İnsanlığın tıp ve cerrahi alanlarındaki başarıları özellikle dikkate değerdir. Son iki yüz yıl içinde insanlık birçok hastalığı ortadan kaldırdı ve çok karmaşık cerrahi prosedürler uygulamayı öğrendi. Eski tıp bu kadar gelişmiş olmasa bile, eski ameliyatlar bir hastanın vücudunu vahşice deşip durmuyordu. Bilimsel yönteme dayanmasa da antik dünyanın kendine has bir anlama sistemi ve tıbbi bilgi birikimi vardı.
Hipokrat, insan vücudunu kan, sarı safra, balgam ve kara safranın oluşturduğunu savunan Dört Humor Hipotezi'ni öneren ilk kişiydi. Bu dört humorun dengesindeki bozuklukların tüm farklı hastalıkların kökeninde olduğu düşünülüyordu. Kan aldırmanın antik ve ortaçağda bu kadar yaygın olarak uygulanmasının nedeni buydu. Romalı medicus'un pratik prosedürlerinin hepsi hastaların hayatlarını kurtarmada etkili olmasa da, bazıları etkili olmuştur.
Estetik Amaçlı Antik Ameliyatlar
Herkes çirkin olma hissinden nefret eder. Her insanın doğuştan gelen bir güzelliğe sahip olduğu gerçeğine rağmen, pek çok kişi hoşlanmadığı bir özelliğini "düzeltmek" için cerrahi müdahale yaptırmayı tercih eder. Bu durum antik çağlarda da değişmemişti. Romalılar kölelerini özgür vatandaşlardan ayırmak için zaman zaman onları damgalıyor ya da dövme yaptırıyorlardı. Sonuç olarak, bazı eski Romalı köleler özgürlüklerine kavuştuktan sonra bu tür sembolleri silmeye ya da örtmeye çalışmışlardır. Diğer bölgelerdeki cerrahi uzmanlıkla karşılaştırıldığında, bu prosedürler genellikle basitti.
Ancak antik Hindistan'ın cerrahi uzmanlığı Yunanlıların ve Romalılarınkini çok aşıyordu. Sushruta'nın toplu eserleri Sushruta Samhita olarak bilinir ve cerrahi yollarla görünüşünüzü nasıl iyileştirebileceğinize dair tavsiyeler içerir. Açıkladığı çok sayıda prosedürden biri, alın flebi veya günümüzde hala yaygın olarak uygulanan bir terim olan Paramedian Alın Flepleri kullanılarak yapılan bir burun estetiğidir. Buradaki amaç, burnun estetiğini eski haline getirmek ya da gerekirse değiştirmekti.
Cerrah genellikle hastanın alnından küçük bir deri parçası alır ve bunu sahte burun delikleri oluşturmak için kullanırdı. Sonunda, yeni deri ve eski deri birlikte büyüyecek ve birbirinden ayrılması gerekecektir. Bu işlem hastanın alnında fark edilebilir bir yara izi bırakacak olsa da, sonunda iyileşecek ve hasta daha önce hiç olmayan bir burunla baş başa kalacaktır.
Trepanasyon: Günümüze Kadar Süren Antik Ameliyat
Trepanasyon (kafatasında delik açma), baş ağrısı rahatsızlığını gidermek amacıyla kafatasında bir delik açılarak beynin dura dokusunun açığa çıkarıldığı cerrahi bir tekniktir. Bu ameliyat tekniği muhtemelen MÖ 8. yüzyıla kadar uzanmaktadır.
İnanılmaz bir şekilde, trepanasyonun çok çeşitli uygarlıklarda bağımsız olarak geliştiği görülmektedir. Prekolombiya dönemine ait trepanlanmış kafatasları sadece Avrupa ve Afrika'da değil, aynı zamanda günümüzde Peru'da da ortaya çıkarılmıştır. Büyüleyici bir şekilde, dünyanın çeşitli bölgelerinde 20. yüzyılda hala hayatta olan hastalar üzerinde hala kullanılıyordu.
Galen ve Trepanasyon
Tıp konusunda en önemli iki antik yazar olan Hipokrat ve Bergamalı Galen trepanasyondan bahsetmektedir. Antik Çağ'da insan bedeninin teşrih edilmesine karşı güçlü bir tabu olduğundan, Galen çalışmaları için sıklıkla hayvanları incelemiştir. Ona göre trepanasyonun eğitici ve tedavi edici ikili bir amacı vardı.
Galen, beynin birçok bölümünü ve bunların birlikte nasıl çalıştığını öğrenmek için hayvanları, bazen hala hayattayken, diseksiyon uygulamasını bir öğretim aracı olarak kullandı. Bir hayvan üzerinde böyle bir deney yapmak için beynin belirli bölgelerine baskı uygulamak ve ortaya çıkan fizyolojik değişiklikleri gözlemlemek gerekirdi. Trepanasyon ise kafatası rahatsızlığını hafifletmek için yaygın bir uygulamaydı ve genellikle savaşta meydana gelen bir kırık ya da çatlaktan kaynaklanıyordu.
Galen, Antik Yunan'da ruh ya da can anlamına gelen pneuma'nın beynin tabanında yer aldığını ve bu operasyonun pneuma üzerindeki gerilimi (τόvoϛ) serbest bırakmak için yapıldığını düşünüyordu. Bu bir faktör olsa da, trepanasyon talebi başka faktörler tarafından da motive edilmiş olabilir. Kafatasından hastalıklı veya hasarlı kemiğin çıkarılması çok gerçek bir endişeydi. Charles D. Gross'un Trepanasyon (2003) adlı kitabında ileri sürdüğü gibi, bu yöntem aynı zamanda Hipokrat'ın Dört Humor teorisine göre zararlı olduğu düşünülen kötü veya durgun kanın dışarı atılmasını da garanti ederdi.
İlk kez Yunan yazarlar tarafından kaydedildiğinden beri, trepanasyon bugün uygulanmakta olan eski cerrahi prosedürlerden biridir. Kraniyotomi, trepanasyon olarak bilinen eski cerrahi prosedürün esasen daha doğru ve bilimsel olarak bilgilendirilmiş bir versiyonu için kullanılan terimdir. Ve şimdi, antisepsi ve gelişmiş profilaksinin gelişmesiyle, tehlike büyük ölçüde azalmıştır.
Çökmüş kırıkları ve penetran kafa yaralarını iyileştirmek için kullanılan cerrahi bir prosedür olan trepanasyon, 19. yüzyılda çok yakın zamana kadar tüm dünyada yaygın olarak uygulanıyordu. Ancak çok sayıda ölümle sonuçlanması, halkın gözünden düşmesine neden olmuştur. Hatta bazıları, trepanasyon yaptırmış bir doktorla görüşmenin, bu prosedürü uygulamak için gerekli bir ön koşul olduğu esprisini yapmaktadır.
Göz Ameliyatı: Trikiyazis
Görme yetisi hayatımızın neredeyse her alanı için çok önemlidir. Görme kaybı, şimdi olduğu gibi eski zamanlarda da yıkıcı bir engeldi. Antik Çağ'da yaşayanlar, modern dünyada hem yakın hem de uzak görüşlülüğü kolayca düzeltebilen sıradan bir aksesuar olan gözlük lüksüne sahip değildi.
Trikiyazis antik çağda sık görülen bir hastalıktı. Trahom hastalığının bir belirtisi olabilen gözlerin tahrişi, korneanın yara almasına ve aşırı durumlarda görme kaybına yol açabilir. Birçok insan, yanlış yönde (gözün içine doğru) uzayan kirpiklerin neden olduğu bu durumdan muzdarip olmaya devam etmektedir. Dünya Sağlık Örgütü'ne göre 44 ülke bu durumu halk sağlığı açısından acil durum olarak ilan etmiştir.
Trikiyazis, eski zamanlarda bir dizi farklı yöntemle tedavi edilmekteydi. Yunanlı bir bitki uzmanı olan Dioscorides, Neron'un hükümdarlığı sırasında Roma askeri doktoru olarak görev yaptığını belirtmektedir, ancak onun hikayesi en ilgi çekici olanıdır. Dioscorides, bitkilerin tıpta kullanımı hakkında kapsamlı bir şekilde yazmıştır. Eserleri Orta Çağ boyunca ve modern zamanlara kadar kaybolmadan yaygın bir şekilde okunmuş ve referans gösterilmiştir. Trikiyazis'in neden olduğu sorunlara bulduğu çözüm, anormal şekilde uzayan kirpikleri normal uzayan kirpiklerin yanı sıra damla sakızı (damla sakızı ağacının gövdesinden elde edilir) ve boğa derisi ve mermerden elde edilen benzer bir yapıştırıcı olan litokolla kullanarak birbirine bağlamaktı.
Göz Ameliyatı: Katarakt
Sık rastlanan bir diğer göz sorunu da katarakttır; bu durumda mercekte buğulu noktalar oluşur ve bu da etkilenen gözde görmeyi giderek zorlaştırır. Katarakt genellikle yaşla birlikte gelişir, ancak göz travmasından da kaynaklanabilir. Aulus Cornelius Celsus, De Medicina adlı eserinde kataraktı tedavi etmek için kullanılan eski cerrahi prosedürleri tartışmıştır. Book VII'de, günümüzde "Katarakt Tedavisi" olarak adlandırdığımız, bulanık lensin gözün doğal odaklama mekanizmasına daha fazla müdahale edemeyeceği şekilde gözün içine doğru itilmesi de dahil olmak üzere birçok cerrahi prosedürü tanımlamaktadır.
Celsus hastanın hazırlanmasına vurgu yaparak başlar. Ameliyatın yaşlılıkta ya da bebeklikte yapılmasının uygun olmadığını düşünüyor. Daha da önemlisi, sıvıdan ziyade "bir çeşit sertliğe kavuşmuş" gibi görünen kataraktları tercih eder, bu yüzden "orta yaşlar" onun için mükemmeldir. Belli ki bu yönteme derin bir aşinalığı vardı. Ayrıca, ameliyattan bir gün önce hastaya herhangi bir sıvı ya da gıda tüketmemesi talimatı verilmiştir.
Ameliyat günü hasta sırtı ışığa dönük olacak şekilde yerleştirilecek, cerrah onun üzerinde duracak ve yardımcısı da başını destekleyecekti. İğne prosedürü hızlı ama dikkatli olacak şekilde planlanmıştı. Celsus adımları ayrıntılı bir şekilde sıralamaktadır. Ancak midesi çok zayıf bir okuyucular için sizi kanlı ayrıntılardan uzak tutuyor.
Nihayetinde cerrah, katarakt gözün arka kısmına yapışır ve geri çıkmazsa başarılı olduğunu anlayabilirdi. Celsus, lensin birkaç parçaya bölünmesi ve eğer geri çıkıyorsa gözün içine yerleştirilmesi gerektiğini belirtmektedir. Ameliyat bittikten sonra göz bir yumurtanın beyazına batırılmış beyaz yünle kaplanır ve bandajlanırdı. Hasta çenesini kullanmamak için sonraki günlerde katı bir şey yemekten kaçınmalıdır. Faydalı bir şekilde Celsus iyileşme için bir süre belirtmez, sadece iltihabın sona erebileceğini vurgular.
Romalıların Gözüyle Doktorlar: Antik Çağ Ameliyatlarının Uygulayıcıları
Bugünün aksine, Antik Roma'da hekimin rolü bugün olduğu kadar saygı görmüyordu. Ellerindeki kaynakların sınırlı olması nedeniyle, o zamanki doktorların neden temkinli davrandıklarını anlamak kolaydır. Cato'nun tıp uzmanlarını hor görmesi, Yaşlı Plinius tarafından referans verilen bir mektupta çok açık bir şekilde ortaya konmuştur. Yunan olan her şeye karşı nefretiyle ün salmış olan Cato, hekimleri Yunanların dünyanın geri kalanını boyunduruk altına alma planının suç ortağı olarak görmektedir. Şöyle yazar:
[Yunanlılar] çok adaletsiz ve geçimsiz bir ırktır ve size şu sözü söylediğimde bir peygamberin sözü olarak sözüme inanabilirsiniz: Bu ulus Roma'ya edebiyatını bahşettiği zaman her şeyi mahvedecektir; ve eğer hekimlerini aramıza gönderirse bu daha da çabuk olacaktır. Kendi aralarında bütün barbarları hekimlikleriyle öldürmek için komplo kurdular; bu mesleği para için yapıyorlar ki güvenimizi kazansınlar ve bizi daha kolay atlatsınlar.
"Medicos" kelimenin tam anlamıyla "doktorlar" anlamına gelse de, bu bağlamda çevirinin "hekimler "i daha doğru yansıttığına dikkat edin. Antik Roma'da Paterfamilias, aile üyeleri için tıbbi bakımın birincil ve genellikle tek sağlayıcısıydı. Bağırsakları uyarmak için kullanılan şarap ("ut alvum bonam faciat") Yaşlı Cato'nun De Agri Cultura adlı eserinde tavsiye edilen birçok tıbbi üründen sadece bir tanesidir ve yazar burada lahana yemeyi de şiddetle savunmaktadır. Aslında, iki tam bölüm Cato'nun lahana ve iyileştirici özellikleri hakkındaki övgülerine ayrılmıştır. "Brassica est quae omnibus holeribus antistat." yani "Lahana diğer tüm sebzelerden üstündür" diye başlar ve ardından lahananın sağlığı iyileştirmek için kullanılabileceği çeşitli yolları sıralamaya devam eder.
Üç yüzyıldan fazla bir süre sonra, Marcus Valerius Martialis yazılarında bu düşünceleri yansıtmıştır. Cato, Antik Roma toplumunda Yunan etkisi yaygınlaşmadan önce yazarken, Martialis hem Yunan hem de Roma kültüründen yoğun bir şekilde etkilenen bir toplumda yaşadı. Üst sınıfın birçok üyesinin artık kadrolu doktorları vardı ve Augustus da bazı lejyonları onlara tahsis etmişti. Bununla birlikte, günümüzde çoğu hekim ya kendi kendini yetiştirmiş ya da bildiklerinin çoğunu deneme yanılma yoluyla öğrenmiştir. Dr. Symmachus ve onu takip eden öğrencileriyle ilgili bir olay, Jo-Ann Shelton'ın As the Romans Did kitabında tercüme edilen Martials'ın epigramlarından birinde anlatılmaktadır.
Kendimi biraz hasta hissettim ve Dr. Symmachus'u aradım. Geldin Symmachus, ama yanında 100 tıp öğrencisi getirmişsin. Yüz buz gibi el beni dürttü ve bıçakladı. Seni çağırdığımda ateşim yoktu Symmachus, ama şimdi var.
Martial, Epigramlar, 5.9, s. 91
Doğa Tarihi adlı eserinden bildiğimiz üzere, Yaşlı Plinius halkın tıp uzmanlarına karşı duyduğu şüpheciliği paylaşıyordu. Bu tartışmada Plinius, doktorlar ile eski Yunanlılar arasında ilginç bir bağlantı kurar. Yine de önemli mali teşviklerle birlikte, "yurttaşlarımızın çok azı [tıbba] yöneliyor ve yönelenler de hemen Yunanlılar gibi davranmaya başlıyor" diyor. Dikkat edilmesi gereken bir nokta da, antik tıbbın oldukça kazançlı bir meslek olduğudur. Belki de bu, resmi tıp eğitimi ya da deneyimi olmayan pek çok kişiyi doktor gibi davranmaya teşvik etmiştir. Plinius bu düşünceyi genişleterek şöyle der:
Tıp, Tanrı aşkına, sokaktan geçen herhangi bir adamın doktor olduğunu iddia ettiğinde hemen güvenimizi kazandığı tek meslektir ve kesinlikle hiçbir yalan bundan daha tehlikeli olamaz.
Açıktır ki, tıbbi bilgi son birkaç yüzyılda çok ilerlemiştir ve arkaik prosedürler artık meşru tıp uygulayıcılarından ziyade şarlatanların ilgi alanına girmektedir. Geçmişteki cerrahi prosedürler genellikle etkiliydi, ancak anestezi, antiseptikler ve antibiyotiklerden oluşan modern güvenlik ağından yoksundular. Atalarımız hayatta kalmayı başardı ve bazıları büyük miktarda bilgi biriktirdi; yine de vücuda dair bilimsel bir anlayışa sahip olmadıkları için temelleri hatalıydı ve bu nedenle biriktirdikleri bilgiler de hatalıydı. Yine de, insan vücudunu öğrenmek için gösterdikleri çabalar bugün paha biçilmez bir kültürel eser olarak kabul edilmektedir.
