Mezoamerika'da 14. ve 16. yüzyıllarda gelişen Aztek uygarlığı, Olmek, Maya ve Toltek uygarlıklarının kültürel mirasları üzerine kurulmuştur. Azteklerin temizliğe ve arınmışlığa olan bağlılıkları hijyen rutinlerine de yansımıştır.
İspanya'dan gelen istilacılar 16. yüzyılın başlarında Azteklerle ilk karşılaştıklarında onların hijyenik uygulamalarından çok etkilenmişlerdi. Dönemin Avrupa normlarının tam aksine, Aztek İmparatorluğu vatandaşlarının temiz suya erişimini sağlamak, havadaki zararlı olduğu düşünülen kirleticileri ortadan kaldırmak ve hijyen ve sanitasyon rutinlerinde yalnızca doğal maddeler kullanmak için muazzam çaba sarf etmiştir.
Azteklerin kişisel temizliği fiziksel ve ruhsal kaygılar ve düşüncelerle iç içeydi ve hem çağdaş hem de modern araştırmacıların beklentilerinin çok üzerindeydi.
Azteklerin İçme Suyu Dağıtan Gelişmiş Kanal Sistemi
Aztekler, suyun günlük yaşamda oynadığı önemli rolü anladıkları için imparatorluklarının başkentlerinde bir kanal sistemi inşa etmişlerdir. Örneğin Tenochtitlan'da kanallar sadece kent sakinlerine su sağlamak için değil, aynı zamanda bir ulaşım aracı olarak da inşa edilmişti. İspanyol fatih Hernán Cortés, Tenochtitlan'ın sokaklarının hem geniş hem de dar olduğunu ve şehirde "kanolarıyla kürek çektikleri bir tür yarım kanal" bulunduğunu söylemiştir.
İçme suyu sağlayan kanalları döşemek için alçı kullanılmış ve çöp ve insan atıklarını bertaraf etmek için ek sistemler kurulmuştur. Cortes'in gözlemlerini aktarmak gerekirse:
Bu büyük şehrin geçitlerinden biri boyunca harçtan yapılmış iki su kemeri uzanıyor. Her biri iki adım genişliğinde ve yaklaşık iki metre derinliğindedir ve bunlardan biri boyunca, insan vücudu kadar geniş, çok iyi tatlı su içeren bir dere şehrin kalbine akar ve herkes bundan su içer. Boş olan diğer kanal ise ilk kanalları temizlemek istediklerinde kullanılıyor.
Letters from Mexico, Hernán Cortés.
Tatlı ve tuzlu suyu ayırmak insan tüketimi ve tarımsal üretim için çok önemliydi ve kanallar ve su kemerleri tam da bunu yaptı.
Temazcal Buhar Banyosu Aztek Evlerinde Yaygındı
Aztek şehirlerindeki kapsamlı su sisteminin bir diğer faydası da özel evlere banyoların dahil edilmesiydi. Azteklerin çoğu soğuk banyoları tercih etse de, ritüellerde buhar banyolarını da kullanıyorlardı.
Mezoamerika'da yüzyıllardır süregelen geleneği takip eden Aztekler, temazcal adı verilen, penceresiz ve zemini soğuk suyla ısıtılan kapalı odalardan oluşan buhar evleri inşa ettiler. Kadınlar doğumdan, tıbbi işlemlerden ya da savaşlardan sonra vücutlarını temizlemek için bir temazcal'ı ziyaret ederlerdi.
Buhar banyosunun koruyucu tanrıçası Temazcalteci, kapının hemen dışında bir heykelle kutsanırdı. Temazcal'ın girişi, burada gerçekleştirilen temizlik ritüellerini de denetleyen pislik tanrısı Tanrıça Tlazōlteōtl tarafından korunurdu.
Aztekler Bitkilerden Doğal Sabun ve Deterjanlar Üretiyordu
Aztekler bugün bildiğimiz anlamda sabuna sahip olmasalar da, bitkilerin kiri ve pisliği temizleme özelliğinden yararlanmışlardır. Ürettiği köpük nedeniyle İspanyolların "sabun ağacı" adını verdikleri copalxocotl, hem vücudu hem de giysileri yıkamak için kullanılabiliyordu. Amolli olarak da adlandırılan xiuhamolli bitkisi de benzer özelliklere sahipti.
Amolli adlı bir bitki daha "sazlık gibi uzun ve dar" olarak tanımlanmıştır. Bir filizi vardır; çiçeği beyazdır. Temizleyicidir. Büyük, kalın [kökler] insanın saçını döker, kelleştirir; küçük, ince olanlar temizleyicidir, sabundur. Yıkarlar, temizlerler, pisliği giderirler."
Atemoztli ayı boyunca (Tlaloc'un lütfuyla yağmurların yağdığı güneş takviminin 16. ayı), genel nüfus ve uzun mesafeli ticaret yollarındaki tüccarlar, kurban ve kefaret işareti olarak deterjan benzeri doğal yan ürünlerle yıkanmaktan kaçınırlardı. Benzer şekilde erkekler savaşta ise kadınlar yüzlerini yıkamazdı. Temizliğin hem sembolik hem de işlevsel bir önemi vardır. Kurban edilecek mahkûmlara ölümlerinden önce banyo bile yaptırılırdı.
Aztekler Kötü Kokuları Gidermek İçin Parfüm Kullanırdı
1552'de yazılmış bir tıbbi risale olan Badianus El Yazması, koltuk altı kokusunun Aztekler için önemli bir sorun olduğunu ortaya koymaktadır.
Kokulu ve keçimsi olduğunda, çok iyi hazırlanmış bir banyoya girsin ve orada koltuk altlarını iyice yıkasın; dışarı çıkarken de banyo yapsın; bunun için [toz haline getirilmiş] chiyavaxihuitl bitkilerini, vücuttan yeni çıkartılan bir insan ve bir köpek kemiğini ve tüm güzel kokulu çiçeklerin ve bitkilerin suyunu alsın, bunlarla pis koku giderilecektir.
An Aztec Herbal: The Classic Codex of 1552
Kopal sakızı, amber yağı ve balsam yağı gibi bileşenler içeren deodorantlar da Aztekler tarafından vücut kokusuyla mücadele etmek için kullanılmıştır. Kadınlar sürdükleri parfüme çok benzeyen bir karışımı kendilerine sıkarlardı. "Zayıfların kötü kokusu" olarak tanımlanan kokuyu maskelemek için hastaların vücutlarına çiçeklerden, çam iğnelerinden ve meyvelerden hazırlanan bir parfüm sürülürdü.
Dini törenler sırasında Aztek rahipleri sık sık tütsü yakardı.
Saflığı Korumak ve Eş Bulmak İçin Temiz Bir Yüz Şarttı
İspanyol Fransisken rahip Bernardino de Sahagun tarafından 16. yüzyılda yazılan Florentine Kodeksine (Florentine Codex) göre, temiz ve saf kalmak bir eş bulmanın en iyi yoluydu. Kodeks, Aztek kültürünün günümüze ulaşan birkaç görgü tanığı anlatımından biridir; bir babanın kızına verdiği öğüt gibi Aztek geleneklerine bir bakış sağlar.
[Sabah] yüzünü yıka, ellerini yıka, ağzını temizle… Beni dinle çocuğum: Yüzüne asla makyaj yapma ya da boya sürme; güzel görünmek için ağzına asla kırmızı sürme. Makyaj ve boya hafif kadınların kullandığı şeylerdir – utanmaz yaratıklardır. Eğer kocanın seni sevmesini istiyorsan, iyi giyin, yıkan ve elbiselerini güzelce temizle.
Daily Life of the Aztecs on the Eve of the Spanish Conquest
Sahagun'a göre, cariyeler – "memnun etmek için" giyinen ve bakım yapan kadınlar – makyaj ve parfüm kullanırlardı, buna "göz kamaştırıcı bir ten veren axin adı verilen sarı bir krem de dahildir; ve bazen, başıboş, yolunu kaybetmiş bir kadın olarak, allık sürer."
Gerçekte, kadınlar ölçülü de olsa sık sık makyaj yaparlardı. En yaygın kozmetik, cilt üzerine sürülen sarı bir tür çamur olan axin'di.
Ön Cephedeki Tıbbi Destek İspanyol Gözlemcileri Etkilemişti
Çağdaş bir kroniğe göre, "Aztek [saha] cerrahları yaralılarıyla ustaca ilgileniyor ve onları İspanyol cerrahlardan daha hızlı iyileştiriyordu."
Sahada uygulanan tedavi normal hayata da yansımıştır. Sağlığı düzeltmek için kan akıtma ayinleri ve diğer cerrahi prosedürleri uygulayan rahipler ve diğer şifacılar, yaraları iyileştirmek için yağlar ve otlar gibi doğal ilaçlar da dağıtıyordu.
Aztek tıp cemiyeti soğuk algınlığı, grip ve öksürük gibi yaygın rahatsızlıkların tedavisinde bitkisel ilaçların kullanımı konusunda oldukça bilgiliydi. İltihap ve ateşi hafifletmek için balmumu, yumurta ve diğer bitkilerle birlikte ylin ağacı kabuğunun kullanılması ve şişliği azaltmak için kaynanadili kaktüsündeki meyve suyunun (hint inciri olarak da bilinir) tüketilmesi örnek olarak verilebilir.
Kesik ve sıyrıkları dikişle kapatmak için saç kullanmışlar ve Keşiş Bernardino de Sahagun bir alçı işlemini açıklamıştır:
Kırılan kemikler dikkatlice yerleştirilir ve uzuv, ip ile sıkıca bağlanmış tahta atellerin arasına yerleştirilirdi. Daha sonra kırığa okozotl ağacı sakızı, reçine ve tüylerden oluşan bir alçı uygulanırdı. Uzuv ve ateller birlikte kauçuk benzeri sakızdan oluşan ikinci bir kaplamayla kaplanırdı.
Aztekler Diş Temizliği İçin Ağaç Kabuğu, Bal, Tuz ve İdrar Kullanıyordu
Aztekler dişlerini günde iki kez fırçalamak için tuz ve idrar karışımı kullanırlardı. Kül, bal, kök ve ağaç kabuğu gibi başka malzemeler de kullanılırdı. Aztek kadınlarının nefeslerini tazelemek için chicle (sapodilla ağacından elde edilen bir madde) ve bitümden yapılan bir sakız çiğnedikleri bilinmektedir.
Temizliği korumanın bir parçası olarak Aztekler dişlerini temizlemek için tuz ve idrar kullanırlardı. Kül, bal, kökler ve ağaç kabukları gibi başka malzemeler de kullanılırdı. Aztek kadınlarının nefeslerini taze tutmak için, sapodilla ağacından elde edilen chicle ve bitüm karışımı olduğu düşünülen bir sakız çiğnedikleri bilinmektedir.
Rahip ve tarihçi Bernardino de Sahagun bu maddeyi denediğinde, "İnsanın aklını yoruyor; baş ağrısı yapıyor" demişti. Ayrıca bir kadının Aztek dilinde chicle'a dönüşen tzictli maddesini çiğnediğinde "dişleriyle kastanyet (İspanyol müzik aleti) gibi takırdayan bir ses" çıkardığını belirtmiştir.
Aztek Diş Hekimleri Sirke ve Çıngıraklı Yılan Zehri ile Diş Çekerdi
Aztekler ağrı ve enfeksiyonu tedavi etmek için dişlerine odun kömürü sürerlerdi, ancak hastalık devam ederse dişlerin çekilmesi gerekirdi. Diş hekimleri dişleri çekebilirdi, ancak bunu hastalara sirke ve yılan zehrinden oluşan bir karışım enjekte ettikten sonra yapabilirlerdi. Bu sayede diş çekimi en az rahatsızlıkla gerçekleştirilebiliyor ve oluşan açık yara bitkisel bir merhemle tedavi ediliyordu.
Aztek diş hekimleri ayrıca dişleri törpüler, çürükleri doldurur ve kesici dişlere değerli taşlar takarken, "gecenin kadınları" fark edilmek için dişlerini kırmızı ya da siyaha boyardı.
Kanalizasyon Sularının Akarsulara Dökülmesi Yasaktı
Aztek işçileri kentsel alanlardan insan dışkısı topluyor ve tarımsal çalışmalarda "gece toprağı" olarak kullanılmak üzere kanolarla kırsal alanlara taşıyorlardı.
Bununla birlikte, gece toprak toplamanın çeşitli avantajları vardı. Bu yaklaşım sadece Azteklerin mahsullerinin çoğunu ürettikleri yüzen toprak parçaları olan chinampalara çok ihtiyaç duyulan gübreyi getirmekle kalmıyor, aynı zamanda dışkıyı göllerden ve kanallardan uzak tutarak Azteklerin temizlik ideallerini de tatmin ediyordu.
Karmaşık kanallar ve su kemerleri ağı sayesinde su kaynağı insan atıklarından kaynaklanan kirlenmeden korunuyordu.
Tenochtitlan Sokakları Devamlı Temizlenir ve Umumi Tuvaletlerle Kaplanırdı
Aztek şehirlerinin kanal sistemleri, yoğun nüfuslu bölgelerde temizlik yönetimini büyük ölçüde kolaylaştırmıştır. Örneğin Tenochtitlan sokakları süpürüldükten sonra toplanan çöp ve kir, çöpleri şehirden uzağa taşıyan kanallardan birinde biriktirilebilirdi.
Aztek uygarlığı düzeni sağlamak için büyük ölçüde süpürme ve temizliğe dayanıyordu. Rahipler kötü ruhları uzaklaştırmak için her sabah tapınakları ve okulları süpürürken, kadınlar da evin kutsallığına saygı göstermek için her sabah evlerini süpürürdü.
Kentsel alanlarda, insanların gübre olarak geri dönüştürülmeden önce atıklarını atabilecekleri umumi tuvaletler de vardı. Ayrıca kanallardan ya da diğer su yollarından biri ile şehir dışına da aktarılabiliyordu.
Aztek Erkekleri ve Kadınlarının Farklı Saç Tıraşı ve Stilleri Vardı
Hernán Cortés, Tenochtitlan'da bulunduğu süre boyunca "[bölge sakinlerinin] saçlarını yıkatmak ve tıraş olmak için gittikleri berber gibi müesseselerin" varlığına dikkat çekmiştir. Aztek imparatorluğunun erkekleri çok çeşitli saç stillerine sahipti; rahipler uzun saçlara, sıradan erkekler ise kısa kesimlere sahipti.
Erkek çocuklar 10 yaşına gelene kadar tıraş edilirdi. Bu yaşa geldiklerinde başlarının arkasını tıraş etmeyi bırakırlar ve bunun yerine savaşçı olarak yeni statülerini sembolize etmek için bir tutam saç uzatırlardı.
Kadınlar saçlarını boyamak için "siyah çamur ya da xiuhquilitl adı verilen ve saçta mor bir parlaklık yaratan yeşil bir bitki" kullanabilirlerdi. Kadınların saç stilleri çok çeşitliydi; bazıları kısa kesimli saçlara sahipken diğerleri, özellikle de anneler, enseden ayrılmış ve bir kordonla arkadan bağlanmış uzun buklelere sahipti.
İdrarla yıkamayı ve toz haline getirilmiş avokado çekirdekleriyle kuvvetli bir şekilde yıkamayı gerektiren kepek, saçın doğal rengini geri kazandırmak için kil kullanılarak giderilebilirdi. Uyuz durumunda, her iki cinsiyetin de saçları kazınır ve üzerlerine idrar ve çam ağacı, pamuk tohumu ve avokadodan yapılan bitkisel karışımlar püskürtülürdü.
Azteklerde Ziyafetler El Temizliğiyle Başlar ve Sona Ererdi
Aztekler için günlük program kahvaltı ve akşam yemeğini içeriyordu. Geç saatlere kadar süren bir gece işçi sınıfı için daha fazla yulaf ezmesi anlamına gelse de, üst sınıftakiler için genellikle ziyafet, eğlence ve aşırılık dolu bir gece anlamına gelir. İyi yemek yemenin ilk kuralı temiz ellerdir:
Herkes geldiğinde, ellerini yıkamaları için su verilir ve ardından yemek servis edilirdi. Bu işlem tamamlandıktan sonra tekrar ellerini ve ağızlarını yıkarlar ve ardından kakao ve pipolar dağıtılırdı.
Hükümdar Montezuma, kişisel temizliğe olan titizliğiyle tanınır, misafirleriyle birlikte bu ritüele katılır, "dört çok güzel, çok temiz kadın ona xicales dedikleri derin bir kapta elleri için su verirdi."
