Damnatio Memoriae: Antik Roma'da Tarihten Silinme Cezası

Damnatio memoriae, "hafızanın mahkum edilmesi" anlamına gelen Latince bir deyimdir. Bu terim, bir kişinin resmi kayıtlardan, yazıtlardan ve belgelerden hafızasının silinmesi eylemini içerir. Antik Roma'da oldukça yaygındı ve Roma'nın itibarını zedeleyenleri cezalandırmanın bir yolu olarak kullanılıyordu.

Damnatio memoriae'nin etkileri Roma'dan çok uzaklarda görülebilir ve tasvirlerin yok edilmesini, yazıtlardan ve belgelerden isimlerin çıkarılmasını ve hatta tarihin büyük ölçekte yeniden yazılmasını içerebilir. Bu makalede, damnatio memoriae hakkında kısa bir açıklama yapacak ve antik Roma kültüründeki önemini tartışacağız.

Tarihsel Bağlam

Damnatio memoriae ender olarak uygulanan resmi bir uygulamaydı. Tarihi kayıtlarda kişiden bahsedilmeyeceği için, etkili bir damnatio memoriae uygulaması da fark edilmezdi. Bununla birlikte, tüm siyasi figürlerin düşmanları olduğu kadar müttefikleri de olduğu için, uygulamayı tamamen hayata geçirmek zordu. Örneğin Senato, Caligula'nın hatırasını lanetlemek istemiş, ancak Claudius bunu engellemiştir. Senato Neron'u devlet düşmanı ilan etti, ancak Vitellius ölümünden sonra onuruna büyük bir cenaze töreni düzenledi.

Bazı imparatorların heykelleri ölümlerinden sonra yıkılmış ya da yeniden yapılmış, bazılarınınki ise tekrar dikilmiştir. Tarihçiler bazen mahkumiyet gayri resmi olduğu zaman, de facto olarak damnatio memoriae ifadesini kullanırlar. Damnatio memoriae'ye maruz kalan bazı kişiler 31 yılında İmparator Tiberius'a karşı komplo kuran Sejanus ve daha sonra onun suç ortağı olduğu ortaya çıkan Livilla'dır.

Resmi bir damnatio memoriae cezası aldığı bilinen tek imparatorlar Domitianus ve daha sonra kardeşi ortak imparator Caracalla'nın 211 yılında mahkûm ettiği ortak imparator Geta'dır. Damnatio memoriae'ye maruz kalan diğer imparatorlar arasında Caligula ve Neron da dahil olmak üzere Roma tarihinin en tanınmış figürlerinden bazıları bulunmaktadır.

Damnatio memoriae uygulaması bir bireyin hafızasını silmede tamamen başarılı değildi. Resmi olarak yapılan kınamanın etkileri Roma'dan çok uzaklarda bile görülebiliyordu ve mahkum edilen kişilerin kötü şöhreti çoğu zaman devam ediyordu. Kınama Senato'nun onayını gerektirdiğinden, damnatio memoriae uygulaması sadece hoşnutsuz kişiler tarafından gerçekleştirilen sıradan, siyasi amaçlı bir vandalizmden daha fazlasıydı.

Damnatio memoriae'ye maruz kalan tanınmış kişiler:

İmparator Geta'nın Damnatio Memoriae'si

Cassius Dio'nun anlattıkları ve arkeologların, epigrafistlerin ve papirologların keşifleri, Geta'nın kardeşi Caracalla tarafından öldürülmesinin ardından yapılan damnatio memoriae'nin tüm Roma tarihindeki en sistematik uygulamalardan biri olduğunu göstermektedir.

Caracalla, alışılageldiği üzere, yalnızca imparatorluk genelindeki kamusal anıtlardan kardeşinin tasvirlerinin ve adının kaldırılmasını emretmekle kalmamış, aynı zamanda Geta'nın resmini taşıyan sikkeleri erittirmiş ve arşivlerde Geta'nın adının geçtiği belgeleri, hatta eski belgeleri bile aratarak sildirmiş ya da değiştirtmiştir. 

Şahsi belgeler bile bundan etkilendi ve vasiyetnamelerinde Geta'nın adı geçen kişilerin mallarına el konuldu. Şairler, Terence'in Terence ve Phormio'nun Adelphoe'sundan beri yaygın olduğu gibi, komedilerindeki karakterlere Geta adını vermekten kaçındılar. Hatta 54 yılında Mısır valisi olan Lucius Lusius Geta'nın soyadı bir yazıttan kazınmıştı.

Antik Roma Kültüründeki Önemi

Damnatio memoriae uygulaması antik Roma toplumunda büyük bir öneme sahipti ve toplumun geneli için sonuçlar doğuruyordu.

Sosyal ve Siyasi Yönü

Yazılı kayıtlara ve yazıtlara büyük ölçüde bağımlı bir toplumda anlatıları manipüle eden Romalı yetkililer, bu uygulamayla yalnızca bireyleri cezalandırmakla kalmıyor, aynı zamanda kamu algısını da kontrol edip şekillendirebiliyordu.

Anlatıların Yok Edilmesi ve Tarihin Yeniden Yazılması

Damnatio memoriae sıklıkla betimlemelerin ve tarihi kayıtların yok edilmesine ya da değiştirilmesine yol açmıştır. Mahkumların yer aldığı heykeller, resimler ve sanat eserleri genellikle yok edilmiş ya da varlıklarını silmek için değiştirilmiş, zaman zaman da tüm binalar ve anıtlar yıkılmıştır.

Uzun Süreli Etkiler

Bir kişinin hafızasını damnatio memoriae yoluyla silme çabaları her zaman başarılı olmadı. Mahkum edilen kişilerin kötü ünleri genellikle devam etmiş, hikayeleri sözlü ve yazılı anlatımlarla sürdürülmüştür. Bazı durumlarda, bir kişinin hafızası bir damnatio memoriae döneminden sonra nihayetinde yeniden canlanmış veya rehabilite edilmiştir.

Sembolik Anlam

Damnatio memoriae uygulamasının arkasında sembolik bir anlam vardı. Bu, anlatıyı kontrol etmenin ve kamuoyunu yönlendirmenin bir yoluydu.

Anlatının Kontrolü

Yazılı kayıtların ve yazıtların toplumsal hafıza üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğu bir toplumda direnişin sembolü haline gelmelerini engelleyerek, nasıl hatırlandıklarını kontrol etmek için bir kişinin hafızasını silmeyi içeriyordu.

Diğer Cezalandırma Biçimleriyle Karşılaştırma

Damnatio memoriae, sansür ve propaganda gibi diğer cezalandırma ve sosyal kontrol biçimleriyle karşılaştırılabilir. Ancak damnatio memoriae, bir kişinin sadece fikirlerinin veya görüşlerinin bastırılmasından ziyade hafızasının tarihten silinmesini içermesi bakımından benzersizdir.

Sembolik Anlamı

Bir açıdan bakıldığında, hükümetin kamuoyu algısını yönlendirme ve hikayeyi dikte etme gücünü temsil ediyor. Öte yandan, anıların ne kadar kolay yok olabileceğinin altını çiziyor ve onları korumanın önemini vurguluyor. Devletin gerçekliği şekillendirme kabiliyetinin güçlü bir sembolüdür.

Antik Mısır'da Damnatio Memoriae

Aslında benzer uygulamaları, birinin adını ve anısını varoluştan silmeye çalıştıkları eski Mısır gibi çeşitli diğer kültürlerde de görebilirsiniz.

Antik Mısır'da damnatio memoriae uygulaması "hafızanın kınanması" olarak bilinirdi ve bir tür ikonoklazmdı. İkonoklazm, belirli bir birey veya kolektif varlıkla bağlantılı görsel temsillerin veya sembollerin kaldırılması veya yok edilmesini içerir. Antik Mısır bağlamında, yaygın kullanımlarından biri, önceki hükümdarlar ya da hüküm süren hanedanlarla bağlantılı her türlü tarihsel hatırayı yok etmekti.

MÖ 1473'ten 1458'e kadar Mısır'ı yöneten Hatşepsut, halefi III. Thutmose tarafından hafızasını silmeye yönelik agresif bir girişimle karşı karşıya kalmıştır. Thutmose, muhtemelen bir kadın hükümdarın bilinirliğini ortadan kaldırmak ve kendi taht iddiasını güçlendirmek için onun heykellerini ve yazıtlarını yok etti ve adını resmi kayıtlardan çıkardı.

18. hanedanlık döneminde Mısır firavunu Akhenaten, güneş tanrısı Aten'i merkez alan tek tanrılı bir din kurmaya çalıştı. Ölümünün ardından, Kral Tutankamon gibi halefleri, ona ve dini değişikliklerine yapılan atıfları silerek hatırasını ortadan kaldırmayı amaçladı.

Antik Mısır'daki damnatio memoriae uygulaması, bir kişinin anısının resmi hesaplardan ve belgelerden silinmesini içermesi bakımından Antik Roma'daki uygulamaya benzemektedir. Bununla birlikte, antik Mısır'da damnatio memoriae'nin nedenleri genellikle farklıydı ve uygulama genellikle önceki bir hükümdarın veya hanedanın anısını silmek için bir araç olarak kullanılıyordu.

Diğer Tarihsel Örnekler

• Kadavra Sinodu
• Floransa'daki Pazzi komplosunun başarısızlığa uğramasının ardından, Pazzi ailesinin hayatta kalan üyeleri bu cezaya çarptırıldı.
• Efes'te Artemis Tapınağı'nı kundaklayan Herostratus'un adının zikredilmesinin yasaklanması.
• Başarısız darbeden sonra Venedik Dükü Marino Faliero'nun portresinin kaplaması.
• Jan Hus'un mahkumiyeti.

Günümüz Uygulamaları ve Geçerliliği

Damnatio memoriae, eski bir Roma uygulaması olmasına rağmen, modern uygulamalar bulmuş ve güncelliğini korumaya devam etmektedir.

Politika

Bu kavram, kolektif olarak neyi hatırladığımızı ve anlattığımız hikayeleri nasıl kontrol ettiğimizi şekillendirmede hala hayati bir rol oynamaktadır. Siyasette, figürlerin veya ideolojilerin heykelleri ve anıtları yıkıldığında damnatio memoriae ile karşılaşırız. Buna tanık olduğumuz bir başka yer de kamu görevlilerinin görevden alınması ve görevlerinden uzaklaştırılmasıdır.

Sosyal Medya

Sosyal medyanın yükselişi, bireyler ve kuruluşlar artık "iptal edilebildiği" (canceled) ya da çevrimiçi varlıkları silinebildiği için, yeni damnatio memoriae biçimlerini de beraberinde getirmiştir. Bu durum, popüler duyarlılığın gücünü ve toplumsal standartlara uymamanın sonuçlarını gözler önüne sermektedir. Sosyal medya platformları, tıpkı damnatio memoriae gibi, halkın duygularını şekillendirme ve hikaye anlatımını yönetme yetkisine sahiptir.

Tarihsel Çarpıtmalar

Ayrıca, belirli olayların veya kişilerin hatırlanmasının belirli bir hikayeye uyacak şekilde değiştirildiği tarihsel revizyonizm için bir mekanizma olarak da kullanılmıştır. Bu, Holokost'un inkarı ve tarihi figürlerin idealize edilerek tartışmalı eylemlerinin hafife alınması gibi çeşitli durumlarda ortaya çıkmaktadır.

Stalinist Tasfiyeler

Joseph Stalin'in Sovyetler Birliği'ndeki iktidarı döneminde, özellikle de 1930'lardaki Büyük Temizlik sırasında, hükümetin gözünden düşen bireyler bir tür "damnatio memoriae" ile karşı karşıya kaldı. Bu, onların varlıklarını fotoğraflardan, kayıtlardan ve tarihsel anlatılardan silmek için bir kampanya yürütülmesini gerektiriyordu. Tasfiye edilen ve genellikle idam ya da kamplarda zorunlu çalışma gibi ağır sonuçlarla karşı karşıya kalan kişilerin hafızasını ortadan kaldırmayı amaçlıyordu.

Sonuç

Damnatio memoriae, Roma'nın itibarını lekelemenin cezası olarak bir kişinin anısını resmi kayıtlardan ve yazıtlardan silmeyi amaçlayan eski bir Roma geleneğiydi. Bu uygulama günümüzde siyaset, sosyal medya, tarihsel yeniden yorumlama ve daha birçok alanda devam etmekte, bireylerin nasıl hatırlandığını ve tarihsel miraslarını şekillendirmektedir.

Kaynaklar:

• Damnatio Memoriae: Erasing History in Ancient Rome, Malevus.