişi
MS 68 yılına gelindiğinde, İmparator Neron'a karşı sabır tükenmek üzereydi. Bu adam Roma yanarken oyun oynamamış olabilir, ancak sadece 4 yıl önce şehrin büyük bir bölümünün yok edilmesinden kazanç sağladığı kesinlikle doğrudur. Eşitler arasında birinci (primus inter pares) rolünü unutan imparator, Oppian ve Palatine Tepelerinin bir kısmını kapsayan ve Domus Aurea ya da Altın Ev olarak bilinen muazzam bir saray kompleksi inşa etti. Buna hükümdarın devasa bir metal heykeli de dahildi.
Durum düpedüz isyan noktasına kadar tırmandı. Bu süre zarfında Gallia Lugdunensis valisi Gaius Vindex isyan etti ve kontrol için çılgınca bir mücadele başladı. Senato tarafından devlet düşmanı ilan edilen ilk imparator olan Neron, Roma'yı terk etti ve MS 9 Haziran 68'de, rekabet halindeki hakimiyet mücadelesinin ortasında intihar etti. Son nefesine kadar alçakgönüllü olan imparatorun son sözleri uygun bir şekilde narsisistik bir ağıttı: "Ah ne sanatçılar benimle birlikte ölüyor."
Ardından gelen hakimiyet mücadelesi nedeniyle bu yıl "Dört İmparator Yılı" olarak bilinir. Roma tahtı için dört rakip olan Galba, Otho, Vitellius ve Vespasianus, hızlı bir sırayla siyasi besin zincirinin tepesine yükseldiler. Vespasianus'un rakiplerinin her birinin başarısızlıkları, Roma imparatorluk siyasetinin iç işleyişine ve güçlü bir orduyu korumanın önemine ışık tutmuş, sonunda Vespasianus'un kendi başarısının gerçek doğasını ortaya çıkarmıştır. Augustus'un Marcus Antonius ve Kleopatra'yı neredeyse bir yüzyıl önce bozguna uğratmasından (Aktium Muharebesi) bu yana yaşanan ilk iç savaş, imparatorluğun bir sırrını ortaya çıkarmıştı: Tacitus'a göre, artık "Roma'dan başka bir yerde imparator olunabileceği" açıktı. Ordunun kral yapıcı olarak gerçek otoritesi açığa çıkmıştı.
Bir Roma İmparatorunun Yaratılışı: Vespasianus'un Kariyeri
Üçüncü yüzyıl tarihçisi Cassius Dio, Vespasianus'un "taht için doğduğunu" iddia etse de, yeni Roma hükümdarı aslında mütevazı bir yetiştirilme tarzına sahipti. Ailesi Romalı olmaktan ziyade İtalyan'dı ve atlı sınıfına mensuptu. Vespasianus ailesinin kanun yapıcı olan ilk üyesiydi. Vespasianus'un ilk dönemi bu mütevazı kökenleri yansıtıyordu ve ilerlemesi biraz zaman aldı.
Vespasianus'un ününü kazandığı yer orduydu. Bu aile geleneğinde vardı; babasının büyükbabası yüzbaşılığa kadar yükselmiş ve MÖ 48'de Pharsalus Muharebesi'nde (kendi tarafının Jül Sezar tarafı tarafından ağır bir yenilgiye uğratıldığı) Büyük Pompey'in tarafında savaşmış ünlü bir askerdi.
Vespasianus, cursus honorum olarak bilinen imparatorluk hizmeti şartının bir parçası olarak Trakya, Girit, Almanya ve Britanya'da görev yaptı. MS 51 yılında konsüllüğe terfi etti ve Africa Proconsularis (modern Tunus ve Libya'nın kıyı bölgelerinin çoğunu kapsar) bölgesinin kontrolü kendisine verildi. İmparatorun sanatsal gezisini izlemek için Neron ve maiyetine Yunanistan'a kadar eşlik etti (Neron'un resitallerinden birinde uyuyakaldığında gözden düştüğü rivayet edilir) ve siyasetin dışına sürüklendi.
Yahudiye'nin Fethi
MS 66 yılında, sürgünden döndükten sonra Neron, Vespasianus'u doğuya gitmesi ve Yahudiye bölgesinde yükselen isyanı bastırması için görevlendirdi. Paraya ihtiyacı olan Neron, Yahudiye'nin yöneticisi Gessius Florus'a Kudüs'teki Tapınak'ta saklanan hazinelere el koymasını emreder. Bu kutsala saygısızlık, eyaletin çoğunluğu Yahudi olan nüfusu arasındaki dini gerginlik ve genel yoksulluğun altında yatan nedenlere ek olarak. Şiddet, bir Roma kafilesinin pusuya düşürülmesi ve Beyt Horon Muharebesi'nde yaklaşık 6.000 askerinin öldürülmesiyle patlak verdi.
Roma, isyanı bastırmak için oğlu Titus'un eşlik ettiği Vespasianus'u atadı. Yahudilerin ilk zaferi kısa sürdü çünkü isyancılar tarafından hızla geri püskürtülmeye başladılar. Bölge MS 67 yılında Vespasianus ve Titus tarafından geri alındıktan sonra, Yahudilere sadece Kudüs'ü korumak kalmıştı. MS 69 yılında iç çatışmalar patlak verince Vespasianus Yahudilerin kutsal kentini kuşatmaktan vazgeçti.
Oğlu Titus, kentin ve Tapınağın meşhur yağmasını da içeren babasının görevini tamamladı. Kuşatmayı sona erdirmek için yedi ay gerekti. Kaynaklara göre, ayaklanma sırasında bir milyondan fazla Yahudi öldürüldü ve çok daha fazlası köle olarak satıldı.
Vespasianus ve İmparatorluğu Hakkındaki Kaynaklar
Vespasianus'un askeri zaferlerine odaklanan kariyeri gibi, Vespasianus İmparatorluğu'nun yönetimi hakkında da çok az şey bilinmektedir. Ancak, "Vespasianus'un Otoritesini Düzenleyen Kanun" olarak da bilinen lex de imperio Vespasiani, büyük bir mermer levha üzerine yazılmıştır ve şu anda Roma'daki Capitoline Müzesi'nde sergilenmektedir. Bu belgeden günümüze ulaşan sekiz bölüm, Vespasianus'un İmparator olarak konumunu meşrulaştırmak için kullandığı Roma yasalarını özetlemektedir. Altıncı madde en önemlisidir çünkü hükümdarın herhangi bir kurala tabi olmadığını belirtmektedir. Anayasaya uygunluk iddiaları çok ileri bir adım olabilmektedir.
Onun varlığına ışık tutan yüksek kaliteli materyallerin bolluğu büyük bir şanstır. Tacitus tarafından yazılan Histories, dağınık yapısına rağmen muhtemelen dönemin en başarılı tarihsel anlatısıdır; günümüze sadece 5 kitap ulaşmıştır. Üçüncü yüzyılın ilk yarısında yaşamış olan Yunanlı senatör Cassius Dio'nun yazılarında Vespasianus'un yönetimine dair parça parça da olsa ek bir açıklama bulunabilir. Tarihçi Suetonius, Vespasianus'un hayatının tartışmasız en ilginç anlatısını sunmaktadır. Seks ve skandal hikayeleri, imparatorluk tarihinin büyük hikayesiyle (savaş ve siyasi entrika) iç içe geçerek Jül Sezar'dan Domitianus'a kadar Roma hükümdarlarının biyografilerini canlandırmaktadır.
Flavius Josephus, Vespasianus'un hükümdarlığı, özellikle de Yahudi Savaşları hakkında faydalı bir anlatım sunmaktadır. Yahudi bir general olan Josephus, başlangıçta isyan sırasında Romalılara karşı savaşmıştı. MS 67 yılında, kendisi ve birlikleri Jotapata şehrinde kuşatılmıştı. Askerleri bir mağarada gizlenir ve teslim olup olmayacaklarına karar vermek için kura çekerler. Bu kuranın amacı, önce herkesi sonra da kendisini öldürmekten sorumlu olacak kişiyi belirlemekti. Masada'daki lanetli Yahudi kalesinde de benzer şekilde korkunç bir oyunun oynandığı bilinmektedir.
İmparatorluk Başkenti: Vespasianus ve Roma'nın Restorasyonu
Vespasianus Roma imparatoru olduğunda, Büyük Roma Yangını'nın yaralarını sarmaya çalışan ve MS 68 ve 69'da sokaklarda yoğun hizip çatışmalarının patlak verdiği bir iç savaşın izlerini taşıyan bir şehir devraldı. Böylece, kendisinden önceki Augustus gibi, bu hükümdara da imparatorluğu onarma görevi verildi. Birincil hedeflerinden biri Roma'yı halka geri verdiğinin görülmesiydi; Neron'un savurganlıklarının tarihe gömülmesi gerekiyordu (tıpkı damnatio memoriae'nin acısını çeken imparatorun kendisi gibi). Domus Aurea'nın arazisi yeniden açıldı. Neron'un devasa anıtının bir zamanlar üzerinde durduğu göl dolduruldu ve anıt güneş tanrısı Helios'un bir anıtına dönüştürüldü.
Bunun üzerine Flavian Amfitiyatrosu ya da bugün daha yaygın olarak bilinen adıyla Kolezyum inşa edildi. Amfitiyatrolar arasında (Vespasian'ın projeyi başlatmasından 8 yıl sonra Titus tarafından MS 80 yılında tamamlanan) bu amfitiyatro 50.000'den fazla kişiyi ağırlayarak şimdiye kadar inşa edilen en büyük amfitiyatro oldu. Gladyatör savaşları, vahşi hayvan avları ve toplu infazlar da dahil olmak üzere pek çok kamusal etkinlik burada gerçekleştirilmiştir. Bu mimari ifade, yeni hükümdarın Roma'da ve halk için işlerin yapılış şeklini değiştirecek bir lider olduğunu ilan ediyordu.
Vespasianus'un imar girişiminin ayırt edici özelliklerinden biri de savaş alanındaki başarılarının yüceltilmesidir. Bu mimari övgülerin en ünlüsü, tanrıça Pax'a (Barış) adanan Templum Pacis'tir. MS 71 yılında Kolezyum'un karşısındaki Velian Tepesi'nde inşa edilen Templum, yakınlardaki imparatorluk forumları tarzında (siyasi işlevleri olmasa da) büyük bir halka açık amfitiyatrodur. Kolezyum gibi Barış Tapınağı da savaş ganimetleri (ex manubis) kullanılarak inşa edilmişti ve Roma toplumunun doğası üzerine düşünürken ilginç bir tezat oluşturuyordu.
Vespasianus ve Flavian Hanedanı
Vespasianus'un yönetiminin ayırt edici özelliklerinden biri, Roma İmparatorluğu'nda istikrar ve düzenin yeniden tesis edilmesine olan bağlılıktı. Bu, isyanları bastırmasından Roma şehrini halkına geri vermesine ve otoritesini bir tür yasallığa dayandırmasına kadar uzanıyordu. Vespasianus, yönetimi boyunca oğulları Titus ve Domitianus'un Roma tahtının meşru varisleri olarak yerleşmesini sağladı. Onların yardımıyla, Roma düzeninin restorasyonu Vespasianus öldükten çok sonra da devam edecekti.
Titus, Yahudi İsyanı'nı bastırarak babasının İç Savaşı kazanmasına yardım etmiş, Domitianus ise babasının yandaşları ile Vitellius'a bağlı güçler arasındaki sokak savaşlarına katılmıştı. Bununla birlikte, oğullarının hükümdarlıkları Vespasianus'unkinden daha az sevgiyle hatırlanır ve genellikle kardeş rekabeti, kıskançlık ve entrika iddialarıyla ilişkilendirilir.
Vezüv patlaması gibi doğal felaketler Titus'un kısa saltanatına (MS 79-81) gölge düşürmüştür ve Suetonius'un Titus'un hayatına dair anlattıkları Titus'un halka karşı nezaketi ile iddia edilen gaddarlığının sarsıcı bir karışımıdır. Halkın, Titus'un ölümünden sonra "ona, hayattayken bile hiç yapmadıkları kadar teşekkür ettikleri ve övgüler yağdırdıkları" söylenir. Domitianus döneminde Latince yazılarda bir rönesans yaşanmasına rağmen (diğerlerinin yanı sıra Martial ve Juvenal'in eserleriyle), hükümdarlığı en çok vahşete ve savurganlığa dönüşüyle hatırlanır. MS 96 yılında bir suikasta kurban gitti ve anısı Senato tarafından keyifle kınandı.
Alçakgönüllülük ve Nüktedanlık: Bir İmparatorun Ölümü ve Vespasianus'un Mirası
İmparatorluğu on yıl boyunca yönettikten sonra Vespasianus, Campania'da seyahat ederken bir hastalığa yakalandı. Hemen Roma'ya dönerek, Aquae Cutiliae'deki kaplıcalarda her zamanki yaz inzivasına çekilmek üzere yola çıktı. Ne yazık ki, kaplıcalar Vespasianus'a yardımcı olamadı ve sağlığı büyük ölçüde kötüleşti; 24 Haziran'da imparatorluğa yeniden düzen getiren bu adam hayata gözlerini yumdu. Adı ona Roma'da büyük bir saygınlık kazandırdı.
Tanrılaştırılan ve tanrılar panteonuna yükseltilen Roma İmparatorluğu halkı ona divi Vespasian olarak saygı göstermeye ve din adamları tarikatına hürmet etmeye başladı. Onun ve daha sonra oğlu Titus'un kültü, Roma Forumu'nun batı ucunda, Concordia Tapınağı ile Satürn Tapınağı arasında yer alan Templum divi Vespasiani'de bulunuyordu. Vespasianus'un bu anıt hakkında ne düşündüğünü kimse kesin olarak bilmiyor, ancak ölümünden önce "Oh hayır, sanırım bir tanrıya dönüşüyorum" diye şaka yaptığı söyleniyor.
Vespasianus anonimlikten Roma imparatorluğuna yükselmiş ve Roma'nın en tanınmış simge yapılarından bazılarının sorumlusu olmuştur. Buna rağmen, sadece otoriter bir komutan olarak değil, aynı zamanda açık sözlü, cömert tercihleri ve kıvrak zekası olan bir adam olarak da hatırlanmaktadır. Günümüzde birçok modern dil pisuar kelimelerini Vespasian'dan türetmiştir – örneğin İtalyanca'da vespasiano. Hangi mirastan – en azından özel olarak – daha çok gurur duyacağını düşünmek oldukça cezbedicidir.
