Karya, günümüz Türkiye'sinde Tunç Çağı'ndan bu yana yerleşim görmüş bir bölgedir ve Antik Yunan, Pers İmparatorluğu ve Anadolu'nun yerli uygarlıklarıyla kesişen zengin bir tarihe sahiptir. MÖ 5. yüzyılda Anadolu'nun (bugünkü Türkiye) güneybatısında yer alan Karya bölgesi, rakip imparatorluklar için önemli bir stratejik konum haline gelmiştir. Sonraki yüzyıl boyunca çeşitli hanedanlar ve siyasi sistemler yükselip alçalacak, ancak Karya bunların hepsinde istisnai olarak kalacaktır. Karya'daki kraliçeler Pers himayesi altında hüküm sürmüş ve hem savaş alanında hem de savaş dışında ülkede kendi izlerini bırakarak onları Yunanlılardan, Perslerden ve hatta Anadolulu komşularından ayırmışlardır.
I. Artemisia: Krallara Meydan Okuyan Karya Kraliçesi
MÖ 540'larda Büyük Kiros Karya'yı işgal eder ve genişleyen Pers İmparatorluğu'na dahil eder. Pers hükümdarlığının ilk birkaç on yılı çoğunlukla gizemlidir. Ancak, yirmi yıl sonra Kral Büyük Darius'un neden olduğu karışıklıktan sonra, Halikarnaslı I. Lygdamis'e tüm Karya üzerinde mutlak güç verildi. Karya kıyısındaki bir grup Yunan kolonisi olan Dor Heksapolisi'nde, Halikarnas beş kentin en önemlisiydi. İç kesimlerdeki Yunan olmayan Karyalılar daha önce Heksapolis'in yetki alanının dışındaydı. Yine de Persli efendileri Lygdamis'i daha yüksek bir konuma terfi ettirerek Karya'yı Lidya içinde bir eyalet olarak yönetmesine izin verdiler. O ve onun soyundan gelen Lygdamid Hanedanı, çok zalim oldukları için değil, "tiran", kurulu bir monarşinin dışından iktidarı ele geçiren herhangi bir otokratik hükümdar için Antik Yunan unvanı olduğu için tiran olarak hüküm sürdüler.
Lygdamis'in kızı Artemisia, ilişkilerinin yasallığına bakılmaksızın genellikle kraliçe olarak anılırdı. Lygdamis, kendi ölümünden sonra Artemisia'nın eşini bir sonraki hükümdar yaparak veraset çizgisini yalnızca erkeklerde tutmaya çalışmıştır. Ancak kısa yaşamı ve önemsizliği nedeniyle artık adı bile neredeyse hiç bilinmemektedir. MÖ 4. yüzyılın ortalarında Artemisia tahta geçer ve onunla birlikte tüm Pers İmparatorluğu için yeni bir kral gelir: I. Xerxes (I. Xerxes veya I. Serhas). Lygdamis ve Artemisia bölgede önemli bir konuma yükselmiştir çünkü Dor Hexapolis'i, Asya'daki diğer birçok Yunan kentinin ve hatta yerel Karyalıların aksine Darius'un hükümdarlığı sırasında Perslere sadık kalmıştır. I. Xerxes'in 480 yılında Yunanistan'ı istila etme hazırlıkları sürerken, Artemisia Pers Donanması'nda amiral rütbesine terfi etti ve Karya Yunanlılarının başına geçti.
Karya kraliçesi, Fenikeli donanma komutanı Sidon Kralı Tetramenetos ve Xerxes'in öz kardeşi olan Mısırlı ordu lideri Ariomardus gibi isimlerle eşit statüye yükselmişti. Karada Artemisia ve amiral arkadaşları meşhur Termopylae Muharebesi'nde Yunan ordusunu bozguna uğratırken, denizde de Artemisia ve donanması Artemision Deniz Muharebesi'nde zafer kazanmıştır. Xerxes ve ordusu Atina'yı yerle bir edip yakıp yıkarken, donanma da savaş konseyi toplamak için onları kıyı boyunca takip etti.
Salamis Deniz Muharebesi
Atinalılar ve donanmadaki müttefikleri, sahilin hemen açığındaki bir ada olan Salamis'te saklandılar. I. Xerxes savaşı devam ettirmek için generallerinden ve amirallerinden bir plan yapmalarını istedi. Tetramenetos ve Pers generali Mardonius'un başını çektiği diğer komutanların çoğu, kesin sonuçlu bir deniz savaşında Atinalıları tamamen yok etmeyi planlıyordu. Artemisia'nın kuzeni Yunan tarihçi Herodot'a göre, buna karşı çıkan tek kişi oydu. Yunanistan'da doğup büyüdüğü için, Yunan direnişinin savaşmadan pes etmeyeceğini biliyordu.
Bir deniz stratejisti olarak, Salamis Boğazı'nın sınırlı kısıtlamaları onu dehşete düşürmüştü. Donanmanın her iki uçtan da boğazdan çıkarılmasını ve birliklerin bir sonraki Yunan şehrine saldırıya gönderilmesini önerdi. Artemisia'nın içgörüsünü kabul etse de, I. Xerxes sonunda onun tavsiyesini görmezden gelmeye ve Artemisia da dahil olmak üzere donanmaya Salamis'e saldırmalarını emretmeye karar verdi.
Sonuç olarak, Salamis Deniz Muharebesi bir bütün olarak Pers filosu için bir kayıp ama Artemisia için bir zafer oldu. Gerçekten de dar boğaz, devasa Pers filosunun manevra yapmasını zorlaştırmış ve sık sık düşmanlarından ziyade birbirleriyle çarpışmışlardır. Xerxes ve sarayı, Artemisia ve diğerlerini savaşın üstündeki kayalıklardan izlemiş, Prens Ariomardus'unki de dahil olmak üzere pek çok geminin kaybına üzülmüş ama rakiplerini batırdığı için Artemisia'ya hayranlık duymuşlardır. Xerxes'in "Adamlarım kadın oldu, kadınlarım da erkek!" diye haykırdığı söylenir.
Akıntı tamamen aleyhine döndüğünde, Artemisia hazırdı. Denizcilere Pers bayrağını indirmeleri ve yerine göze çarpmayan bir Yunan bayrağı çekmeleri emrini verdikten sonra, Yunan müttefiklerinin bunun kendi gemilerinden biri olduğuna inanmalarını sağlamak için başka bir Pers gemisine çarptı. Bu sayede güvenli bir şekilde geri çekilebilmiş, ancak tehlike geçtikten sonra Pers bayrağına geri dönebilmiştir.
Savaştan Sonra Artemisia
Salamis'teki yenilginin ardından Pers donanması onarım için Yunanistan'dan ayrılmak zorunda kaldı, ancak bu Xerxes'in Artemisia'dan bir tavsiye daha almasından önce olmadı. Onun emirleri sonucunda Büyük Kral geri çekilir ve Mardonius'u savaşa devam etmesi için Yunanistan'da bırakır. Xerxes gelecekte başarılı olursa övgü alabilir, ancak başarısız olursa Mardonius'u suçlayabilir ve onu uzaklaştırabilirdi. Mardonius'un ertesi yaz vefat etmesiyle Persler nihayet Avrupa'dan tamamen sürülmüş oldu.
Xerxes, imparatorluğun varislerini zorlu kış koşullarından korumak için Artemisia'ya iki oğlunu mümkün olduğunca çabuk Karya'ya geri getirme görevini verdi. Kserkses geri çekilmeden sağ çıkmayı başardı, ancak koşullar kötüye gittiğinde, Artemisia İmparatorluğun en değerli kargosundan sorumluydu. Artemisia hizmetleri için Pers hükümdarı tarafından cömertçe ödüllendirildi ve ona güzel bir Yunan zırh takımı hediye edildi.
Karya kraliçesi, Asya'daki diğer birçok Yunan şehri Atinalı işgalcilere teslim olmasına ya da Perslere karşı ayaklanmasına rağmen, ölümüne kadar 20 yıl boyunca Perslere sadık kaldı. Şair Sappho'ya göre, bir kahinin tavsiyesi üzerine başka bir büyük kaptanın aşkını kazanmaya çabalarken kendini ölüme atmış ve Karya toprakları tek oğluna geçmiştir.
II. Artemisia: Kadın Düşmanlarının Fetihçisi
Halikarnas ve Dor Heksapolisi MÖ 454 yılında I. Artemisia'nın torunları onun başarısını yakalayamayınca Atina yanlısı bir isyana yenik düştü. Takip eden elli yıl boyunca Karya, kıyısı boyunca Pers ve Atina kontrolü arasında bölündü. MÖ 404'te Peloponez Savaşı'nda Heksapolis yeniden ele geçirildikten sonra, Karya'nın iç kesimleri bir dizi Persli yönetici tarafından yönetilen yerel hanedan ve kabilelerden oluşan bir yamalı bohça olarak kaldı. Karya, Genç Kyros'un ayaklanmasına ve bu mücadelenin hemen ardından gerçekleşen Sparta istilasına sürüklenmiş, bu da Yunanistan ve Kıbrıs'taki çatışmalara daha fazla katılmasına yol açmıştır.
Bu karışıklık döneminde Pers Kralı II. Artaserhas (II. Artaxerxes) Karya'yı kendi Satraplığı olarak ilan etti ve Karya'nın iç kesimlerinde bir şehir olan Mylasa (Milas)'nın küçük kralını yeni Satrap olarak seçti. Hekatomnos'un ölümüyle birlikte ailesi "Hekatomnid" Hanedanı olarak anılmaya başlandı. Kardeş evliliği de dahil olmak üzere birçok Pers uygulamasını benimsedikleri göz önüne alındığında, Pers ve Karya kökenli olmaları muhtemeldir. Hekatomnos öldükten sonra yerine oğlu Mausolus geçmiş ve MÖ 353 yılına kadar görevde kalmış, bu tarihte kız kardeşi Kraliçe II. Artemisia tarafından tahttan indirilmiştir.
Halikarnas Mozolesi
Yeni Karya kraliçesi kendi soyundan gelenlerden daha büyük bir miras bırakmış olabilir. Mausolos'un ölümünden sonra Artemisia, şehri Karya'nın başkenti olarak eski statüsüne kavuşturan kocası için Halikarnas'ta görkemli bir anıt mezar inşa ettirmiştir. Mausoleum (Mausolos'un yeri) o güne kadar inşa edilmiş en büyük ve en süslü mezarlardan biriydi; hatta Gize Piramitleri ile karşılaştırıldı. Tamamlanmasından iki yüz yıl sonra Sidonlu Antipater, Halikarnas Mozolesi'ni Antik Dünyanın Yedi Harikası'ndan biri olarak adlandırdı ve o zamandan beri Halikarnas Mozolesi lakabı benzer şekilde özenli bir şekilde inşa edilen tüm mozoleler için kullanıldı.
Bu büyük bir tasarım girişiminden daha fazlasıydı. Mausolos varlığı boyunca ağır vergiler koymuş ve birçok halk ayaklanmasını bastırmıştı. Artemisia, devasa bir anıt mezar inşa ettirerek ve içinde ve çevresinde ayrıntılı cenaze törenleri ve kutlamalar düzenleyerek kralın Karya kültüründeki mirasını geri getirdi. Mausolos'un, etrafını saran şehir mitolojisi nedeniyle hiçbir zaman gömülmediği varsayılmaktadır. Artemisia'nın onu hayatının geri kalanında kalbine yakın tutmak için küllerini içeceklerine serptiği söylenir.
II. Artemisia'nın mirası kocasının mezarıyla sınırlı değildi. O aynı zamanda bir fatihti. Polyaenus onun Karya'daki asi bir Yunan şehri olan Latmus'u yenilgiye uğratmasının hikayesini kayıtlara geçirmiştir. Askerlerini surların dışındaki ormana yerleştirerek dikkatlerini dağıtmayı planlamış, bu sırada da ağaç hattındaki kutsal bir koruda beklenmedik bir dini tören düzenlemişti. Latmialılar törene katılmak için dışarı çıktıklarında, ordusu açık kapılara saldırdı.
Artemisia Rodosluları Alt Ediyor
Artemisia'nın Yunan adası Rodos'u ele geçirmesi onun en büyük askeri başarısıydı. Adanın yönetim konseyi Pers hükümetini Karyalıların "dengesiz" kraliçesini görevden almaya çağırdı. Artemisia Rodoslu müzakerecilere bir davetiye gönderdi. Bir güç gösterisi olarak kıyılara büyük bir donanma gönderdiler. Daha önceki isyanlar sırasında Artemisia donanmasını Mausolos'un Halikarnas yakınlarında inşa ettirdiği gizli bir limanda tutmuştu. Bu sayede başkenti koruyabildiler.
Rodoslular tehlike olmadığını anladıktan sonra nöbetlerini gevşeterek diplomatların ve muhafızlarının karaya çıkmasına izin verdiler. Artemisia'nın birlikleri şehirdeki Rodosluları öldürdüğünde, Karya filosu içeri daldı ve ana limandaki Rodos gemilerini ele geçirdi. Bundan sonra, o ve birlikleri Rodos'a doğru yola çıktılar. Ada, donanması yok edildikten sonra hızla yenik düştü. Artemisia iktidardaki oligarkları öldürttü ya da sürgün ettirdi ve ardından kentin meydanına kendisini onurlandırmak için bir anıt yaptırdı. Müreffeh adayı Karya'ya bağlayarak, Heksapolis ve çevresindeki bölge Rodos parasını kullanmaya başladı.
Artemisia'nın 351 yılında vefat etmesinin ardından kardeşi Idrieus tahta geçmiştir.
Ada: Son Karya Kraliçesi
Kız kardeşinin mirasını devam ettirip Sakız Adası'nı fethederek ve Halikarnas'ta birkaç yeni anıt inşa ederek mirası genişletmiş olsa da, Kral İdrieus Pers kontrolü altında sıkıntı çekiyordu. Karya'nın askeri genişlemesi daha da hız kazanıyordu. Kral Artakserkses 351'de İdrieus'un Sidon'un yeniden fethine öncülük etmesini emretti, ancak Satraplık zaten küçük isyanlarla uğraşıyordu ve Satraplıklarına dayatılan mali taleplerden hoşlanmıyordu. Yine de pek bir şey olmadı ve İdrieus'un 344'teki ölümünden sonra yerine Kraliçe Ada, İdrieus'un kız kardeşi-eşi, hükümdar olarak geçti.
İkinci Hekatomnid kraliçesi İdrieus'un fiili eş hükümdarıydı ve kardeşi Pixodarus (Piksodaros) tarafından tahttan indirilene kadar onun birçok girişimini ve politikasını sürdürdü. Hekatomnos'un üçüncü oğlu, ilginç bir şekilde, beş kardeşten aile dışından evlenip çocuk sahibi olan tek kişi, bir başka Ada'ydı. Pixodarus kardeşlerinin aksine koyu bir Pers taraftarıydı ve MÖ 340 yılında Ada'ya karşı bir darbeye önderlik etti. Kartaca'da bir iç savaş patlak verdi, ancak artan imparatorluk desteğiyle Pixodarus Halikarnas'ı kolayca ele geçirdi ve Kraliçe Ada'yı Alinda şehrine sürgün etti. Kraliçesine çok bağlı olan şehir, yaklaşan bir saldırıya karşı önlemler aldı. Pixodarus Alinda'ya saldırmaya çalıştı ama bariyerler tarafından durduruldu. Hayatının geri kalanında ordusu surların dışında duracaktı.
Pixodarus'un MÖ 334'te ölümü üzerine, Orontobates adında tamamen Pers asıllı bir soylu olan damadı, Karya'nın önceki kadın veraset uygulamasını bozarak krallığa yükseldi. Ancak, Pers İmparatorluğu'nda sadık bir satrap olmayı planlıyorsanız, bu bunu yapmak için en kötü zaman olurdu. Büyük İskender Anadolu'ya geldi ve Oronotbates'in iktidara gelmesinden birkaç ay sonra Pers İmparatorluğu'nu istila etmeye başladı. Halikarnas'ı savunmak için hazırlandıklarında, Karya ordusu Alinda'yı terk etti.
Yeğeninin engellemelerinden kurtulan Ada, Karya'ya giren Büyük İskender'le buluşmak üzere kendi birliklerinin başına geçerek ona Alinda'yı sunar ve Makedon Kralı'nı resmen oğlu olarak kabul eder. Meşru bir varisi olmadığı için Karya Kraliçesi Ada, Büyük İskender'i Karya'nın fiili hükümdarı ilan etti. Buna karşılık İskender, evlatlık annesinin Karya Kraliçesi unvanını iade etti ve Halikarnas'ı ele geçirmek için resmi bir sefer düzenledi. Makedon saldırısı Orontobates için çok fazlaydı, bu yüzden şehri ateşe vererek kaçtı. Ada'nın başkentindeki yıkım, onu geri almaktan alıkoymaya yetmedi. Generalleri ve amiralleri geride kalırken, İskender komşu Kilikya'ya doğru yürüyüşüne devam etti. Ada'nın konumu, hayatta kalan Makedon askerlerinin bir sonraki yıl boyunca Orontobates'in takipçilerini ve Batı Karya'daki direnişlerini yok etmek için onunla birlikte çalışmasının ardından MÖ 333'te nihayet güvence altına alındı.
İskender Karya kraliçesine yönetiminde tam bir özerklik verdi ancak kendi Lidya Satrabı Asander'e hayatının geri kalanında askeri destek sağlamasını emretti. Ada'nın MÖ 326'da ölümü, iktidarın Hekatomnidler'den İskender'e resmen geçtiğini gösterir, ancak Asander'in hizmetkarları günlük işleri yürütmeye devam eder. İskender'in ölümünden kısa bir süre sonra Asander Karya Satrabı olarak atandı ve daha önce İskender'in annesi Ada'ya ait olan Halikarnasos tahtından Diadochi Savaşları'nda kendi isteklerini ilerletmeye başladı.
